Թուրքալեզու երկրները` նոր դրօշի տակ. Թուրքիան ձգտում է դէպի Կովկասի եւ Միջին Ասիայի շուկաներ

ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

Թուրքալեզու երկրները օգոստոսի 22-23-ին Պիշկեքում կայացած գագաթաժողովում միասնական դրօշ են ընդունել` Խրխզստանի դրօշի արեւը, Ազրպէյճանի դրօշի աստղը, Թուրքիայի դրօշի կիսալուսինը եւ Ղազախստանի դրօշի կապոյտ գոյնը: Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Ահմետ Տաւութօղլուն յայտարարել է, որ չորս պետութիւնները իրենց ազգային դրօշների կողքին պէտք է կրեն նաեւ նոր դրօշը: Թուրքալեզու միւս երկու երկրները` Ուզպեքստանը եւ Թուրքմենստանը, մաս չեն կազմում Թուրքալեզու պետութիւնների համագործակցութեան խորհրդին (ԹՊՀԽ):

Թուրքալեզու պետութիւնների համագործակցութեան սկիզբը համարւում է 1992 թուականը, երբ Թուրքիայի ութերորդ նախագահ Թուրքութ Օզալը Անգարայում կազմակերպեց գագաթաժողով` հրաւիրելով նախկին խորհրդային հինգ թուրքալեզու հանրապետութիւնների առաջնորդներին: Քսան տարի առաջ Անգարայում Օզալի նախաձեռնութեամբ ստորագրուեց Հռչակագիր, որի տակ իրեն ստորագրութիւնը դրեցին Ապուլֆազ Էլչիպէյը (Ազրպէյճան), Նուրսուլթան Նազարպաեւը (Ղազախստան), Ասկար Ակաեւը (Խրխզստան), Իսլամ Քարիմովը (Ուզպեքստան) եւ Սափարմուրատ Նիյազովը (Թուրքմենստան):

Օզալը լուրջ կարեւորութիւն էր տալիս Թուրքիայի եւ նորանկախ թուրքալեզու հանրապետութիւնների համագործակցութեան խորացմանը: Օզալը յաւակնում էր ստանձնել առաջատար դերի ողջ թուրքական աշխարհում: Աւելին, Ազրպէյճանը եւ Կենտրոնական Ասիայի թուրքալեզու հանրապետութիւնները, Օզալի կարծիքով, պէտք է հէնց Թուրքիայի տարածքով մերձենային Եւրոպային, իսկ Կասպեան ուժանիւթերը թուրքական տարածքներով արտահանուէին համաշխարհային շուկաներ:

Այն ժամանակ Թուրքիան Արեւմուտքի քաջալերանքով յաւակնում էր լրացնել այն բացը, որը ստեղծուել էր Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ` նորանկախ Ազրպէյճանից եւ Կենտրոնական Ասիայի թուրքալեզու չորս հանրապետութիւններից դուրս մղել Ռուսաստանին: Անցնող երկու տասնամեակները, սակայն, ցոյց տուեցին, որ թուրքալեզու լինելը դեռ բաւարար չէ, որպէսզի Թուրքիայի հովանու ներքոյ տեղի ունենայ թուրքալեզու պետութիւնների համախմբում եւ իրական համագործակցութիւն: Թուրքալեզու ասուածն ինքնին յարաբերական է, քանի որ ղազախն ու խրխըզը մեծ դժուարութեամբ են հասկանում թուրքերէնը: Բացի այդ, անգամ քսան տարի անց Ղազախստանի ու Խրխզստանի իշխանական վերնախաւը, մտաւորականութիւնը, ինչպէս նաեւ քաղաքային բնակչութիւնը մնացել են ռուսախօս եւ նրանց համար ռուսերէնը շատ աւելի հարազատ լեզու է, քան թուրքերէնը:

Կենտրոնական Ասիայի թուրքալեզու միւս երկու պետութիւնները` Թուրքմենստանը եւ Ուզպեքստանը, վերջին տարիներին վարում են արտաքին չէզոք քաղաքականութիւն: Երկու երկրներն էլ հրաժարւում են անդամակցել տարածաշրջանային կազմակերպութիւններին: Միակ թուրքալեզու երկիրը, որտեղ Թուրքիան կարողացաւ հաստատել տնտեսական եւ ռազմաքաղաքական զգալի եւ նկատելի ներկայութիւն, Ազրպէյճանն է: Բայց այդ յաջողութեան պատճառը ոչ թէ թուրքերի ու ազրպէյճանցիների լեզուական ու էթնիկ ընդհանրութիւններն են, այլ առաջին հերթին ընդհանուր շահն ու քաղաքական պրագմատիզմը: Ազրպէյճանը Թուրքիայի դիւանագիտական-քաղաքական ու ռազմական-քարոզչական օժանդակութեան կարիքն ունի Լեռնային Ղարաբաղի հարցում, իսկ Թուրքիայի համար Ազրպէյճանը կարեւորւում է որպէս ուժանիւթերով հարուստ պետութիւն եւ կարեւոր գործընկեր Հայաստանի շրջափակման եւ մեկուսացման հարցում:

Թուրքիան, սակայն, շարունակում է թուրքալեզու հանրապետութիւններում յաւակնել առաջատար դերի: Վերջին տասը տարիներին, երբ իշխանութեան է եկել չափաւոր իսլամամէտ «Արդարութիւն եւ բարգաւաճում» կուսակցութիւնը, թուրքական տնտեսութիւնը զարգանում է մեծ թռիչքներով: Այսօր Թուրքիայի տնտեսութիւնը իր մեծութեամբ աշխարհում զբաղեցնում է 16-րդ տեղը: Թուրքական արագ աճող տնտեսութեանը անհրաժեշտ են մի կողմից մատչելի գներով ուժանիւթեր, որը նա ձգտում է ստանալ Կասպեան հարուստ աւազանից, միւս կողմից` նոյն Կասպեան աւազանը, որտեղ հիմնականում բնակւում են թուրքական ժողովուրդները, սպառման գրաւիչ շուկայ է թուրքական արտադրանքի համար:

Տնտեսական ցուցանիշները հաստատում են, որ չնայած յաւակնութիւններին, Թուրքիան դեռեւս առաջատար դիրք չի զբաղեցնում թուրքալեզու այն երեք հանրապետութիւններում, որոնք մաս են կազմում  Թուրքալեզու պետութիւնների համագործակցութեան խորհրդին (ԹՊՀԽ): Այսպէս, ըստ 2011 թուականի տուեալների` Թուրքիայի եւ Ղազախստանի միջեւ ապրանքաշրջանառութիւնը կազմել է ընդամէնը 4 միլիառ տոլար, Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի միջեւ` 3,4 միլիառ, Թուրքիայի եւ Խրխզստանի միջեւ` 232 միլիոն տոլար: Այս թուերը, հաշուի առնելով վերոնշեալ պետութիւնների աշխարհագրական մեծութիւնը եւ բնակչութեան թուաքանակը (գրեթէ 100 միլիոն), բոլորովին էլ տպաւորիչ չեն: Տպաւորիչ չեն նաեւ Թուրքիայի ընդհանուր ներդրումները ԹՊՀԽ անդամ երեք երկրներում: Քսան տարիների ընթացքում Թուրքիան Ազրպէյճանում կատարել է ընդամէնը 7 միլիառ տոլարի ներդրում, Ղազախստանում` 2 միլիառ, Խրխզստանում` 1 միլիառ:

Ինչպէս Կովկասում, այնպէս էլ Կենտրոնական Ասիայում Թուրքիայի տնտեսական եւ քաղաքական հիմնական մրցակիցները Ռուսաստանը եւ Չինաստանն են:

Դէպի Կովկաս եւ Կենտրոնական Ասիա թուրքական էքսպանսիայի ձախողման պատճառները մի քանիսն են: Նախ, թուրքերը միշտ էլ զուսպ են եղել Ռուսաստանի հետ մրցակցութեան մէջ մտնելու հարցում: Ինչպէս ԹՊՀԽ-ին մաս կազմող Ազրպէյճանի, Ղազախստանի ու Խրխզստանի, այնպէս էլ միւս թուրքալեզու երկու երկրների` Թուրքմենստանի եւ Ուզպեքստանի հետ Ռուսաստանը պահպանում է գործընկերային սերտ համագործակցութիւն ինչպէս տնտեսութեան, այնպէս էլ ռազմական ոլորտներում: Երկրորդ, թուրքալեզու հանրապետութիւններում, անգամ եղբայրական համարուող Ազրպէյճանում, թուրքական ընկերութիւնները հանդիպում են լուրջ խոչընդոտների ու տնտեսական մրցակցութեան: Թուրքալեզու հանրապետութիւններում, առաջին հերթին` Ազրպէյճանում, տնտեսութիւնը ունի հիմնականում կլանային եւ օլիգարխիկ բնոյթ, ինչեւ եւս խոչընդոտում է, որպէսզի թուրքական ընկերութիւնները եւ ապրանքները շուկայում ազատ շունչ քաշեն ու լաւ զգան: Մի շարք թուրքական ընկերութիւններ ուղղակի չեն դիմացել եւ պարտուած հեռացել են Ազրպէյճանից: Երրորդ, ինչպէս Թուրքիա-Ազրպէյճան, այնպէս էլ Թուրքիա-Ղազախստան յարաբերութիւններին լարուածութիւն հաղորդող պատճառներից է ուժանիւթերի գները: Թուրքիան, շահարկելով թուրքալեզու լինելու իրողութիւնը եւ թուրքական համերաշխութիւնը, ձգտում է Ազրպէյճանից եւ Ղազախստանից ուժանիւթեր ներկրել համեմատաբար ցածր գներով: Այդ քաղաքականութիւնը դժգոհութիւն է առաջ բերում յատկապէս Ազրպէյճանում: Այսպէս, Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի միջեւ վերջին գազային պայմանագրերից մէկը ստորագրուեց մի քանի անգամ յետաձգումներից եւ միմեանց հանդէպ հրապարակային կոշտ յայտարարութիւններից յետոյ միայն: Եւ վերջապէս, Կովկասում եւ Կենտրոնական Ասիայում հաստատուելու ձգտումներում Թուրքիան բախւում է աշխարհագրական կտրուածութեան խնդրին: Կենտրոնական Ասիայի հետ Թուրքիան չունի ընդհանուր սահմաններ: Ցամաքային ճանապարհները դէպի Ազրպէյճան եւ Կենտրոնական Ասիա անցնում են Հայաստանով եւ Իրանով: Թուրքիան Հայաստանը շրջափակման տակ է պահում արդէն գրեթէ քսան տարի, իսկ Իրանի հետ յարաբերութիւնները, մեղմ ասած, բարեկամական չեն: Ճիշդ է, Թուրքիան Ազրպէյճանի հետ ունի ընդհանուր սահման, սակայն ընդամէնը 12 քիլոմեթր, այն էլ` Նախիջեւանի հատուածում: Վերջինս սակայն, ցամաքային ընդհանուր սահման չունի Ազրպէյճանի միւս մասերի հետ:

Թուրքալեզու պետութիւնների համագործակցութեան խորհուրդը հիմնադրուել է 2009 թուականին Նախիջեւանում կայացած թուրքալեզու պետութիւնների հերթական գագաթաժողովի ընթացքում` Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարպաեւի առաջարկով: Կազմակերպութեան առաջին գագաթաժողովը տեղի է ունեցել Ղազախստանի նախկին մայրաքաղաք Ալմաթիում` 2011 թուականի հոկտեմբերին:

Պիշքեկի գագաթաժողովը յատկանշական էր նրանով, որ դրան չէր մասնակցում Ազրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը, իսկ Թուրքիայի նախագահ Ապտիւլլահ Կիւլը ականջի վիրահատութեան պատճառով ստիպուած էր ժամանակից շուտ հեռանալ Խրխզստանի մայրաքաղաքից: Թուրքիան եւ Ազրպէյճանը, որոնք շարունակում են վարել Հայաստանը տնտեսապէս եւ միջազգայնօրէն մեկուսացնելու քաղաքականութիւն, օգտագործեցին հերթական միջազգային համաժողովը եւ արեցին հակահայ յայտարարութիւններ: Մասնաւորապէս, արտաքին գործերի նախարար Տաւութօղլուն յիշեցրեց, որ «հայերը գրաւման տակ են պահում Ազրպէյճանի տարածքի 20 տոկոսը»:

Եթէ Թուրքիան եւ Ազրպէյճ  անը Հայաստանի հանդէպ վարում են ակնյայտ եւ հրապարակային թշնամական քաղաքականութիւն, ապա ԹՊՀԽ միւս երկու պետութիւնները` Ղազախստանը եւ Խրխզստանը Հայաստանի հետ մաս են կազմում մի շարք տարածաշրջանային միաւորումների, որոնց թւում` ԱՊՀ-ի (Անկախ պետութիւնների համագործակցութիւն) եւ ՀԱՊԿ-ի (Հաւաքական անվտանգութեան պայմանագրի կազմակերպութիւն): Վերջինս ռազմաքաղաքական կառոյց է, որին անդամակցում են Ռուսաստանը, Պելառուսը, Հայաստանը, Ղազախստանը, Խրխզստանը եւ Տաճիկստանը:

Յատուկ «Ազդակ»-ի համար

http://www.aztagdaily.com/archives/81465