Նոր միտում պոլսահայ համայնքում

 Անահիտ Քարտաշյան

Պետականության բացակայության պայմաններում  հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ միավորվել է եկեղեցու շուրջ: Եկեղեցին ստանձնել է ժողովրդի առաջնորդությունը:

1453 թ. Մեհմեդ 2-րդ Ֆաթիհը, գրավելով Կոստանդնուպոլիսը, կայսրության ոչ մուսուլման հպատակների կառավարման համար նախընտրեց Միլլեթների համակարգը: Հարկ է նշել, որ միլլեթների համակարգը օսմանյան տիրակալների կողմից չի ստեղծվել: Մինչ այդ Բալկաններում, Փոքր Ասիայում և Մերձավոր Արևելքում գոյություն են ունեցել նմանատիպ էթնոկրոնական համայնքներ: Միլլեթների համակարգը կրոնականաքաղաքական կազմակերպություն էր, որը հնարավորություն էր տալիս ոչ մուսուլման հպատակներին կարգավորել իրենց խնդիրները համայնքի ներսում: Միլլեթի ղեկավարը ընտրվում էր միլլեթի անդամների կողմից և հաստատվում սուլթանական բերաթով, որից հետո անցնում էր իր պարտականություններին: Կրոնական համայնքների ղեկավարները լիազորված էին ներքին խնդիրները կարգավորելու և դրանք միանձնյա ղեկավարելու: Օսմանյան կայսրությունում  սուլթանի առաջ համայնքների միակ լիազոր ներկայացուցիչները նրանց հոգևոր առաջնորդներն էին, ովքեր, փաստորեն, հանդիսանում էին թե´ կրոնական և թե´ աշխարհիկ առաջնորդը: Պոլսո հայոց պատրիարքը եղել է կայսրությունում ապրող հայերի ներկայացուցիչն ու խոսնակը: Պետք է նշել, որ պոլսահայերը ևս Օսմանան կայսրության ժամանակ, բացի կրոնական կառույցներից, ունեցել են քաղաքակա և ազգային կառույցներ, որոնք, սակայն, հանրապետական շրջանում վերացել են: Թուրքիայի հայկական համայնքի ավանդական կազմակերպման ձևերից կարելի է առանձնացնել եկեղեցու և դպրոցի շուրջ ձևավորված հիմնադրամներն ու միությունները:

1915 թ. Ցեղասպանությունից հետո աշխարհի չորս ծագերում հաստատված հայերի ինքնակազմակերպման պարագայում ևս եկեղեցին մեծ դեր է խաղացել: Սակայն մեր գաղթօջախներում կրոնական կառույցների կողքին եղել են նաև աշխարհիկ կառույցներ, օրինակ` հայրենակցական միությունները: Նույն երևույթը այժմ կարելի է նկատել Հայաստանի Հանրապետությունից գաղթած հայերի մեջ: Աշխարհի որ անկյունում էլ որ հաստատվել ենք, միևնույն է, սեղծել և շարունակում ենք ստեղծել մեր հայրենակցական միությունները` Մարաշի հայերի միություն, Սասունի հայերի միություն, Մոսկվայում Այգեձորցիների միություն և այլն: Պոլսահայ համայնքի կյանքում հայրենակցական միություններն ու հարթակները համեմատաբար նոր երևույթ են:

Վերջին տարիներին Պոլսում ստեղծված հայրենակցական միություններն են Վաքըֆլըի գյուղացիների միությունը, Մալաթիայի հայերի միությունը, Սասունի հայերի միությունը, Դերսիմի հայերի միություն:

Պոլսահայ համայնքում ձևավորված այս երևույթի մասին զրուցեցինք Ստամբուլում լույս տեսնող «Ակօս» շաբաթաթերթի հայերեն բաժնի խմբագիր Բագրատ Էստուկյանի հետ:

