Դինքի հետ շատ բան է փոխվել

Միրաչ Զեյնեփ Օզքարթալ

Հրանտ Դինքի փաստաբան Ֆեթհիյե Չեթինը Հայկական հարցին վերաբերող քննարկման ժամանակ նշեց. «Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո շատ բան է փոխվել: Տասը տարի առաջ նման քննարկում չէինք կարող անել»:

Անցյալ շաբաթ «Ջեզայիր» ռեստորանի այգում էին Ֆեթհիյե Չեթինը և Արսինե Խանջյանը: Ֆեթհիյե Չեթինը Հրանտ Դինքի փաստաբանն է: Նա իր հայ տատի պատմությունը ներկայացրել է «Մեծ մայրս» գրքում, իսկ երրորդ սերունդներինը` «Թոռներ»-ում: Դերասանուհի Արսինե Խանջյանը մի անատոլիացի հայի (արևմտահայի-Ակունքի խմբ.) ընտանիքի թոռ է: Ծնվել է Բեյրութում, ներկայում ամուսնու` բեմադրիչ Ատոմ Էգոյանի հետ միասին ապրում է Կանադայում:

Այն քննարկումը, որ պատրաստվում ենք լսել, երկրորդն է` «Անադոլու քյուլթյուրի» և «Սիվիլիտաս» հիմնադրամի համատեղ կազմակերպած «Սարն ի վեր»-ի շարքում: Չեթինն ու Խանջյանը նախ` հանդիպել են Բեռլինում, ապա` Ստամբուլում: Սեպտեմբերի 13-ին էլ միասին լինելու են Երևանում:

Մոր վարսերը թաղել է Արարատ լեռան վրա

Քննարկումն սկսվեց «Անադոլու քյուլթյուր»-ի անունից հանդես եկած Օսման Քավալայի «Երբևէ իսկական լեռ բարձրացե՞լ եք» հարցով: Խանջյանը պատմեց, թե ինչպես է մագլցել բոլոր հայերի համար խորհրդանշական Արարատ լեռը: Երբ 1991 թ. Երևան էր գնացել, միայն հեռվից էր կարողացել նայել Արարատին, իսկ երկու տարի առաջ մի խումբ ընկերներով այստեղ էր եկել Վրաստան-Կարս ճանապարհով և բարձրանալ սկսել: Այն ժամանակ ականջում վարակ կար. բժիշկն ասել էր` «Մի’ բարձրացիր», բայց ոչ մի բան չէր կարողացել հետ կանգնեցնել նրան այդ պահին: «Նախնիներս անապատներն են աքսորվել և մահացել այնտեղ» ասելով` ճանապարհ էր ընկել: Միայն 900 մ էր կարողացել մագլցել և չէր կարողացել գագաթ հասնել: Դա էլ էր խորհրդանշական` իր կարծիքով. «Դեռ ճանապարհ պիտի անցնենք` գագաթը հասնելու համար»:

Հողի մեջ էր թաղել 25 տարի առաջ վախճանված իր մոր իրերն ու վարսերը, ինչպես նաև` գրեթե 100 տարի առաջ այս տարածքները լքած մեծ մոր ու մեծ հոր լուսակարները: Երբ Խանջյանը Արարատն էր բարձրացել, նրանք քուրդ ուղեկցորդներ էին ունեցել իրենց հետ: Գրեթե բոլորը այդ ուղեկցորդներից ասել էին, թե իրենց տատերը հայ են, և ուրախության արտահայտություններ ակնկալել իրենից: Այնինչ ինքը գիտեր, թե ինչ պատասխան էր ստանալու «Իսկ դու՞ էլ ես հայ» հարցին. չէր սխալվել: «Ի՞նչ կապ ունի»,-ասում էին քուրդ ուղեկցորդները:

Խանջյանն ասաց, որ մտածել էր` «Թուրքիայում հայ լինելն ամո՞թ է», և հավելեց. «Գիտեմ` իր ինքնությամբ և պատմությամբ այդչափ հպարտացող այս երկրում դժվար բան է հայ լինելը»:

Ֆեթհիյե Չեթինն իր հերթին նույն հարցին պատասխանեց. «Փոխաբերական իմաստով շատ լեռներ եմ մագլցել: Ծնվել եմ Էլազիգում: Հորս վաղաժամ ենք կորցրել և տեղափոխվել մորական տատիս և պապիս տուն: Դպրոցում սերտել եմ մեր փառահեղ պատմության փառապանծ էջերը: Մի օր մեծ մայրս ինձ իր ծնկներին նստեցրեց, պատմեց մի պատմություն, որը չգիտեի: Պատմելիս էլ ձեռքով կարծես թե զգեստի տակի աղտերն էր սրբում»:

«Հայ ասելիս չի՞ բարկանում»

