Մտորումներ Հակոբ Սողոմոնյանի «Թլփատվածները» վեպի դրամայի շուրջ
Կանադական փոքրիկ Քեմբրիջ քաղաքում հայկական եկեղեցու հարևանությամբ` գրեթե կից, գտնվում է թուրքական մզկիթը: Առաջին բանը, որ անցնում է մարդու մտքով, հարցն է. «Մի՞թե Հայաստանից ու Թուրքիայից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու, ծովերից ու օվկիանոսներից այն կողմ` հսկայածավալ այս երկրում, թուրքերը այլ տեղ չեն գտել իրենց մզկիթը կառուցելու համար: Գոնե քաղաքի այլ թաղամասում, հայկական եկեղեցուց հեռու»:
Այս թվացյալ պատահականությանը ենթագիտակցության մեջ շարունակվող հակամարտության, գոյաբանական պայքարի արտահայտություն է, որը, թաքնված թե անթաքույց, մղվում է անդադար: Այն իր մեջ արդեն սովորույթի ուժի վերածվելու վտանգ ունի: Հակոբ Սողոմոնյանի վեպում այս պայքարը, որ նորովի է դրսևորվում մի արտառոց պատահարի հետևանքով, հայի և թուրքի կենսափիլիսոփայությունների բախման նոր դրսևորումն է երկու ժողովուրդների համատեղ գոյակցությունը բացառող սահմանաբաժան աղետից` Հայոց ցեղասպանությունից մեկ դար անց:
Մեկ կողմում հայությունն է` իր աղետյալ պատմությամբ ու ինքնությամբ, մյուս կողմում` այլամերժ ու ցեղասպան թուրքը` իր ժխտողականությամբ: Այս պայքարն ունի՞ վախճան, մինչև ու՞ր կհասնի, որքա՞ն կտևի:
Խնդրի պատասխանը դուրս է ցանկություններից, նախասիրություններից ու քաղաքական իրադրային նպատակահարմարություններով պայմանավորված մոտեցումներից: Եթե թուրքական ժխտողականության կամ, լավագույն դեպքում, անցյալը մոռանալու և առաջ նայելու քաղաքական մտայնությունը բխում է թուրքական արդի կենսափիլիսոփայությունից, ապա հային առաջարկվող այլածին այս մտայնությունը հայի կենսափիլիսոփայության ոչնչացման անժխտելի նախապայման է, այսինքն` հայի հոգեմտավոր ցեղասպանություն, հայի պատմության ավարտ: Հարյուրամյա հոգեբանական պայքարի մեջ ձևավորված այս գիտակցությունից ծնվում է մեծագույն ողբերգությունը կամ պարտությունը սրբագրելու կամքն զգեցածների սերունդը` «թլպատվածները», որոնց մղած պատերազմը, իրենց համոզմամբ, բոլորովին այլ է. նրանք մահ սփռողներ չեն, թեև սպանում են: Նրանք պայքարում են սպառնացող նոր ցեղասպանության դեմ` առաջնորդվելով մեկ անգամ ցեղասպանվածի հարյուրամյա տառապանքից ծնված կենսափիլիսոփայությամբ: Նրանք կռվում են որպես տեսակ վերջնականապես անհայտանալու դեմ:
Թլփատվածների գոյամարտում շատ բան է փոխվել. արդեն զոհն ու դահիճը չէ, որ կանգնած են իրար դեմ, այլ զոհի հարյուրամյա հոգեբանությունից սերված նոր մտայնությունը և դահճի հարյուրամյա հոգեբանությունից սերված և ինքնարդարացման վերջին հնարավորությունները սպառած մտայնությունը:
Այս մտայնությունների կործանարար բախումը հնարավոր է կասեցնել: Այդ նպատակով թուրքական կողմին, որպես փրկության ելք, առաջարկվում է երկրորդ հնարավորության գաղափարը: Դեռևս պարզ չէ, թե առաջին գրքում ծավալվող հոգեբանական պատերազմը ինչ ավարտ կունենա, տրված հնարավորությունը ինչպես կօգտագործվի, սակայն խաբեության և ինքնախաբեության շարունակության հնարավորությունը բացառվում է. Կասանդրայի կանխատեսումն այդ պայմանները չի ընդունում: Դա թեև