Խարբերդ. ուրվականների քաղաքն ու գյավուրի գերեզմանը

ՀԱՍՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

 Խարբերդ, Արեւմտյան Հայաստան

Արեւմտյան Հայաստանի Մալաթիա քաղաքից մինչեւ պատմական Խարբերդ քաղաք հասնելու համար անհրաժեշտ է կտրել-անցնել ավելի քան երկու ժամվա ճանապարհ: Ճանապարհն անցնում է Էլազիգ քաղաքով, եւ երբ Խարբերդի բարձունքից ներքեւ ես նայում, այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ Շուշիի բարձունքից Ստեփանակերտին ես նայում: Գրեթե միանման բնությունն ու աշխարհագրական նույն տեղանքը ապշեցնում են, հիացնում: Սակայն, ի տարբերություն Շուշիի, Խարբերդում հայկական շունչ չկա: Այստեղ դեռեւս թեւածում են հայ անմեղ նահատակների ոգիներն ու իրենց հոգու հանգստության համար պահանջում արդարություն, պատիժ ու հատուցում…

Ժամանակին Խարբերդում գործում էին մի քանի վարժարաններ եւ մեկ քոլեջ: Քաղաքն ուներ երեք եկեղեցի եւ մի քանի մատուռ: Մեկ դար առաջ Խարբերդն արհեստագործության եւ առեւտրական կենտրոն էր: Քաղաքի հայ բնակչությունը զբաղվում էր արհեստներով, առեւտրով, երկրագործությամբ ու այգեգործությամբ: Այստեղ զարգացած էին շինարարական գործը, ջուլհակությունը, ներկարարությունը, կոշկակարությունն ու պղնձագործությունը: Առանձնահատուկ նշանակություն ունեին մետաքսագործությունը եւ գորգագործությունը:

1881 թ. Գրիգոր եւ Սարգիս Քյուրքճյան եղբայրներն այստեղ հիմնադրել են մետաքսի գործարան, որը 1896 թ. թուրքական իշխանությունները քարուքանդ են արել:

Ավելի զարգացած էր գորգագործությունը. գորգագործական ձեռնարկությունների թիվը հասնում էր ութի: Արտադրված հայկական գորգերը վաճառվում էին զանազան երկրներում: Դրանք արտահանվում էին հատկապես ԱՄՆ եւ եվրոպական երկրներ: 1908թ. Նյու Յորքում բացվում է Խարբերդի գորգերի հատուկ խանութ, որը մեծ համբավ էր վայելում:

Այսօր Խարբերդն ամայի մի վայր է` դաշտավայր` նման ուրվականների մեռյալ քաղաքի:

Այստեղ ընդամենը մի քանի տասնյակ քրդական տուն կա:

Գրեթե մեկ դար առաջ թուրքերն այնպես են այրել քաղաքն ու ավերել ամեն ինչ, որ անհնար էինք համարում այդ վառված քաղաքում հայկականի ու հայի մասին որեւէ, թեկուզ չնչին, հետք գտնելը: Պարզվեց` շտապում էինք:

Խարբերդի «հուշարձան կոթողներից» մեկը, թերեւս ամենահայտնին, հայկական հետք ու թուրքական ցայտուն ատելություն ունի: «Գյավուր թաշըի», հայերեն թարգմանությամբ` գյավուրի, անհավատի քարը կամ գերեզմանը, որը գտնվում է Խարբերդի ժայռերից մեկի գլխին:

Տեղացիների հետ զրույցներից պարզվեց, որ սա այն վայրերից է, որ ամեն մի խարբերդցի գիտի, սակայն մինչ ուղղություն ցույց տալը նախ հետաքրքրվում են. «Իսկ ինչի՞ համար եք հարցնում»: Տեղացիներին թվում է, թե այցելուները եկել են գերեզմանը քանդելու եւ հայի պահած ոսկիները գողանալու:

«Գանձեր գտնելու հույսեր չփայփայեք, այնտեղ քարերի կույտից բացի ոչինչ չեք գտնի», – ասում են նրանք ու շտապում ցույց տալ ճանապարհը:

Թե ինչ նախապատմություն ունի Գյավուր թաշը, գիտեն գրեթե բոլորը:

Ալիին հանդիպեցինք պատահաբար: Ութսունամյա ծերունուն զարմացրել էր զբոսաշրջիկների այցելությունն «իրենց քաղաք»: Նախ նա հրավիրեց սուրճ խմելու, բայց երբ իմացավ, որ հայեր ենք, «ափսոսանքով» ձեռքերը թափահարեց ու ասաց. «Կներեք, տանը շաքարավազ չկա: Կինս ասում է, որ չենք կարող հյուրեր ընդունել»:

Նրա պատմելով` մեկ դար առաջ թուրքի եւ հայի միջեւ կռիվ է սկսվել: Հայն ու թուրքը մենամարտել եւ երկուսն էլ սպանվել են: Հային թաղել են սարի գլխին ու տեղանքն անվանել Գյավուր թաշ կամ Գյավուրի քար: Սարի գլխին գտնվող գերեզմանը քարերի մի կույտ է: Զգացվում է, որ տարիներ շարունակ գերեզմանը տեսել է տասնյակ ձեռքեր, բահեր, որոնք փնտրել են գանձեր:

Հայկական երկրորդ հետքը գտանք, այսպես կոչված, քաղաքի կենտրոնում: Հայկական եկեղեցի հիշեցնող կառույցի մի պատն ու հարեւանությամբ գտնվող փոքրիկ մատուռը կիսավեր վիճակում էին: Այդ եկեղեցիների վերաբերյալ որեւէ տեղեկություն գտնել չկարողացանք: Խարբերդցիներն այն անվանում են գոմի մի պատ, իսկ քանի որ ձորում է, ամբողջությամբ մատնվել է մոռացության:

Խարբերդում կոտորածները սկսվել են 1800-ականներին: Այդ ժամանակահատվածում 1000 հայ է գաղթել ԱՄՆ, 1895թ. կոտորածի ժամանակ 53 հայաբնակ գյուղերի հայությունը մասամբ կոտորվել է, մասամբ հավատափոխ արվել, կողոպտվել է 6023 ընտանիք, այրվել է 1861 տուն: Ըստ թուրքական աղբյուրների` 1915թ. այստեղից տարագրվել է 50024 հայ: Նրանց մի մասը բնակություն է հաստատել Արեւելյան Հայաստանում:

Մայրաքաղաք Երեւանի հարավարեւելյան կողմում 1929թ. հիմնադրվեց Նոր Խարբերդ ավանը: Ներկայիս քաղաքատիպ ավանի առաջին բնակիչները հիմնականում խարբերդցիներն էին:

http://azg.am/AM/2012082114