–Պարո’ն Էստուկյան, վերջին շրջանում պոլսահայ համայնքում նկատում ենք մի նոր երևույթի` հայրենակցական միությունների և հարթակների ստեղծում, որը, ըստ իս, կարելի է պայմանավորել Թուրքիայի Հանրապետությունում տեղի ունեցող փոփոխություններով: Ինչպիսի՞ դինամիկա են ունենալու այս միությունները: Եվ ապագայում կարելի՞ է արդյոք դիտարկել որպես համայնքային կառավարման այլընտրանք:

-Այդ ընթացքը 10 տարին գերազանցող ժամանակահատված է: 10-11 տարի առաջ էր, երբ առաջին անգամ Մուսա լեռան լանջին գտնվող Վաքըֆլը գյուղի այժմ Ստամբուլ հաստատված բնակիչները հիմնեցին իրենց հայրենակցական միություն` Վաքըֆլը գյուղի հայրենակցական միություն: Սա առաջին փորձն էր, նախկինում նմանատիպ միություններ ունեցել ենք, որոնք գործել են համանքի շրջանակներում: Դրանք դպրոցների սաների կազմած միություններն են. օրինակ` Կենտրոնականի շրջանավարտների կազմած միությունը` Կենտրոնական սանուց միություն, Մխիթարյան սանուց միություն, Քարագյոզյան սանուց միություն, Պեզջյան սանուց միություն, Եսայան սանուց միություն և նմանատիպ այլ միություններ: Որքան դպրոց կա, գրեթե նույնքան էլ սանոց միություններ ունենք:

Այս միությունները ևս  ուղղակիորեն կրոնական դասի իշխանությունից դուրս են, ունեն վարչություններ, իրենց կանոնագրի համաձայն` երկու տարին մեկ կամ էլ ամեն տարի ընտրությոններ են անցկացնում: Միությունների մեծ մասը նախապես իրենց կանոնագիրն այնպես էին պատրաստել, որ ամեն տարի ընտրություն անցկացվեր, հետո ավելի դյուրացնելով` ընտրություններն անց են կացնում եկրու տարին մեկ: Միության անդամները ընտրում են վարչական խորհուրդ, որի գործունեությունը իսկապես շատ թափանցիկ է: Այսինքն` յուրաքանչյուր ոք կարող էր այդ ընտրության մեջ իշխանություն ձեռք բերել, մինչդեռ թաղական խորհրդի ընտրություններն այդպես չեն. ներփակված են որոշ շրջանակի մեջ: Հիմա եթե ես Կենտրոնականի սան եմ և ուզում եմ աշխատել Կենտրոնականի վարչության մեջ, կարող եմ ընկերներիս հետ նախապես խորհրդակցել, և եթե կարողանամ խմբին համոզել, ապա ինձ զորակցողների շնորհիվ, մի քանի հոգու էլ այնտեղ համոզելով, արդեն կարող եմ ընտրությունը շահել: Ահա այդքան թափանցիկ, հասանելի են միության վարչությունների ընտրությունները: Հիմա հայրենակցական միությունները ինչ պատկեր պետք է տան` չգիտենք, միայն Վաքըֆլը գյուղի հայրենակցական միությունն է, որ 10 տարվա անցյալ ունի, մյուս բոլորը շատ նոր են: Տակավին հիմնադիրներն են կազմում վարչությունը:

Մեր հավաքականությունը առողջ հավաքականության վերածելու համար ստիպված ենք եկեղեցական իշխանության կողքին աշխարհականների ձայնը բարձրացնող մարմիններ ևս գոյացնել. մի բան, որը մեզ մոտ պակասում է: Սա էլ պայմանավորված է նրանով, որ արդեն պետությունը չի ցանկանում: Պետությանը շահեկան է իր դիմաց որպես խոսակից տեսնել պատրիարքին և նրա հետ խոսել իր ուզած ձևով` երբեմն ավելի բիրտ, երբեմն ավելի քաղաքավարի: Երբեմն ասում է, թե ես քեզ դիտում եմ որպես կրոնական մարդ. ուրիշ հարցերի չես կարող խառնվել, երբեմն էլ ամենաքաղաքական հարցերում նրանից զորակցություն է պահանջում: Այս իսկ պատճառով պետությունը չի ցանկանում այլ ձայնի գոյությունը:

Ինչպես նշեցիք, հիմա Թուրքիայում փոփոխություններ են կատարվում, սակայն չեմ կարող ասել, թե ժողովրդավարություն կա, այդ բառից տակավին հեռու ենք, բայց դեպի ժողովրդավարություն գնալու հույսեր կան: Սա էլ առիթ հանդիսացավ, որ երկրում հասարակական կազմակերպություններն ավելի աշխուժանան, և մենք` Թուրքիո հայերս, այդ հողի վրա հետզհետե ծաղկենք:

Հիմա այս հայրենակցական միությունները փորձում են տեր կանգնել իրենց իրավունքներին, ուժերը ներածին չափ փորձում են վերանորոգել իրենց գերեզմանոցներն ու եկեղեցիները: Որևէ կանխատեսում չեմ ուզում կատարել, ապագան ցույց կտա:

-Իսկ պետությունը ինչպե՞ս է նայում նման միությունների գոյության փաստին: Որքան գիտեմ` գոյություն ունի որոշակի ընթացակարգ, համաձայն որի գրանցում են այդ միությունները: Ինչ-ինչ խոչընդոտներ առաջանու՞մ են այդ ճանապարհին: 

Գոյություն ունեն միությունների գրանցման օրենք և հիմնադրամների հատուկ կանոնագրեր: Մեր բոլոր միություններն անցնում են այդ կանոնագրերի սահմանած փուլերով, որից հետո ստանում են պաշտոնական ճանաչում: Բայց հիմա կա նաև մի այլ երևույթ. կազմակերպությունները ստիպված չեն պաշտոնապես ճանաչվել: Եթե Դուք միություն եք ստեղծել, ապա դուք պաշտոնական մարմին եք, ուրեմն պետք է ունենաք Ձեր փաստաթղթերն ու տետրակները: Հարկ եղած դեպքում պետական տեսուչները կարող են Ձեզ քննության ենթարկել` տեսնելու, թե ինչպես եք աշխատել: Պաշտոնականացման դեպքում գործում են այս միջոցները:

Բայց նաև կա հարթակ կոչված երևույթը. օրինակ` 5 մարդ միավորվելով կարող են հայտարարություն անել, թե մենք հարթակ ենք և այս ինչ թեմայով հայտարարություն պետք է անենք: Այս դեպքում իրենք միայն կարող են հայտարարություններ կատարել, այսինքն` պաշտոնական կարգավիճակ չեն կարող ունենալ, բայց այդ հարթակը գործում է: Օրինակ` Հրանտի սպանությունից հետո գոյացավ «Հրանտի ընկերներ» հարթակը: Պաշտոնապես ճանաչված չէ, բայց մամուլում ծանուցումներ է կատարում, կոչեր է անում, Հրանտի դատավարության համար կոչ է անում հասարակությանը, որ եկեք շարունակենք Հրանտի պայքարը, պահանջենք արդար դատավարություն, և տակը ստորագրում է «Հրանտի ընկերներ»: Թե ովքեր են Հրանտի այդ ընկերները, այնքան էլ հստակ չէ: Կարելի է մի քանի անուն հիշել, բայց իրականությամ մեջ թե քանի հոգի են, ովքեր են, հայտնի չէ:

Կան թե’ հարթակներ, թե’ միություններ: Նրանք, ովքեր ավելի երկարատև և հեռահար նպատակներ են հետապնդում, պաշտոնականանում են: Օրինակ բերեցի «Հրանտի ընկերներ»-ին, ովքեր ապագայի համար ստիպված չեն մեկտեղվել: Նրանց միավորողը Հրանտի դատավարությունն է: Եթե դատավարությունն ընթանա ինչպես որ հարկն է, ապա այլևս միավորվելու կարիք չունեն, ինքնաբերաբեր կկազմալուծվեն:

Akunq.net