Օսմանեան կայսրութեան ձեւաւորման եւ զարգացման պատմութիւնը սերտօրէն կապուած է նրա ռազմական կառոյցի ձեւաւորման ու զարգացման հետ: Օսմանցի թուրքերը մշտական նուաճողական պատերազմներ էին վարում, սակայն սկզբնական շրջանում բաւարար քանակութեամբ ռազմական ուժ չունէին, քանզի փոքրամասնութիւն էին կազմում իրենց գրաւած տարածքներում: Քրիստոնեայ հպատակների ռազմական ուժը գործածելու եւ իրենց ռազմուժի շարունակ աճող կարիքները հոգալու նպատակով` սուլթանական իշխանութիւնները հպատակ քրիստոնեայ բնակչութեան հանդէպ սկսեցին կիրառել մարդահարկ` դեւշիրմէ (մանկահաւաք, մանկաժողով): Բացի այդ` ռազմագերիների հանդէպ կիրառւում էր նաեւ փենչէք կոչուող հարկատեսակը, որի միջոցով հպատակ ժողովուրդներից իւրաքանչիւր հինգ հոգուց մէկը յանձնւում էր Օսմանեան կայսրութեանը` բանակի շարքերը համալրելու համար: Սուլթանական իշխանութիւնները պարբերաբար բռնութեամբ հաւաքագրում էին պնդակազմ ու առողջ մանկահասակ տղաներին եւ պատանիների, որոնց կրօնափոխ անելուց յետոյ ուղարկում էին աճեմի (անփորձ, օտար) զօրամիաւորում: Այնտեղ նրանք ձեռք էին բերում ռազմական գիտելիքներ, փորձառութիւն, իսկ առաւել ուժեղ եւ ռազմունակ երիտասարդներն ընդգրկւում էին ենիչերիական զօրամիաւորումում:
Ենիչերիական զօրագնդերը ստեղծուել են 1361-1363 թթ. Սուլթան Մուրադ Ա-ի օրօք եւ հիմնականում կազմուած են եղել բռնի մահմեդականացուած քրիստոնեաներից: Հայ մանուկների բազմաթիւ սերունդներ, խլուելով իրենց ազգային միջավայրից, ծառայել են օսմանեան պետութեան շահերին: Հայկական ծագում ունեցող ենիչերիների մէջ ի յայտ են եկել այնպիսի անհատականութիւններ, ովքեր իրենց քաջութեան եւ ընդունակութիւնների շնորհիւ կարողացել են բարձրագոյն դիրքեր գրաւել օսմանեան ռազմական եւ վարչական համակարգում: Նրանցից էին նշանաւոր ծովակալ Հալիլ փաշան, զօրավար եւ պետական գործիչ Սուլէյման փաշա Էրմենին, Տամատ Աբրահամ փաշան եւ այլք:
Թէեւ շարիաթի սկզբունքներին դէմ էր անհաւատների մուտքը «հաւատքի բանակ», սակայն օսմանեան իշխանութիւնները, իրենց պետական շահերից ելնելով, յաճախ անտեսել են կրօնական նորմերը, քրիստոնեաներին գործածելով թուրքական բանակի տարբեր զօրատեսակներում` եայա (հետեւակ), լաղըմջը (խրամատ փորող), մեզարջը (գերեզմանափոր) եւ այլն: Հայերը, որպէս վարձկաններ, ծառայել են նաեւ օսմանեան ռազմածովային նաւատորմում:
Դարեր շարունակ բանակին սպասարկող հայ արհեստաւորների մեծ խումբ է եղել կայսրութեան ցամաքային ուժերում եւ ռազմածովային նաւատորմում: Շատ բարձր է գնահատուել յատկապէս հայ զինագործների, թամբագործների, դերձակների եւ այլ արհեստաւորների դերը օսմանեան բանակում:
