«Սարն ի վեր»-ը Հայաստանում

Երեկ Երևանի «Մոսկվա» կինոթատրոնում, «Սիվիլիտաս» հիմնադրամի և «Անադոլու քյուլթյուր» կազմակերպության համատեղ ջանքերով կազմակերպված «Սարն ի վեր» ծրագրի շրջանակներում, կայացավ այս հարթակի հայաստանյան հանդիպումը: Սույն ծրագրի նպատակն է ուշադրություն հրավիրել հայ–թուրքական հարաբերությունների մարդկային, անհատական կողմին: «Սիվիլիտաս» հիմնադրամի պաշտոնական կայքէջում բերված տեղեկությունների համաձայն` «Սարն ի վեր» ծրագիրը մարդկանց անձնական փորձառության պատմությունների շարք է: Հայ և թուրք նշանավոր մարդիկ խոսում են Ցեղասպանությանն առնչվող պատմական և քաղաքական բարդ խնդիրների մասին, որոնց առերեսվել են կյանքի ընթացքում և սեփական փորձով ներկայացնում են առաջ շարժվելու իրենց տեսակետը: Միջոցառումները հեռարձակվում են ուղիղ եթերով, իսկ տեսագրությունները տեղադրվում են եռալեզու կայքում: Նպատակը Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ` երկու ժողովուրդների միջև փոխըմբռնման խորացմանը նպաստելն է: «Սիվիլիտաս»ը համագործակցում է թուրքական «Անադոլու քյուլթյուր» կազմակերպության հետ: Ծրագրին աջակցում է ԱՄՆ–ի գերմանական Մարշալի հիմնադրամը: Ծրագրի առաջին մասնակիցներն են հայազգի հայտնի դերասանուհի Արսինե Խանջյանը և իրավաբան, Հրանտ Դինքի փաստաբան, «Մեծ մայրս» և «Թոռներ» գրքերի հեղինակ Ֆեթհիյե Չեթինը: Սա նրանց երրորդ հանդիպումն էր: Մինչ այդ նրանք հանդիպել էին Բեռլիում և Ստամբուլում:

Երևանյան հանդիպումը վարում էր «Սիվիլիտաս» հիմնադրամի տնօրեն Սալպի Ղազարյանը, ով բացման խոսքում կարևորեց «Սարն ի վեր» ծրագիրը այն առումով, որ թեև կան թուրքեր և հայեր, ովքեր մասնագիտության բերումով հանդիպումներ են ունենում իրար հետ, սակայն նման շփումները դուրս չեն գալիս գրասենյակների պատերից, իսկ այս հարթակը ոչ միայն անհատական շփման հնարավորություն է ընձեռում երկու ժողովուրդների միջև, այլ նաև` այս քննարկումը դարձնում է երկու հասարակությունների սեփականությունը: Սալպի Ղազարյանը շեշտելով, որ Ֆեթհիյե Չեթինն իր «սարը բարձրացել է»` մեծ արգելքներ հաղթահարելով, խնդրեց, որ նա պատմի սարը մագլցելու սեփական պատմությունը:

Ֆեթհիյե Չեթինը, շնորհակալություն հայտնելով միջոցառման կազմակերպիչներին և մասնակիցներին, ներկաներին պատմեց իր կյանքի պատմությունը: Չեթինը նշեց, որ հորը վաղաժամ կորցնելուց հետո ապրել է մորական տատի և պապի հետ: Ըստ Չեթինի` դպրոցական տարիներին իրեն սովորեցրել են, թե թուրքերը պատմության մեջ մեծ հաղթանկաներ գրանցած ազգ են: Սակայն մի օր մեծ մայրն իրեն մի պատմություն է պատմել, որը ոչ մի կերպ չէր համապատասխանում դպրոցում իրեն մատուցվածին և ամոթալի էջեր պարունակում: Ինչպես նշեց «Մեծ մայրս« գրքի հեղինակը, տատի պատմությունը լսելուց հետո, ինքը նկատել է, որ ներկայում էլ է ամոթալի էջեր գրանցվում Թուրքիայի պատմության մեջ: Օրինակ` Թուրքիայի