Վարդավառի ավանդույթը Քավրոնում

Վարդավառը յայլաներում նշվող տոնակատարություն է, որը հուլիսից օգոստոս ընկած ժամանակահատվածում (գյուղից գյուղ ժամանակացույցը տարբերվում է) տոնում է Ռիզեի Չամլըհեմշին և Համշեն/Հեմշին գավառների բարձրադիր շրջաններում բնակվող ժողովուրդը՝ համշենցիները, տոնակատարության ժամանակ հանգստանալու և զվարճանալու նպատակով ավելի երիտասարդ աղջիկներն ու տղամարդիկ հորոն են պարում, մյուսները՝ դիտում: Հայոց հավատալիքներում Նոյի ջրհեղեղից հետո, երբ Նոյ մարգարեն տապանից իջնում է, վերջին անգամ անձրև է մաղում, և կյանքը` վերսկսվում: Քրիստոնեության շրջանում այս տոնակատարությունը միացել է Հիսուսի պայծառակերպության տոնին (հուլիսի 22): Համաձայն Աստվածաշնչի՝ լեռան վրա, ուր Հիսուս Քրիստոսը բարձրացել էր իր երեք առաքյալների հետ, նրա (Քրիստոսի-Ակունքի խմբ) դեմքը արևի նման շողում է, շուրջը նշմարվում են Մովսես և Եղիա մարգարեները, և Աստված ասում է` «Սիրելի որդիս սա է»: Այս օրը հայերը շրջակայքը զարդարում են վարդերով և միմյանց ջրելով` շնորհավորում են:

Քաչքար լեռները

Քավրանը (ժողովրդական լեզվով` Քավրոն) Արևելյան սևծովյան շրջանում Քաչքար լեռների փեշերին սփռված մեր գեղեցիկ յայլան է (ամառային արոտավայր) է: Քավրանը, ուր հասնում ենք Ռիզեի Չամլըհեմշին գավառի միջով` մեքենայով, անցյալում միայն ամառային արոտավայր է եղել, սակայն այժմ նաև հանգստյան քաղաքի տեսք է ստացել: Արևելյան սևծովցիները անտանելի շոգից փրկվելու, ինչպես նաև անասուններին ընդարձակ արոտավայրերում արածացնելու համար բարձրանում են արոտավայրերը, որոնք սփռված են 2000 մ բարձրության վրա գտնվող լեռներիմիջև, որտեղ անտառները նոսրանում են: Յայլաների տները երկու հոգու համար նախատեսված տներ են, որտեղ սովորաբար ապրում են տարեց, փորձառու, քաթըք (բաղադրությունը՝ յուղ, պանիր, մինջի) պատրաստել շատ լավ իմացող տատիկ ու հովվություն անել կարողացող 10-15 տարեկան աղջիկ կամ տղա երեխա: Ի տարբերություն գյուղական բնակավայրերի ցրվածությանը՝ յայլայի տները միմյանց շատ մոտ են:  

Համշենի շրջանում ամառային ամիսներին յայլաներում նշվող տարբեր տոնակատարություններն անցյալից շարունակվում են ցայսօր: Այս տոնակատարությունները «Փտած կենտրոն», «Յայլայամեջ», «Նետաձիգներ», «Վարդիվոր» և այլ անուններով արտացոլում են յայլայի որոշակի ժամանակահատվածը: Սովորաբար համապատասխանում են այն ժամանակին, երբ յայլաները բազմամարդ են, խոտհունձի ավարտն է, կամ էլ գյուղի աշխատանքները ավարտելով` մարդիկ հանդիպում են յայլաներում:   

Ռիզեի Չամլըհեմշին գավառի Այդերի յայլաներից մեկը հանդիսացող Քավրանում վարդավառը այսօր ևս տոնվում է նույն շուքով և եռանդով, ինչ որ անցյալում:

Վարդավառը յայլայային տոնակատարություն է, որը տոնում է յայլայի բնակչությունը, սկսում է հուլիսի 15-ին և շարունակվում է մինչև 25-ը: Տոնակատարության ժամանակ երիտասարդները, աղջիկները հորոն են պարում, մեկը մյուսի համար խաղիկներ (մանի) կատարում: Վարդավառ նշանակում է վարդի, խոտի տոն: Նախկինում Վարդավառը տոնվում էր Էրգենեքոնի շրջակա լեռներում հուլիսի վերջին օգոստոսի սկզբներին: Այժմ նույն շուքով նույն ժամանակահատվածում տոնվում է Համշենի յայլաներում:

Յայլայի բնակիչները սերնդեսերունդ փոխանցած Վարդավառի մասին պատմում են. «Յայլա ենք բարձրանում` ասելով, թե թող մեր անասունները արածեն, քաթըքն էլ շատ լինի: Յայլայի ամեն մի տան քաթըք պատրաստող և անասուններին արածացնող հովիվ կա: Ամռանը գյուղի աշխատանքն ավարտվում է օգոստոսի սկզբին: Աշխատանքն ավարտելուն պես գյուղացին հավաքվում է և Վարդավառը տոնելու համար գալիս է յայլա: Գյուղից յայլա եկողներին ասում են «վարդևորջու» (վարդավառ տոնող), ում յայլայի բնակիչները զվարճացնում, աշխատանքային հոգնածությունից ազտում են: Մինչ գիշեր թուլումով (պարկապզուկ) հորոն են պարում, խմում, հրացաններից կրակոցներ արձակում օդ:

Վարդավառը տոնելու գնացող գյուղացիները, հագնելով իրենց գեղեցիկ զգեստները, առավոտ կանուխ ճանապարհ են ընկնում: Թուլում նվագելով, աթմա թյուքյուներ (ժողովրդական խաղիկ, որը կատարում են մի քանի հոգի կամ խմբեր` միմյանց մարտահրավեր նետելով) կատարելով, հորոն պարելով` բռնում են յայլայի ճանապարհը: Յայլայի բնակիչները մեծ սիրով ու ոգևորությամբ են դիմավորում վարդավառին մասնակցելու համար գյուղից եկածներին, ովքեր մեծ ոգևորությամբ յայլա են մտնում թուլումի նվագակցությամբ: Այս ոգևորությունը յայլայում տևում է 15 օր: Եթե գյուղից վարդավառի մասնակիցներ չգան, ապա յայլայի բնակիչը վարդավառը կանցկացնի տխրությամբ: Գյուղից եկածները յայլայի բնակչի հպարտության առարկան են:

«Նախկինում գործերն ավարտելուն պես գյուղացիները առավոտյան նամազով ճանապարհ էին ընկնում: Թյուրքյու երգելով, թուլում նվագելով` գալիս էինք Վիջեի (Չամլըհեմշին գավառ) խորքերը: Այնտեղ հանգստանում, հաց էինք ուտում և կրկին ճանապարհ ընկնում: Այդերում մի գիշեր դատարակ ամբարներում էինք քնում, մինչ առավոտ թուլում նվագելով` հորոն էինք պարում: Այնտեղից նորից բոլորս միասին ճանապարհ էինք ընկնում, կեսօրին մոտ հրացանները կրակելով` մտնում էինք յայլա: Յայլայի հարթավայրում անմիջապես հորոն էինք բռնում ու մինչև գիշեր լամպի լույսի տակ պարում: 10-15 օր այսպես շարունակվում էր: Երիտասարդ աղջիկներն ու տղաները, հագնելով իրենց ամենագեղեցիկ զգեստները, գալիս էին վարդավառի: Նրանց սերերն էլ էին այնտեղից սկսում և մեծանում: Նրանք իրենց սերն արտահայտում էին աթմա թյուրքյուների միջոցով»:

Վարդավառը նաև ամենակարևոր տոնակատարություններից մեկն է ժողովրդի մեջ «Յայլամեջ» անվամբ հայտնի շրջանում: Չենք հանդիպել որևէ փաստաթղթի, որը կփաստի տոնակատարությունների կրոնական կողմը, սակայն «համշենցիները, քրիստոնեական ավանդույթները պահպանելով, Վարդավառի տոնակատարությանը բոլորը միասին գնում են եկեղեցի» արտահայտությունն օգտագործում են:

Վարդավառը ժամանակային առումով յայլայի ժամանակահատվածի հենց մեջտեղն է: Այս շրջանում քչանում է գյուղի աշխատանքը, եղանակը դառնումէ շոգ և խոնավ: Ժամանակային առումով ներառում է օգոստոսի առաջին 10-15 օրը: Շրջանի տարեցների կողմից օգտագործվող «գյուղական հաշվարկով» կամ «օրացույցով» Հիջրայի օրերի հաշվարկով հուլիսի 20-22-ին է սկսում և տևում է 15 օր:

Որպեսզի տոնակատարությունները լավ կազմակերպված անցկացնեն, կազմում են տոնակատարությունների հանձնաժողով և ընտրում նախագահ: Տոնակատարությունների սկզբից մինչև վերջ պատախանատու է նախագահն ու տոնակատարությունների հանձնաժողովը: Տոնակատարությունների նյութական ծախսերը հոգում են յայլայի բնակիչները` յուրաքանչյուրն իր ուժերի սահմաններում. ոչ մի պարտադրանք չկա:

Տոնակատարությունների ամենակարևոր հատվածը հորոն պարելու համար խմբեր կազմելն է. աղջիկներն ու տղաները կամ միասին են պարում կամ էլ առանձին-առանձին: Հորոնը պարում են բնակիչների կառուցած մեծ տաղավարներում կամ էլ մեծ հարթ տարածության վրա: Հորոնի ամենակարևոր հատվածը հանդիսանում է պարի ժամանակ զենքեր նետելը: Վարդավառի ժամանակ պատրաստում են հատուկ ուտելիքներ, որոնք կոչվում են «հոշմելի» և «լոխում»: Յայլայի բնակչությունը 2-3 անգամ շատանում է:

Ամփոփում

Վարդավառն ինչպես և անցյալում, այնպես էլ ներկայում բավարարում է Համշենի ժողովրդի հասարակական և հոգեբանական բազմաթիվ կարիքներ: Այս մշակութային երևույթը ցույց է տալիս հասարակության մեջ իր գործառութային գոյությունը, որը փոխանցվել է սերնդեսերունդ:

Վարդավառը տարվա ընթացքում անխոջ աշխատող Համշենի բնակչության հանդիպման և վերակենդանացման վայրն է: Ոչ միայն գյուղում բնակվողները, այլև շրջակա մեծ քաղաքներ տեղափոխված բնակիչները Վարդավառին մասնակցելու համար մեծ եռանդ են ցուցաբերում. իրենց գործերը կազմակերպում են` համաձայն Վարդավառի: Վարդավառը հոգնությունը թոթափելու, կարոտն առնելու, զվարճանալու և վերակենդանանալու վայր է: Զգացումներն ու մտորումները ամենագեղեցիկ և ակնհայտ ձևով երգի միջոցով են արտահայտում: 

Թյուրքյուների միջոցով սիրահարներն իրենց սերը, վիրավորանքն են արտահայտում, հարևանները` սպասումները, նեղացածները` իրենց ծաղրը, տարագիրները` իրենց կարոտը: Այս առումով տոնակատարությունը հաղորդակցման գործառույթ է կատարում, մարդկանց, ենթագիտակցական մակարդակում եղած նեղություններից ազատելով, հոգեկան բավարարվածություն է պարգևում: Միախառնված մարդկանց հարաբերություններն ամրացնելով` հասարակական կարգ ու կանոն է ապահովում:

Անգամ եթե Վարդավառի տոնակատարությունը վերոնշյալ գործառույթների պատճառով իր ձևի մեջ փոփոխություններ կրի, միևնույն է` բովանդակությունը պահպանելով` սերնդեսերունդ նույն շուքով և փայլով է տոնվելու, իսկ Քավրանի յայլան տան տիրոջ իրավունքով դեռ երկար տարիներ տոնակատարություններ է նշելու:

http://hemshin.blogspot.com/2012/02/kavronda-vartivor-gelenegi-vartavar.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net