Օսմանեան ռազմական նաւատորմի ատաղձագործ վարպետները հիմնականում հաւաքագրւում էին հայերից եւ յոյներից: Կայսրութեան ծովակալութեան դարբնապետութեան պաշտօնը ԺԷ.-ԺԹ. դդ. յանձնուած էր Դեմիրչիբաշեան ընտանիքին: Իսկ կայսրութեան վառօդարանները շուրջ մէկ դար համալրում ու վերահսկում էր նշանաւոր Տատեան ամիրայական տոհմը: Օսմանեան բանակի հիմնական մատակարարները հայ վաճառականներն էին, ովքեր դարեր շարունակ հոգում էին բանակի պէտքերն ու պարէնի պաշարների համալրումը: Տարբեր դարերի ընթացքում կայսրութեանն իրենց ծառայութիւններն են մատուցել օսմանեան բանակի նշանաւոր մատակարարներ Եոհաննէս պէյ Խանազատը, Աբրահամ չելեբի Ապրոյանը, Հաջի Օհան Եաղճեանը, Նորատունկեանները: Վերջիններս երկար տարիներ կրում էին «Էքմեքչի պաշի» տիտղոսը:
Հայերը երկրի տարբեր ոլորտներում ծառայելուց զատ բարձր պաշտօններ են զբաղեցրել նաեւ ռազմական (պատերազմի) եւ նաւատորմի նախարարութիւններում: Նրանցից շատեր ստացել են զինուորական բարձր կոչումներ: Իրենց մասնագիտական հմտութեամբ առանձնացել են Յովսէփ Վարդանեանը (Վարդան փաշա), Ստեփան փաշա Ասլանեանը, Անտոն Եաւէր փաշա Թընկըրեանը: 1839թ. նոյեմբերի 9-ին սուլթան Աբդուլ Մեջիդ Ա-ն Գիւլհանէի արքայական պալատում հռչակեց օսմանեան բարենորոգումների առաջին հրովարտակը` Հաթթը Շերիֆը, որը յայտնի է Թանզիմաթ անունով:
Թանզիմաթի ընձեռած հնարաւորութիւնների եւ թուրք բժիշկների սակաւութեան պատճառով Եւրոպայի համալսարաններում կրթութիւն ստացած հայ բժիշկներն սկսեցին ծառայել օսմանեան բանակում: 1841թ.-ից ոչ մահմեդականներին հնարաւորութիւն տրուեց սովորել կայսերական զինուորական բժշկական վարժարանում (այսուհետ` ԿԶԲՎ), որը հիմնադրուել էր 1838 թ. սուլթան Մահմուդ Բ-ի արքունի բժիշկ Մանուէլ Շաշեանի նախաձեռնութեամբ: Հայ զինուորական բժիշկներից շատերը դասաւանդել են ԿԶԲՎ-ում, նրանց նախաձեռնութեամբ հիմնուել է կայսերական բժշկական ընկերութիւնը: Հայ զինուորական բժիշկներից շատերը կայսրութեանն իրենց մատուցած ծառայութիւնների համար արժանացել են փաշայի եւ բէյի տիտղոսների: Նրանցից էին Գաբրիէլ փաշա Սեւանը (1822-1900), ով օսմանեան ռազմածովային նաւատորմի առաջին հայ զինուորական բժիշկն էր, Անտոն փաշա Նաֆիլէանը, Տիրան փաշա Փափազեանը, Արթին բէյ Տեվլէթեանը, Տիգրան փաշա Փափազեանը եւ այլք:
Զինուորական բժիշկներից բացի` օսմանեան բանակի տարբեր ստորաբաժանումներում ստուար թիւ են կազմել նաեւ հայ դեղագործներն ու անասնաբոյժները: Թանզիմաթից յետոյ եւս Բարձր Դուռը հրաժարուեց քրիստոնեաներին համատարած զինուորագրելու գաղափարից եւ շարունակեց գանձել զինուորագրութեան հարկը` նախ իյանէի ասքերիէ (օժանդակութիւն բանակին), ապա` բեդելի ասքերիէ (զինուորագրութեան փոխարէն), թէպէտ, երբ օսմանեան բանակը երկրի արեւելեան նահանգներում պայքարում էր քուրտ ինքնիշխան ցեղապետերի դէմ, 1847 թ. հայերը կարճ ժամանակով զինուորական ծառայութեան կանչուեցին կառավարութեան կողմից:
1864 թ. բացուեց «Հարպիէ»-ի Զինուորական Վարժարանը: Սուլթան Աբդուլ Ազիզի հրամանով հինգ հայ երիտասարդներ (Գաբրիէլ Էքնայեան, Կարապետ Պարազամեան, Սիմոն Տատեան, Հովեան, Սինարեան) ընդունուեցին վարժարան, սակայն նրանց չթոյլատրուեց հարիւրապետից բարձր աստիճան ստանալ:
1908 թ. Սահմանադրութեան վերահռչակումից յետոյ հայերը երկրի միւս քրիստոնեաների հետ միասին օսմանեան խորհրդարանում պահանջեցին զինուորագրուել եւ հաւասար իրաւունքով ծառայել օսմանեան բանակում: 1910 թ. օսմանեան խորհրդարանի կողմից ընդունուած օրէնքով երկրի բոլոր ազգերը ենթակայ էին զինուորագրութեան: 1910 թ. օգոստոսին եւ սեպտեմբերին հրատարակուած զօրակոչի հրամանները հայ երիտասարդներն ընդունեցին մեծ ոգեւորութեամբ: Բազում հայ երիտասարդներ ընդունուեցին «Հարպիէ»-ի վարժարան եւ ցուցաբերեցին իրենց կարողութիւնները զինուորական ասպարէզում: Շատերը ստացան զինուորական բարձր աստիճաններ: Հայ զինուորականները թէ՛ Բալկանեան եւ թէ՛ Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ աչքի ընկան մարտունակութեամբ եւ բազում քաջագործութիւններով:
Չնայած բանակում հայ զինուորների համար ստեղծուած ծանր պայմաններին` նրանք բարձր պատասխանատուութեամբ յանձն առան կատարելու իրենց պարտականութիւնները: Հայ զինուորները Կարնոյ ճակատում գերի ընկնելու վտանգից փրկեցին ռազմական նախարար Էնվէր փաշային, ով այդ առիթով գովեստի խօսք ու շնորհակալագիր յղեց Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Զաւէն Տէր Եղիայեանին:
Սարիղամիշի տակ թուրքական բանակի ծանր պարտութիւնն առիթ հանդիսացաւ հայ զինուորականներին մեղադրելու դաւաճանութեան մէջ: 1915թ. փետրուարի 12-ին նոյն Էնվէր փաշայի հրամանով սկսուեց օսմանեան բանակի հայ զինուորականութեան զինաթափումը, որից յետոյ նրանցից կազմուեցին ամելէ թապուրիները (բանուորական գումարտակներ) եւ համալ թապուրիները (բեռնափոխադրող գումարտակներ): Նոյն ժամանակ սկսուեց հայ սպաների մեկուսացումն ու ձերբակալութիւնները: Դրան յաջորդեց ռազմական նախարար Էնվէրի` օսմանեան բանակում ծառայող հայ զինուորներին ոչնչացնելու մասին հրամանը: Ռազմաճակատում գտնուող հազարաւոր հայ զինուորականներ եւ բանակի մատակարարներ թիկունքում անօրինակ դաժանութեամբ սպանուեցին իրենց թուրք զինակիցների կողմից:
Պատերազմի առաջին օրերից զինուորական հիւանդանոցներում ծառայող հայ բժիշկներից շատերն ընկան պատերազմի դաշտում: Ոմանք մահացան իրենց պարտականութիւնները կատարելիս` բծաւոր տիֆով վարակուած թուրք զինուորներին խնամելու ժամանակ, իսկ շատերն էլ սպանուեցին պարզապէս հայ լինելու համար: Ու եթէ նրանց մի մասի կեանքն էլ խնայուեց, ապա դրա հիմնական պատճառը ռազմաճակատում թուրք բժիշկների պակասն էր:
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տասնեակ հազարաւոր հայ երիտասարդների զինուորագրումը եւ նրանց ծառայութիւնն Օսմանեան բանակում մէկ անգամ եւս ապացուցում է թուրքական ժխտողականութեան պնդումների սնանկութիւնը, թէ իբր հայերը յարել են օտարերկրեայ բանակներին` դրանով իսկ վտանգ ստեղծելով Օսմանեան բանակի թիկունքում:
Հայ զինուորականութեան զինաթափումն ու ոչնչացումը կայսրութեան հայ բնակչութեան դէմ իրագործուած Ցեղասպանութեան առաջին փուլը հանդիսացաւ: Օսմանեան կառավարութիւնը, հետեւողականօրէն ոչնչացնելով արեւմտահայութեան մարտունակ ուժերը, հնարաւորութիւն ստացաւ հեշտութեամբ ու առանց լուրջ խոչընդոտների իրականացնել հայ բնակչութեան նախապէս ծրագրուած տեղահանութիւնն ու բնաջնջումը:
Հայազգի Դամադ Աբրահամ փաշա
Օսմանեան բանակի բարձրաստիճան զինուորական
Կայսերական վառոդապետ Օհաննէս բէյ Տատեան (1798-1869)
Կայսերական վառոդապետ Օհաննէս բէյ Տատեան (1798-1869)
Կայսերական վառոդապետ Բողոս բէյ Տատեան (1800/01- 1863)
Կայսերական վառոդապետ Սիմոն ամիրա Տատեան (1777-1834)
Օսմանեան բանակի գնդապետ Պողոս բէյ Տատեան (1862-1934)
Ստեփան փաշա Ասլանեան (1822-1901)
1870-ականներին աշխատել է Ռազմական նախարարութիւնում
Թորոս բէյ Գիսակ
Օսմանեան նավատորմի պաշտոնեայ, գնդապետ
Գրիգոր բէյ Թագուորեան (?-1884), գնդապետ
Անտոն Եաւէր փաշա Թընկըրեան (1812-1908)
Օսմանեան ռազմածովային նավատորմի գնդապետ
Անդրանիկ փաշա Կրճիկեան (1819-1894), զինուորական բժիշկ
Ավարտել է ԿԲԶՎ-ն հարյուրապետի աստիճանով, 1855/1856
Անտոն փաշա Նաֆիլեան (1834-1912)
Հայդարփաշայի զինուորական հիւանդանոցի բժշկապետ
1891թ. արժանացել է Մեջիդիէի, Օսմանիէի շքանշանների
Տիգրան փաշա Պապայեան (1861-1939), գնդապետ
Գասպար բէյ Սինապեան (1814-1872), գնդապետ
Յովսէփ Վարդանեան (Վարդան փաշա) (1815-1879)
Արժանացել է Մեջիդիէի, Օսմանիէի շքանշանների
Արթին բէյ Տեւլէթեան (1852-1937)
Բալկանեան պատերազմում Բ Զորաբանակի բժշկապետ
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Գատըգիւղի զինուորական հիվանդանոցի բժշկապետ
Տիրան փաշա Փափազեան (1858-1926)
Օսմանեան Գ. Զորաբանակի բժշկապետ
Տիգրան փաշա Փեշտիմալճեան (1837-1894)
Սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդի խորհրդատու բժիշկն է եղել
Վահան փաշա Մանուէլեան (1847-1902)
ԿԶԲՎ-ի առաջնակարգ մանկավարժ, պալատական բժիշկ
Կոմիտաս բէյ Մինասեան (1837-1903)
1878թ.-ից աշխատել Ռազմական նախարարութիւնում
Օսմանեան նավատորմի առաջին հայ զինուորական բժիշկ Գաբրիէլ փաշա Սեւեան (1822-1900)
Ֆերդի փաշա Թերճիմանեան
Օսմանեան բանակի հայ կրտսեր սպաներ
Ա-(ձախից)-Երուանդ Հէքիմեան, Մատթեոս Մամուրեան, Գասպար Հայրապետեան
Բ– Վարդան Ստամպօլեան, Շաւարշ Խրխշլեան, Անանիա Աբրահամեան
Զմիւռնիա «Հայ Սպայից միութեան» վարչությունը
Հարբիէի զինուորական վարժարանի սեբաստացի հայ ուսանողներ, 1910-1914թթ.