հայերը, որոնց թիվը խիստ պակասել է, ճնշման տակ են ապրում. «Իմ շուրջն ամեն ինչ համապատասխանում էր տատիս պատմած պատմությանը, և հակասում դպրոցում մեր սերտածին: Ես սկսեցի հավատալ, որ մեծ մորս պատմածն էր մեր իրական պատմությունը: Երբ ընդունվեցի Իրավաբանության ֆակուլտետ, ուսանողական տարիներին զգացի, որ մի բան ժխտելն ամենամեծ մեղքերից է: Եվ այդ հերքմամբ նրանք ավելի և ավելի էին վիրավորում այն մարդկանց, որոնց ցավ էին պատճառել:  Եվ ես հասկացա, որ մենք պետք է պայքարենք` հանուն Թուրքիայի հայերի և մյուս փոքրամասնությունների շահերի: Հետագայում ծանոթացա Հրանտ Դինքի հետ: Հրանտի սպանությունից հետո ես ձգտեցի ամեն բան անել` արդարության համար: Կարող եմ ասել, որ ես տարբեր ամբիոններից բազմիցս բացահայտ շեշտեցի այն փաստի մասին, որ մեծ մայրս մահից առաջ շատ մեծ բեռ էր դրել իմ ուսերին: Եվ ես չեմ ուզում այդ բեռը թողել հետագա սերունդներին: Ցանկանում եմ նոր սերնդին ազատել այդ ծանր բեռից: Ըստ իս` հասարակության մեջ ինչ-որ փոփոխություն արձանագրելը խիստ կարևոր է: Հենց այդ նպատակով եմ այստեղ գտնվում: Ես շարունակելու եմ այդ պայքարը, քանի որ ես ինձ մի կողմից հայ եմ համարում, իսկ մյուս կողմից` աշխարհի տարբեր ինքնությունների կրող: Եվ երբ ցանկացած մարդու, ազգային հողի վրա, վիրավորանք են հասցնում, ես ձգտում են պաշտպանել նրա շահերը:»,-նշեց Չեթինը:

Արսինե Խանջյանը, շատ կարևորելով այս նախաձեռնությունը, ընդգծեց, որ իր երազանքներից մեկն իրագործել է մի քանի տարի առաջ` բարձրանալով բիբլիական Արարատը: Ինչպես նշեց Խանջյանը, «Մենք` հայերս, լեռ ասելով, առաջին հերթին Արարատն ենք ի նկատի ունենում: Եվ Արարատի պես լեռը մագլցելու փորձառությունը ուխտագնացության պես մի բան է մեզ համար: Ես տարիներ շարունակ ծրագրում էի Արարատ մագլցել, քանի որ դա մեր ինքնության ճանաչումն է, քանի որ Արարատը և պատմական Հայաստանը մեր հայրենիքն են: Երբ Սալպի Ղազարյանն ինձ առաջարկեց մասնակցել այս ծրագրին, ես, ճիշտն ասած, մի քիչ անհանգստություն զգացի, որովհետև միշտ խուսափել եմ պաշտոնապես Թուրքիա այցելելուց, քանի որ այն իմ պատմությունը ժխտող երկիր է: Սակայն այս անգամ զգացի, որ կարող եմ այնտեղ ազատ խոսել իմ պատմության մասին: Կարծում եմ, որ ես ու Ֆեթհիյեն կարողացանք ընդհանուր լեզու գտնել, որովհետև ինչպես որ ժխտվել է իմ պատմությունը, նույն կերպ հերքվել է նաև նրանը: Ըստ իս, այդ ժխտողականությունը չի կիրառվել միայն մեր` հայերիս նկատմամբ: Նույն բանն արվել է նաև քրդերի հանդեպ: Եվ այդ ժխտողականությունը հետզհետե ուժգնանում է: Ես հետևյալն էի ուզում ըմբռնել. Ինչո՞ւ են թուրքերը տառապում ժխտողականությամբ, քանի որ ի սկզբանե ես չէի կարողանում այդ երևույթը հասկանալ: Ի վերջո ըմբռնեցի: Մարդիկ այնտեղ լույս աշխարհ գալուց հետո իմանում են միայն այն պատմությունը, որն մատուցվում է իրենց: Ինչպես ներկայացրեց