Մեծ մայրը թոռանն ասել էր իր հայ լինելու մասին և պատմել այն ամենը, ինչ եկել էր իր ընտանիքի գլխին: Չեթինը ներկայացրեց, թե ինչպես է այդ նորությունը կիսել իր ընկերների հետ. «Երբ ես այդ պատմությունն ընկերներիս էի ներկայացնում, նկատեցի, որ ցածրաձայն ենք խոսում: Լսեցի, որ ընկերներիցս մեկի մայրը շշուկով ասաց. «Գիտե՞ս` պարզվում է, որ տատը հայ է: Մերն ենք դարձրել այդ վախը: Մենք այդ լռության մի մասը և մասնակիցներն էինք»:

Ֆեթհիյե Չեթինն իրեն տրված այն հարցին, թե «Մեծ մայրդ հայ է, իսկ ընտանիքիդ մյու՞ս կողմը», պատասխանեց. «Խառը` ձգտելով տիրապետող ինքնություն չլինել»: Նա նաև հավելեց. «Նկատեցի, որ իմ մի կողմը կրում է տուժածին, զոհին: Իսկ մյու՞սը: Մի՞թե ոճրագործին: Ապա հետևյալ պատասխանը գտա. մենք չքավոր էինք, հետևաբար չենք կարող հանցագործ լինել: Ըստ էության` ես ոճրագործ չէի, սակայն լռությանն ու ժխտողական քաղաքականությանը մասնակից լինելով` կրում էի այդ պատասխանատվությունը: Եվ գրեցի մեծ մորս մասին գիրքը: Տատիկս իր զգեստի տակից ավելած այդ բեռն իմ ուսերին էր բեռնել: Ես այստեղ եմ` այդ բեռն իմ հետագա սերունդներին չփոխանցելու համար»:

Խանջյանը շատ էր ազդվել Ֆեթհիյե Չեթինի խոսքերից: Նա ասաց, թե «Իր համար անսպասելի էր մի թուրքից «պատասխանատվություն» բառը լսելը», և հարցրեց. «Ինչպե՞ս եք ապրում Թուրքիայում` հայի ինքնությամբ»:

Չեթինի համար ներքին հավասարակշռության հասնելը դյուրին չէր եղել: Նա նշեց. «Իմ ներսում գտնվող սարը բարձրանալն ավելի դժվար էր: Մեզնից ոչ մեկը մեկ ինքնության, մեկ մշակույթի կրող չէ: Երբ հաշտվում ենք մեր միջի այդ խառնուրդի հետ, ինքներս մեզ հետ էլ ենք հաշտված լինում: Հայերն ինձ որպես թուրք են ներկայացնում, իսկ մուսուլման թուրքերի կարծիքով` ես հայ եմ: Թուրքիայում հայ լինելն անշուշտ դժվար է»:

Սփյուռքի համար ավելի՞ հեշտ է

Ունկնդիրներից մեկն իր առարկությունը հայտնեց «Թուրքիայում հայ լինելու մասին» Ֆեթհիյե Չեթինին հարցնելու կապակցությամբ. «Նա միայն 1/8-րդով է հայ: Բայց ես կարող եմ պատասխանել այդ հարցին: Ինչ էլ պատահի Թուրքիայում, մեղավորը մենք ենք լինում: Քրդական հարց է բարձրանում, ասում են` նրանց հետևում հայերն են: Հունաստանի հետ խնդիր է առաջանում, մեզ մեղադրում են, քանի որ քրիստոնյա ենք: Հայ լինելը Թուրքիայում ամենաբարդ բանն է աշխարհում: Սփյուռքահայերի գործն ավելի դյուրին է»:

Այս անգամ էլ առարկելու հերթը Խանջյանինն էր. «Ո’չ սփյուռքում մեզ համար է հեշտ, ո’չ էլ ձեզ համար` մայր հայրենիքում: Բոլորս էլ գին ենք վճարում»: Թեև դա ակնհայտ է, սակայն Ֆեթհիյե Չեթինը լիահույս է ապագայի հանդեպ: Նա նշեց, որ շատ բան է փոխվել 2007 թ. Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո: Չեթինն ասաց. «Գոյություն ունի պայքարող զանգված, և ես լավատես եմ: 10 տարի առաջ նման քննարկում կազմակերպելը թերևս անհնար էր: Երբ իմ գիրքը հրատարակվեց, ցանկացանք մի քննարկում անել, սակայն եկան և ճնշեցին: Եվ այդ ճնշումը բանեցրած անձանց հետագայում Դինքի գործի մեջ ներգրավված տեսա»:

Երբ Հրանտ Դինքի անունը հնչեց, նկատեցի, որ Ռաքել Դինքը նստած է ունկնդիրների շարքում: 2007 թ. հունվարի 19-ին նրա աչքերում հայտնված ցավը դույզն-ինչ անգամ չէր ամոքվել: Նրա աչքերում ընթերցվում էր քիչ առաջ ասված «հայ լինելու գինը»:

http://gundem.milliyet.com.tr/dink-le-cok-sey-degisti/gundem/gundemdetay/10.09.2012/1593979/default.htm?ref=OtherNews

Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի

Akunq.net