Դարդանելում մի հայ հրամանատա՞ր

Փընար Օղյունչ

Դարդանելում կռված, հերոսի կոչում ստացած մի հայ հրամանատար, ինչպես նաև` հույն, հայ և հրեա անանուն մարզիկներ… Ազգային պատմություն, ազգային ստեր:

1912 թ. Ստոկհոլմի օլիմպիական խաղերից հետո Սելիմ Սըրրը Թարջանը, ով առաջիններից մեկն է այն անուններից, որ մարդու միտքն է գալիս Թուրքիա և օլիմպիադա ասելիս, գրել էր. «Այնտեղ էին գտնվում 26 տարբեր երկրների ամենաընտրյալ զավակները. միայն մեզնից ոչ ոք չկար»:

Եվրոպայում մարմնամարզություն ուսանած Շավարշ Քրիսյանը նրան պատասխանել է «Մարմնամարզ» (հայերենով տպագրվող-Ակունքի խմբ.) հանդեսի միջոցով, ամսագիր, որը նախաձեռնել է նրա պատասխանի հրապարակումը: Շավարշ Քրիսյանը վրդովված էր, քանի որ օսմանյան դրոշի ներքո այնտեղ հանդես էին եկել երկու հայ մարզիկներ` Մկրտիչ Մըկըրյանը և Վահրամ Փափազյանը: Քրիսյանը մեկն էր այն հայերից, որոնց 1915 թ. ապրիլի 24-ին նստեցրել էին Հայդարփաշայից (Ստամբուլում գտնվող երկաթուղային կայարան, որը 1908 թ. կառուցվել է որպես Ստամբուլ-Բաղդադ երկաթգծի սկիզբ-Ակունքի խմբ.) մեկնող գնացքը, և որոնցից այլևս ոչ մի լուր չէր ստացվել: Երկու շաբաթ առաջ «Ակօս»-ում Ռոբեր Քոթփաշը (Թուրքիայում հայերենով տպագրվող «Ակօս» շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագիրն է-Ակունքի խմբ.) այդ մարզիկներին հիշատակել է խիստ հանգամանալից կերպով մշակված մի հոդվածում:

Այն ժամանակաշրջանում մասնակցության պայմանները բոլորովին այլ էին, և գոյություն չուներ մարզիկներին արձանագրող որևէ օլիմպիական կոմիտե. անգամ նման ցանկություն չկար: Մենք չգիտենք 1922 թ. առաջ օլիմպիական խաղերում մրցած, մեդալ շահած` այս հողերի (ի նկատի ունի Օսմանյան կայսրությունը-Ակունքի խմբ.) հայ, հույն և հրեա մարզիկների ոչ միայն սահմանած ռեկորդները, այլև անգամ` անունները: Եվ չենք էլ ուզում իմանալ:

Մանաքի եղբայրների տեսախցիկը

Անցյալ շաբաթ իր մահկանացուն կնքած բեմադրիչ Մեթին Էրքսանը նաև հայտնի պատմաբան էր: Նա դեմ էր թուրքական կինեմատոգրաֆիայի պատմությունը 1914 թ. նկարահանված «Այաստաֆանոս հուշարձանի կործանումը» ֆիլմով սկսելուն: 1996 թ. Յըլդըրըմ Թյուրքերի կողմից “FOL” ամսագրի համար Էրքսանի հետ արված հարցազրույցում, որի մասին նշել է Bianet կայքը, դրա մասին էլ հիշատակություն կա: Էրքսանը համառորեն պնդում է, թե թուրք կինեմատոգրաֆիայի պատմությունը պետք է սկսել Մանաքի եղբայրներից, ովքեր 1911 թ. տեսախցիկով անմահացրել են սուլթան Ռեշադի` Սալոնիկից Մանասթըր կատարած ռումելիական ուղևորությունը: Սակայն ոչ ոք, բնականաբար, չի համաձայնվել «ազգային» կինոն երկու հույնով սկսելու առաջարկին: Էրքսանն այդ ուղղությամբ ուսումնասիրություն է կատարել. տեղյակ է, որ վերոհիշյալ երկու եղբայրները 1907 թ. տեսախցիկ են վերցրել: Իսկ ո՞վ է, Էրքսանին ականջալուր լինելով, այս չորս տարվա ընթացքում այլ փաստեր վեր հանել: Դա արել է Թեո Անգելոպուլոսը: Ձեռքիս գրքի վերնագիրն է` «Հարյուրապետ Սարգիս Թորոսյանը. Դարդանելից մինչև պաղեստինյան ռազմաճակատ» (տպագրված «Իլեթիշիմ» հրատարակչատան կողմից): Սա արդեն չափազանց է: Մի՞թե Դարդանելի մարտերի ժամանակ մի հայ հրամանատար է եղել Էրթուղրուլի ամրությունում: Պաշտոնական արխիվային գրանցումներում արձանագրված չէ ոչ միայն անունը, այլև անգամ երկրորդ ծանր հրետանու ռազմական բրիգադը: Ահա նման զտում: Այհան Աքթարի կողմից հրատարակման պատրաստված և առաջին անգամ 1947 թ. ԱՄՆ-ում տպագրված հուշերը մի զարհուրելի կյանքի պատմություն են: Կեսարացի` էվերեքցի Թորոսյանի, որպես հայ, այդ պաշտոնին հասնելը, այդ պաշտոնին առնչվող կյանքի տեսարանները… 1915 թ. Անատոլիայից (Արևմտյան Հայաստանից-Ակունքի խմբ.) հայկական տեղահանության (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) վերաբերյալ լուրեր հասնելու ժամանակ ռազմական նախարար Էնվեր փաշայի կողմից հերոսության համար շնորհակալագիր ստացած մի հայ զինվորի ապրած ճգնաժամային օրերը, որ նա անցկացրել է այդ հրամանը (ի նկատի ունի տեղահանության մասին հրամանը-Ակունքի խմբ.) տվածների զինվորական համազգեստով… Ուրիշի կողմն անցնելու որոշումը, որ նա կայացրել է մոր, հոր, սիրելի կնոջ և քրոջ մահվանն ականատես դառնալուց հետո…