Ֆեթհիյեն, այդ պատմությունը լի է փառահեղ հաղթանակների էջերով: Եվ մարդիկ այնտեղ դաստիարակվում են հենց այդ պատմությամբ: Ինչքան էլ քաղաքական ճնշումներ լինեն, միևնույնն  է` թե սփյուռքից և թե Հայաստանից մենք` հայերս, կարողանում ենք հանդիպել նաև մարդկանց, ովքեր դեմ են դուրս գալիս այդ պաշտոնական պատմությանը: Կարողանում ենք զրույցներ վարել նման թուրք առանձին անհատների հետ: Այդ մարդիկ չեն ժխտում, գիտեն, թե ինչ է կատարվել 1915 թ. և պատրաստ են այդ թեմայով զրուցել մեզ հետ: Նրանք կարողանում են ճիշտ մեկնաբանել իրենց պատմությունը: Նրանք անում են ամեն հնարավորը` մեզ հետ երկխոսության մեջ մտնելու համար: Ըստ իս, նման անհատները մի օր կկարողանան դա պարտադրել թուրք կառավարությանը: Եվ վերջինս ի վերջո կհասկանա, որ պատմությունը միայն իրեն չի պատկանում: Իմ կարծիքով, սա կարևոր փուլ է»:

«Արարատ» ֆիլմի գլխավոր դերակատարուհին հետևյալ հարցն ուղղեց Ֆեթհիյե Չեթինին. «Ձեր կարծիքով` ինչո՞ւ է Ձեր մեծ մայրը` Հերանուշը, հենց Ձեզ ընտրել իր պատմությունը ներկայացնելու համար: Ինչո՞ւ այն չի պատմել երկրորդ սերնդին` դստերը, օրինակ»:

«Իսկապես, շատ կարևոր հարց է,-պատասխանեց Չեթինը,-Ես միշտ մտածել եմ այդ ուղղությամբ: Այո’, տատիկս լռել է մինչև 70 տարեկան: Ինչու՞ է այդքան երկար սպասել: Ինքը կարող էր մեր ընտանիքի մյուս անդամներին բացահայտել ճշմարտությունը: Այո’, պետությունը ճնշում էր: Շատ մեծ վախ էինք ապրում: Ես հասկանում եմ` նա վախենում էր հասարակությանը ներկայացնել այդ պատմությունը: Սակայն ինչու՞ այն չէր պատմել իր ընտանիքին: Ինչու՞ էր սպասել 70 տարի: Հավատա’, Արսինե, ես միշտ մտորել եմ այդ հարցի շուրջ: Նախ ես չեմ կարծում, թե դա կարելի է մեկնաբանել միայն վախի գործոնով: Ըստ իս` կա մեկ այլ զգացում: Խոսքը ամոթի մասին է: Դա շատ մեծ ամոթ էր… Այս մեղքը զգում են ոչ միայն իրագործողները, այլ նաև` այդ մասին լռողները: Նրանք, ովքեր ականատես են եղել, բայց չեն կարողացել բարձրաձայնել այդ մասին: Նրանք, ովքեր իրենք չեն սպանել, սակայն երբ սկսել են տները թալանել, ինչ-որ իրեր են վերցրել այդ տներից: Կարելի է ասել, որ ես էլ եմ ամոթ ապրում, որովհետև մի կողմից տուժած ազգի ներկայացուցիչն եմ, բայց մյուս կողմից էլ` այդ ամենը կատարած ազգինը: Այո’, նրանք չեն կարողանում պատմել երկրորդ սերնդին: Սկսել են իրենց պատմությունները ներկայացնել թոռներին: Կարծում եմ, որ երրորդ սերնդի ժամանակաշրջանը Թուրքիայում ավելի նպատակահարմար էր` խոսելու առումով: Նույնիսկ եղել են մեծ մայրեր, ովքեր իրենց պատմությունը պատմել են մահվան մահճում… Ըստ իս` դա շատ ծանր բեռ է եղել նրանց համար: Եվ նրանք ցանկանում էին թոթափել այն մահից առաջ: Մեծ մայրս, ինձ պատմելով իր պատմությունը, իրեն ազատեց այդ ծանր բեռից` այն դնելով իմ ուսերին… Ես այն ժամանակ զգացի, որ նա պատմելուց հետո մի տեսակ հանգստացավ: Վերջին օրերին տատիկս սկսեց