Նկարի կենտրոնում` Տիգրան Խոյեան, բանակի սպայ, 1917թ.
Ձախից` Եդուարդ Խաչատրեան, հայտնի ֆուտբոլիստ, նրանից ձախ` Պողոս Շապոեանը
Ա. շարք, աջ կողմում` զինուորական համազգեստով Զարմայրը. հայտնի ֆուտբոլիստ և մարմնամարզիկ
Հակոբ Սիրունին Օսմանեան բանակի պահեստի հայ սպաների հետ, 1914թ.
Հարբիէի զինուորական վարժարանի հայ ուսանողներ, 1913թ.
1914թ. Հարբիեն ավարտած մի խումբ հայ սպաներ
Մեսրոպ Քաջբերունի, Մարտիրոս Զուրիկեան, Մկրտիչ Խանճեան և Մկրտիչ Շալճյան
Բալկանեան պատերազմում նահատակուած հայ զինուորներ, Ադրիանապոլիս, 1912թ.
Ձախից` Գրիգոր Պալելօզեան, Գարեգին Աստուրեան, Ղըլչըրեան
Նստած` Յակոբ Չէթինեան, Մկրտիչ Սիւմելեան
Արթին Օղլի Վահան Էֆենտի, Հալեպի Արհեստից վարժարանի մարզանքի ուսուցիչ
Հալեպի վիլայեթի Արհեստից վարժարանի տնօրինութեան գրասենեակի փաստաթուղթ, 1917թ.
«Արթին Օղլի Վահան Էֆենտի, 1894ի ծնունդ, Հալէպի Արհեստից վարժարանի…մարզանքի ուսուցիչ է»
Օսմանեան բանակի հայ զորակոչիկներ, 1915թ.
Զիլէի մարզարանի հայ սպաներ
Ձախ կողմում նստողը` Գ. Սիւրմէնեան, աջ կազմում նստողը` Օհաննես Սահակեան
Օսմանյան բանակի երեք հայ սպաներ
Ձախից` Գրիգոր Սարրաֆեան, Գալուստ Սյումենեան, Շահեն Թաթիկեան, /Հարբիեյի աշակերտ/, 1913թ., Կ. Պոլիս
Կ. Պոլսի զինվորական դպրոցի աշակերտներ, մեջտեղում` Ա. Ալճյան
Օսմանյան բանակի հայ սպաներ
Օսմանյան բանակի հայ սպաներ, 1915/1916թթ.
Օսմանյան բանակի հայ սպաներ
Աջից` Գ. Գապզէմալեան, ձախից` Անգարայի դեղագործ Պետրոս էֆենտիի որդին` Հմայակը
Սարգիս Ազատեան
Օսմանյան բանակի զինվորական բժիշկ, սպա
Ձախից առաջինը` Բենիամին Կարապետի Շաքարյան, սպա, երկրորդը` նրա հորեղբոր որդին, Կ. Պոլիս, 1916թ.
Հայկ Ճիզմեճեան և Տիգրան Խոյեանը` օսմանյան բանակի սպայի համազգեստով, 1917թ.
Ավետիս Ճեպեճեան
Օսմանյան բանակի սպա, բժիշկ, մասնակցել է Դարդանելի և Պաղեստինի գործողություններին, 1915թ.
Գնդապետ Պողոս բեյ Տատեան (1862-1934)
Յեղյազար Մեսյաեան
Բռնագաղթի ընթացքում նահատակված Սեբաստիայի առաջին հայ դեղագործը
Գնդապետ Պողոս բեյ Տատեան (1862-1934)
Գալուստ Սիւրմէնեան
Հարբիեյի նորավարտ սպա, 1913թ.
Գալուստ Սիւրմէնեան, Հարբիեյի աշակերտ
Յովհաննէս Ասպետ, 1915թ.