Աքթարն էլ է դրա մասին հիշատակում գրքի նախաբանում: Պետք է որ հիշեք. 2 տարի առաջ Դարդանելում գտնված մի գերեզմանաքար նահատակների գերեզմանոցի կառուցումից ուղիղ 20 տարի անց կասկած էր հարուցել ոմանց մեջ և հարցականի տակ դրվել: Բժիշկ և հրամանատար Դիմիթրիյաթիի գերեզմանաքարը վերացվեց այն հիմնավորմամբ, թե նա վախճանվել էր ոչ թե Դարդանելում, այլ` Էրզրումում 1916 թ.: Տվյալ ազգային զբոսայգու պատասխանատուն հանդիսացող Շրջակա միջավայրի և անտառների նախարար Վեյսել Էրօղլուն ասել էր. «Իմաստ չունի ցույց տալ այն անձի գոյությունը, որը գնդի կազմում չի եղել»: Այնինչ, սիմվոլիկ գերեզմանաքարերի շարքում հույն հրամանատարինը խորհրդանշում էր ոչ մուսուլման զինվորներին: Ավելին` կային նաև թուրք ու մուսուլման այնպիսի զինվորներ, որոնք թեև մահացել էին շատ ավելի ուշ և այլ պատճառներով, սակայն քանի որ մարտնչել էին նաև Դարդանելում, հենց այնտեղ էին խորհրդանշական կերպով գտնվում նրանց գերեզմանաքարերը:

«Տականքներ»

Ի~նչ կարելի է սպասել Հալուք Քըրըջըի պես մի մարդու` հայերի մասին գրած գրքից: Դրությունը հետևյալն է. ատելությամբ լեցուն գրքի կազմի չորրորդ էջում տեղ գտած գրության պատճառով ներկայում էլ քննարկվող «Հայկական ժամանակը. մի’ մոռացիր» վերնագրով սույն գիրքը 2009 թ. «Հայերի ժամանակը» վերնագրի ներքո հրատարակվել էր նաև մեկ ուրիշ հրատարակչատան կողմից: Եթե անգամ հնարավորություն էլ ունենամ համեմատելու այդ երկու հրատարակությունները, հաստատ ուժ չեմ ունենա դրա համար: Սակայն միայն կազմի չորրորդ էջում առկա գրությունների միջև երկու տարբերություններ գրավել էին իմ ուշադրությունը: 2012 թ. աչքի անցկացված նոր հրատարակության մեջ սրբագրվել է ատելության չափաբաժինը: 2009 թ. հրատարակության միջի «ոմանց գյադաները» արտահայտությունը վերածվել է «ոմանց շների»: «Թուրքերի դեմ թշնամություն հրահրողներ»-ն էլ դարձել են «թուրքի թշնամի տականքներ»: Իսկ մնացյալը տառացիորեն նույնն է թողնվել: «Տականքներ» նշանակում է «արարածներ»: Սխալ է:

http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1097042&CategoryID=97#

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net