աղոտ, բայց ենթագիտակցաբար զգում է թուրք լրագրողը: Մկրտվող հայ երեխային տրված անունը` Վրեժ, տագնապ է ծնում նրա հոգում. ինչու՞ Վրեժ և ոչ թե` Հարություն: Նրա երկատվող ինքնության առջև աստիճանաբար ուրվագծվում է այն գալիքը, որից գրեթե սարսափում է. հարության ճանապարհն անցնելու է վրեժի միջով: Այն, ինչ սարսափեցնում է թուրք լրագրողին, սարսափեցնում է նաև հայ սպային, բայց բոլորովին այլ պատճառով. վրեժը հային արդյոք չի՞ վերածի այնպիսի ցեղասպանի, ինչպիսին իր դահիճն է:
Դեռևս պարզ չէ, թե ուր կտանի այս հակադրությունը, բայց ապագայի տեսիլքի մեջ նկարագրվող Ստամբուլի մզկիթներից մեկում պատկերված զարհուրելի տեսարանը սկիզբ կառնի հայկական եկեղեցում մկրտությամբ տրված Վրեժ անունից: Այս անցանկալի անխուսափելին է վեպի դրաման:
Երկու ժողովուրդների առջև ծառացած բարդագույն խնդիր, որը երկու հասարակությունների մեջ այլ ընկալում ունի: Զոհի և դահճի փոխհարաբերության փիլիսոփայական հարցադրումը եթե անհատական հարթության մեջ կարող է հանգեցնել հետաքրքիր հոգեբանական, փիլիսոփայական կամ գեղարվեստական իմաստավորումների և հանգուցալուծումների, ապա դահիճ-ժողովրդի և զոհ-ժողովրդի փոխհարաբերությունների հանգուցալուծումը նման մտակառույցների սահմաններից անդին է և այլ է: Ահա այս «անդինի ու այլի» հեռանկարի տագնապն է հիմնական հարցադրումը:
Բազմիցս արծարծված միտքը, թե դահիճը, ի վերջո, նույնպես զոհ է, այլ խնդիրներ է առաջադրում.
Եթե անգամ այդպես է, ապա դահիճը արդյո՞ք նույնպիսի զոհ է, իսկ վրեժխնդրություն իրականացնող զոհը` նույնպիսի դահիճ:
Վրեժխնդրությունը հատուցու՞մ է, թե՞ այն իրականացնողին վերածում ցեղասպանի:
Իսկ եթե ցեղասպանը այլ հնարավորություն չի թողնում, ի՞նչ ելք է մնում. արդյո՞ք Նախախնամության հատուցումը:
Եթե ելքը վրեժխնդրությունն է, ապա դրանից հետո ցեղասպանի վերածված նախկին զոհի և զոհի վերածված նախկին ցեղասպանի գոյակցության հենարանները որո՞նք են կամ կա՞ն այդպիսիք:
Մինչ հայ սպա Մահտեսյանն ու թուրք լրագրող Գյուլը տարբեր բևեռներից հետընթաց քայլերով մոտենում են այս հարցերի հեռապատկերում ուրվագծվող սարսափելի ապագային, մյուս բևեռում թուրք սպա Հաջին ու հայ լրագրող Սևանը, դարձյալ տարբեր բևեռներից, աստիճանաբար խորանում են անցյալի մղձավանջների մեջ: Ներկան վերածվում է ապագայի սարսափների և անցյալի մղձավանջների կամուրջի, որի վրա դեմ առ դեմ հանդիպելու են երկու մահտեսիները կամ հաջիները` թուրքական մզկիթի ու հայկական եկեղեցու երկու հոգեկերտվածքները:
Մոտ մեկ դար համայն հայության անցյալը` մղձավանջի և ապագան` անորոշության ու տագնապների մեջ պահող մեծագույն աղետը նորանոր հարցեր է առաջադրում: Պատմաբանների, գրողների, իմաստասերների, քաղաքագետների, ցեղասպանագետների, պետական ու այլևայլ գործիչների պատասխաններն այս հարցերին արդյո՞ք բացահայտել են աղետի ողջ խորությունը և այդ վիհից դուս գալու հնարավորություններն ու հեռանկարները:
Ենթադրելի է, որ վեպի նոր և նորովի հարցադումները հաջորդ գրքերում խորացնելու են այս կասկածները` ընթերցողի մեջ ուրվագծելով նորանոր պատասխանների հորիզոններ:
Հայկազուն Ալվրցյան
Akunq.net
Leave a Reply