պատմել նաև իր մանկության բարի հուշերը: Իմ կարծիքով` նա հիմնական 2 մեթոդ էր մշակել` այդ ցավը թեթևացնելու համար: Նախ` այն կիսում էր իր ճակատագիրն ունեցած կանանց հետ, ապա` իմ` իր թոռնիկի: Ինչքան էլ ցավալի է եղել ինձ համար, ես ինձ բախտավոր եմ համարում այդ պատմությունն իմանալու համար: Մեծ մայրս շատ թոռներ ուներ, բայց ինձ ընտրեց, քանի որ ես սոցիալիստ էի և ընդդիմության ներկայացուցիչ: Իրավաբան էի դառնալու և ընդդիմանում էի պետության շատ գործողությունների: Ես միշտ բարձրաձայնում էի, որ պայքարելու եմ` հանուն իրավունքի և արդարության: Երբ մեծ մորս իրական պատմությունն իմանալուց հետո Ամերիկայում մեծ դժվարությամբ գտա իմ ազգականներին և այցելեցի տատիս ծնողների գերեզմանին, թուրքերենով ներում հայցեցի նրանցից: Երբ գերեզմանոցից տուն էինք վերադառնում, ազգականներս ասացին, որ ես մեղավոր լինել չեմ կարող, քանի որ երրորդ սերնդի ներկայացուցիչ եմ: Սակայն ես մեղավոր էի զգում ինձ` այն լռության համար, որ պահպանել ենք մենք` թուրքերս: Ապա որոշեցի գրի առնել տատիս պատմությունը: Սկզբում մտավախություն ունեի, թե չեմ կարողանա ըստ արժանվույն ներկայացնել այն և առաջարկեցի իմ գրող ընկերներին, որ իրենք հեղինակեն մեծ մորս պատմության մասին գիրքը: Սակայն նրանք բոլորն էլ հրաժարվեցին, և նրանցից մեկն ասաց, որ ե’ս պետք է դա անեմ: Երբ սկսեցի գրել, անդադար լալիս էի: Մի կողմից արտասվում էի, մյուս կողմից` գրում ու գրում… Գրելու պրոցեսը մի տեսակ թերապիա եղավ ինձ համար. կարծես սիրտս թեթևանում էր այդ կերպ: Գրելուց հետո երկար ժամանակ չէի կարողանում ընթերցել` այն վազորդի պես, ով շատ երկար ճանապարհ կտրելուց հետո հոգնածությունից չի կարողանում հետ նայել… Ապա մի օր նույն թուրքական ժխտողական ոգով ելույթ ունեցավ մի քաղաքական գործիչ, և ես չդիմանալով գրածս ուղարկեցի տպարան: Հիմա շատ ուրախ եմ: Ի~նչ լավ է, որ գրի առա մեծ մորս պատմությունը, որովհետև այն մեծ պահանջարկ ունեցավ. շատերն ընթերցեցին տատիս պատմությունը: «Մեծ մայրս» գրքիցս հետո բազմաթիվ մարդիկ սկսեցին ասել` «Այո’,  իմ տատիկն էլ, իմ պապիկն էլ էին նույն բաները պատմում» Եվ շատերն սկսեցին գրել դրա մասին: Մարդիկ Թուրքիայում ավելի շատ սկսեցին խոսել և ընթերցել 1915 թ. մասին, հատկապես, Հրանտի սպանությունից հետո:

Ես վերջերս մեկ այլ սար էլ եմ բարձրացել: Էլազիգ նահանգի Բոլուի գավառի Հավավ  գյուղի մոտակայքում գտնվող Քաղցրահայաց սարի մասին է խոսքը:  Մի սար, որի մոտ կան նաև եկեղեցիներ: Մեծ մայրս մինչև 9-ը տարեկան ապրել է հենց այդ սարի փեշերին: Այս գյուղում կան երկու եկեղեցիներ, իսկ վերևում մի վանք է եղել և անչափ գեղեցիկ աղբյուրներ: Սակայն դրանց քարերը տարել են, ամենուր ծակեր են բացվել. ոսկի են որոնել այստեղ: Փորձում են այդ հողերից ջնջել պատմության բոլոր հետքերը, քանի որ հերքման քաղաքականությունը դեռ շարունակվում է, և մարդիկ չեն