Բենիամին Կէտիկեան` ծածկանունն Աֆիոն – Գարահիսարցի Մարտիրոս
Նիշանթաշի սուլթանական հիվանդանոցի դեղագործ Միհրան Քալեմքարյան
Օսմանյան բանակի հայ զինվորական Լևոն (ազգանունը հայտնի չէ), 21 հոկտեմբեր, 1917թ.
Արամ Ն. Սէլիեան, օսմանյան բանակի հայազգի զինվորական
Գալուստ Սիւրմէնեան
Գարեգին Եօլճեանը, Օսմանյան բանակի սպայի համազգեստով
Սուրեն Ազիրեան
Օսմանյան բանակի զինվորական բժիշկ, 1914թ.
Օսմանյան բանակի հայ զինաթափված զորակոչիկները բեռնակիր բանվորի կարգավիճակում, 1915թ.
Հովհաննես Ֆերամեան
Զինաթափվել և նահատակվել է 1915թ., 4-րդ բանակ
Գրիգոր Ահարոնեան
Զինաթափվել և նահատակվել է 1915 թ., 4-րդ բանակ
Ռուբեն Եալընըզեան
Զինաթափվել և նահատակվել է 1915թ., 4-րդ բանակ
Մելքոն Տաղլըեան
Զինաթափվել և նահատակվել է 1915 թ., 4-րդ բանակ
Յակոբ Զատուրեան
Գնդակահարվել է 1921թ., Բոլաթլը
Մարտիրոս Թերզեան
Գնդակահարվել է 1921թ., Բոլաթլը
Բիթլիսի ճանապարհին զինաթափված և սպանված հայ զինվորական, 1915/16
Թրքահայ զինաթափված զինվորականի դիակը Բիթլիսում, 1915/16թթ.
Զինաթափված հայ զինվորական, սպանված Մուշի մոտ,1914-1915թթ.
Բիթլիսի ճանապարհի թրքահայ գլխատված զինվորներ
Լուսանկարվել է ռուս զինվորների կողմից, 1915/1916թթ.
Աղբյուրները` Հայկազեան Հայագիտական Հանդես, Անահիտ Աստոյան, Հայերն Օսմանեան բանակում /ԺԴ. Դարից մինչև 1918/, Պէյրութ, 2008թ.
Տիգրան ՔՀՆՅ. Խոյեան, «Նահատակ ցեղի անմահներ», Պեյրութ, 1983թ.
Գ. Սիւրմէնեան,, Տաճկահայ Զինուոր և Զինուորականութիինը նախ տաճկական ապա Հայկական բանակներուն մեջ, Պէյրութ, 1967թ.
Գ. Սիւրմէնեան, Երզնկա, Գահիրէ, 1947թ.
ՀՑԹԻ, լուսնկարների ֆոնդ, թպ-176, ֆ հ 2009
Վահե Սամուէլեան, Հայ Անցեալը, Երևան
Օսմանեան կայսերական բանակի սպա` Բժիշկ Ավետիս Ճեպեճեանին օրագիրը 1914-1918, Պէյրութ, 1986թ.
Միսաք Քէլէշեան, Սիս-Մատեան, Պէյրութ, 1949թ.
Ա. Տագէսեան, «Վահան Պէտէլեան. Երաժիշտ մանկավարժը», Պեյրութ, 2007թ.
Ալիս Օտեան Գասբարեան, «Պատմագիրք անկիւրիոյ եւ ստանոզի հայոց», Պեյրութ-Լիբանան, 1968թ.
Թեոդիկ, Ամենուն Տարցոյոյցը, Կ. Պոլիս, 1922թ.
N 16, Գաղթականական ալբոմ, 1914-1915թթ.
N 15, Գաղթականական ալբոմ, 1914-1915թթ.
Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermeniler, (287-1850), c. 1, İstanbul, 2004
Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermeniler, (1891-1922), c. 3, İstanbul, 2004
Pars Tuğlacı, The Role of The Dadian Family in Ottoman social, economic and political life, İstanbul, 1993
Pars Tuğlacı, Dadyan Ailesi’nin Osmanlı Toplum, Ekonomi ve siyaset hayatındaki rolü, İstanbul, 1993
Armenian review, spring/summer, 1992
Leave a Reply