ուզում որևէ հետք թողնել… Ցավոք սրտի, այդ վանքի 2 արտաքին պատերն ու մի կամարն են միայն մնացել: Աղբյուրները` նույնպես: Աղբյուրներից մի քանի կամար էր պահպանվել, իսկ ջրերը` վաղու~ց չորացել: Ես փորձեցի վերակառուցել այդ աղբյուրները: Սակայն այդ վերանորոգումը սովորական ձևով չէինք անելու: Դա պետք է անեինք որպես հիշողության միջոցառում, որին պետք է մասնակցեինք թուրքերն ու քրդերը` տեսնելով, թե ինչպես են ավերել այդ կառույցները, և փորձեին շտկել այդ սխալը: 2009 թ. մենք սկսեցինք վերանորոգել այդ աղբյուրները: Անցյալ տարի ես 4 ամիս մնացի այնտեղ: Մասնակիցներ եղան նաև Հայաստանից: Նրանք բոլորն արդեն իմ երեխաներն են դարձել: Միասին ենք ապրել, աշխատել… Իրար հետ ենք լացել և ուրախացել: Վերջապես ավարտեցինք վերանորոգումը, և հիմա այդ աղբյուրներից ջրեր են հոսում… Մենք պետք է վերանորոգենք նման ցամաքած աղբյուրները: Մենք այդ բոլորն արեցինք այդ գյուղից աքսորված, այդ գյուղում կոտորված մարդկանց հոգիների համար: Մարդիկ, ովքեր չկարողացան այդ աղբյուրներից ջուր խմել: Մենք դա արեցինք, որ այդ մարդկանց թոռները կարողանան վերադառնալ և իրենց ծարավը հագեցնել այդ աղբյուրների ջրերով: Մենք ուզեցինք պատմության հետքերը պահպանել: Ես գնացի և այնտեղ գտա նաև իմ տատի տան ավերակները: Մենք ծառեր տնկեցինք և բոլոր ծառերին անուններ տվեցինք: Սակայն ծառեր տնկելիս անընդհատ տան քարերի էինք դեմ առնում: Եվ ես մտածում էի, որ այդ քարերից մեկն էլ պատկանել էր իմ տատիս այն տանը, որտեղ նա խաղացել էր մանկության տարիներին… Կարծես թե ցավ էր բխում հողի տակից, սակայն մենք շարունակում էինք փորել… Նորատունկ ծառերին տվեցինք «Հերանուշ», «Խորեն», «Իսկուհի», «Հովհաննես» անունները, ինչպես նաև` այդ աղբյուրների նորոգմանը մասնակցած երիտասարդների անձնանունները: Վախն անշուշտ մարդկային զգացում է, բայց երբ մտածում ես, որ իրավացի ես, դադարում ես վախենալ: Վստահ եմ, որ ինձ չեն սիրում Թուրքիայում, սակայն քանի որ ես իմ մեծ մոր անհատական պատմությունն էի պատմում, ոչ ոք չհամարձակվեց ինձ վրա հարձակվել: Եթե անհատական պատմության մասին ես խոսում, դա անհնար է հերքել: Ես կարծում եմ, որ Թուրքիայում ամենահետամնաց մարդն անգամ լսել էր նման պատմություն և չէր կարող հերքել: Սակայն երբ Թուրքիայում արտասանում ես Ցեղասպանություն բառը, համընդհանուր հարձակման ես ենթարկվում… Կարծում եմ` սա էր ամենակարևոր կետը, որից ես սկսեցի, և այն ժամանակ ոչ ոք չկարողացավ ինձ մեղադրել: Վախենալով ոչինչ հնարավոր չէ կառուցել: Եթե արդարության համար ես պայքարում և զգում, որ դա քո նպատակն է, մտածում ես, որ ֆիզիկական գոյությունդ այդքան էլ էական չէ: Կարող ես 10 տարի հետո էլ մեռնել, հիմա էլ, սակայն չես կարող այդ բեռով ապրել: Նման բեռը կրելը և ոչինչ չանելը մահվան պես մի բան է ինձ համար…»:

Պատրաստեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net