«Անազնիվ մոտեցում է, երբ փորձում են հայության հետ չառնչվող թուրքական ողբերգությունները օգտագործել` իբրև թե հավասարակշռություն ստեղծելու համար հայկական ցավի և թուրքական ցավի միջև». Արա Սանջյան

Ներկայացնում ենք Akunq.net-ի հարցազրույցը* Միչիգանի համալսարանի (Դիրբորն) (University of Michigan-Dearborn) Հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնի վարիչ, դոկտոր Արա Սանջյանի** հետ:

-Որքան մոտենում է 2015 թ., այնքան շատանում են թե‘ հայկական, և թե‘ թուրքական կողմի նախաձեռնությունները: Եթե բառացիորեն մի քանի տարի առաջ Թուրքիան վարում էր բացահայտ ժխտման քաղաքականություն, այսօր նկատելի է, որ Հայոց ցեղասպանության հարցում փոխվել է թուրքական կողմի քաղաքական ուղեգիծը: Ի՞նչ եք կարծում այս նոր գործելաոճը հաջողություն կունենա՞:

 Վերջին տարիներին թուրք քաղաքական վերնախավը հասկացել է, որ 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը լիովին ժխտելը, ամբողջ մեղքը բացառապես հայերի և այլազգիների վրա գցելը, թուրքերին և Օսմանյան պետությունը բոլորովին անմեղ, նույնիսկ որպես զոհ ներկայացնելու ջանքը հաջողության չի հասնելու։ Դրա համար, հիմա ավելի շատ աշխատանք է տարվում մարդկանց մտքերում կասկած սերմանելու ուղղությամբ, թե անհնարին է ամբողջությամբ պարզել գրեթե 100 տարվա վաղեմություն ունեցող դեպքերի մանրամասները, առանձնացնել հանցավորներին, և այլն։ Քաղաքական նպատակն իհարկե մնում է անփոփոխ. միայն տակտիկան է փոխվել։ Թուրքական պետությունը շարունակում է աշխատել, որ փակ մնա անցյալից ժառանգված այս դառը թղթածրարը, չքննարկվեն հարյուր հազարավոր զոհեր պատճառած օսմանցի ոճրագործների պատասխանատվության հարցը, նրանց կողմից հայերից հափշտակված ինչքերի ճակատագիրը, կայսրության արևելյան վիլայեթների բռնի հայաթափման հետևանքները և այլն։ Առանց սրանց չէր ստեղծվի ժամանակակից Թուրքիան։ Որոշ փորձագետներ կասկած սերմանելու թուրքական այս տակտիկան նմանեցնում են ծխախոտ արտադրող միջազգային ընկերությունների գործելաոճին, որով փորձ է արվում կասկածի տակ դնել գիտական այն տեսակետը, թե ծխախոտը վնասում է մարդու առողջությանը և այդպիսով շարունակել անարգել ծխախոտ վաճառել` ազատ առևտրի և սպառողի` ազատ ընտրության իրավունք վայելելու կարգախոսների ներքո։ Միջազգային հասարակական ու լրատվական շրջանակներում թուրքական այս տակտիկայի հաջողությունը կախված է, թե այն ինչպիսի հակահարված կստանա ցեղասպանագետների ու մարդկային իրավունքների պաշպանությունը հետապնդող հայ և օտարազգի ակտիվիստների կողմից։ Այն պետք է տարբերակել խորհրդարանների ու կառավարությունների կողմից ցեղասպանությունը պաշտոնապես ճանաչելու խնդրից, որտեղ շարունակում են գերակշռել աշխարհա-քաղաքական և առևտրա-տնտեսական գործոնները։

-Դուք նշեցիք՝ կցանկանայիք այլ հարթության մեջ տեսնել հայկական կողմի նախաձեռնությունները: Ըստ Ձեզ` ինչպիսի դիրքորոշում պետք է որդեգրենք մենք:

Հայերի համար միայն մեկ պետություն գոյություն ունի, որի կողմից ցեղասպանության պաշտոնական ճանաչումը գործնական նշանակություն կունենա։ Այդ պետությունը Թուրքիան է: Մնացած միջազգային ճանաչումները միջոց են և երբեք նպատակ չպետք է դառնան: Այդ առումով հայերը պետք է ցանկացած խորհրդարանում ներկայացված յուրաքանչյուր բանաձև, որը Թուրքիայում կառաջացնի մամուլի և զանգվածային այլ լրատվամիջոցների աղմուկ, կարողանան զուգահեռաբար օգտագործել, որպեսզի էլ ավելի խորացնեն երկխոսությունը թուրքական բոլոր այն խմբերի հետ, որոնք պատրաստ են ինչ-որ կերպ, բաց մտքով քննարկել Հայոց ցեղասպանության իրողությունը: Արդեն ունենք մի քանի այդպիսի խմբեր, թեև երբեմն իրարից մի քիչ տարբերվող շեշտադրումներով: Հայերի նպատակը պետք է լինի զարգացնելով իրենց հմտությունները` երկխոսություն հաստատել թուրք հասարակության տարբեր շերտերի հետ, կարողանալ ավելի ու ավելի մարդկանց համոզել, որ ցեղասպանության ճանաչումը Թուրքիայի համար ոչ թե բացասական, այլև նույնիսկ դրական արդյունքներ պիտի ունենա` բարձրացնելով երկրի միջազգային վարկը: Այստեղ հարցը չպետք է մեկնաբանվի իբրև շահողի և պարտվողի խնդիր։ Հետխորհրդային Ռուսաստանը` ընդունելով, որ Քաթինի անտառում լեհ սպաների ոճիրը կատարվել է Ստալինի հրամանով և ոչ թե գերմանացիների կողմից, բոլորովին չվնասեց իր միջազգային հեղինակությանը: Դժբախտաբար, թուրքերը տակավին այդ խնդիրն ունեն: Կարծում են, որ եթե ընդունեն, թե իրենց երկրում 100 տարի առաջ ցեղասպանություն է եղել, դա բացասաբար կազդի ժամանակակից Թուրքիայի վրա: Ընդհակառակը, ցեղասպանությունը ճանաչելով և այդպիսով Հայաստանի բարեկամությունը շահելով՝ նրանք հավանաբար շատ ավելի ազդեցիկ դեր կխաղան տարածաշրջանում: Բայց այս խնդիրը տակավին երկուստեք չի հասունացել, և քանի որ դեռ պայքարը մղվում է ավելի շատ «Ես քեզի պիտի հաղթեմ»-ի տրամաբանությամբ, չենք կարող մոտ ապագայում մեծ առաջընթաց ակնկալել: Դեռ շատ վաղ է թուրքական պետության հետ ցեղասպանության ճանաչման շուրջ կառուցողական երկխոսություն սկսելը, բայց կարելի է կամաց-կամաց հասարակության մեջ դրան պատրաստ տարբեր խավեր գտնել: Բանաձևերը լավ միջոց են այդ ուղղությամբ, որովհետև Թուրքիայում աղմուկ են ստեղծում, բևեռում մամուլի ուշադրությունը: Շատ լավ առիթներ են ստեղծում, որպեսզի հայերը հենց այդ օրերին ավելի շատ փորձեն երևալ հենց թուրքական լրատվամիջոցներում և իրենց տեսակետը պարզաբանել: Այսօր կան թուրքական լրատվամիջոցներ, որոնք, թեկուզ վարկանիշ ապահովելու համար, գուցե պատրաստ լինեն նաև հայազգի մասնագետներ հյուրընկալելու, երևույթ, որ 10 տարի առաջ համարյա անհնար էր: Այդ իմաստով հայերը պետք է շատ ճկուն լինեն և փորձեն օգտագործել ցանկացած ուղի, որպեսզի վերջիվերջո այս տարածաշրջանում բոլոր մարդիկ պատմության հանդեպ, բոլոր զոհվածների հիշատակի մասին խոսեն միայն հարգանքով. սա ամենակարևորն է: Թե՛ ոճրագործի և թե՛ ոճրագործին հաջորդող սերունդների կողմից չպետք է ոճիրը որևէ կերպ արդարացվի:

– «Ֆուտբոլային դիվանագիտություն» կոչված գործընթացից հետո կարծես թե սփյուռք-Հայաստան հարաբերություններում որոշակի ճեղք առաջացավ: Թուրքիան փորձեց օգտվել առիթից և առանձին երկխոսություն ծավալել սփյուռքի ներկայացուցիչների հետ, որն, ըստ իս, հաջողություն չունեցավ: Հաջորդ քայլը եղավ օրեր առաջ Ֆրանսիայում Թուրքիայի արտգործնախարար Դավութօղլուի հայտարարությունը, թե թուրքական սփյուռքը միայն թուրքերը չեն, նաև` հայերը, հրեաները և հույներն են: Ինչպե՞ս եք գնահատում այս հայտարարությունը:

Ես կարծում եմ, որ ֆուտբոլային քաղաքականության վերաբերյալ սփյուռքում եղած դժգոհությունը արդարացի էր: Նախքան արձանագրությունները նախաստորագրելը Հայաստանի կառավարությունը պետք է սփյուռքի կարևոր կողմերին տեղյակ պահեր, թե ինչ է ծրագրում անել: Երբ նախագահ Սարգսյանը նախաստորագրելուց հետո, բայց ցյուրիխյան ստորագրությունից առաջ, արտասահմանի տարբեր հայաշատ կենտրոններ այցելեց, իրեն հյուրընկալած սփյուռքահայ բարձրաստիճան անձնավորություններն այդ մասին ուղղակի ասցին իրեն: Սփյուռքում, ընդհանուր առմամբ, միշտ էլ հասկացել են ժամանակակից Հայաստանի դժվարությունները, բայց համազգային նշանակություն ունեցող այս հարցում սփյուռքյան ներդրում ևս ունենալու ցանկություն կա: Կարծում եմ, որ մինչև արձանգրությունների նախաստորագրությունը, եթե Հայաստանը սփյուռքի կարևոր կազմակերպությունների ղեկավարներին այս գործընթացին մասնակից դարձներ, անպայմանորեն պիտի գտներ ըմբռնողություն։ Սփյուռքի մասնակցությունը նույնիսկ կարող էր մասամբ բարելավել այն տեքստը, որ ստորագրվեց, կամ առնվազն ավելի հստակացներ, թե ինչ խնդիրների պետք է անդրադառնար հայաստանյան դիվանագիտությունը:  

Չեմ կարծում, որ Հայաստան-սփյուռք ճեղքը մեծ է. Հայաստանը և սփյուռքը իրար կապող օղակները շատ-շատ են, և սփյուռքի վերաբերմունքը Հայաստանին պայմանավորված չէ միայն հայ-թուրք հարաբերություններով: Սփյուռքահայերը կուզեն ունենալ Հայաստան, որտեղ տիրում է արդարություն, որտեղ արդյունավետ են գործում սահմանադրական ու քաղաքական մեխանիզմները, և որտեղ տնտեսական վիճակը բարվոք է, որովհետև սրանցից ամենաշատ օգտվողը սփյուռքը կլինի:

Գալով Դավութօղլուի ասածին` կարծում եմ, թե այս և նման այլ հայտարարությունները ինչ որ դրական քայլ են դեպի առաջ, իհարկե ոչ վճռական: Հայտարարությունը դրական է այն իմաստով, որ թուրքերը երկար տարիներ աշխարհի հայությունը բաժանում էին երեք մասի։ Առաջինը` «լավ հայեր», որոնք Թուրքիայի հայերն են, որոնք ընդհանրապես ասում են այն, ինչ որ թուրքական պետությունը ցանկանում է, որ հայերն ասեն: Երկրորդը` հայեր, որոնք «վատը չեն» ու որոնց կարելի է «փրկել»։ Սրանք Հայաստանի հայերն են` աղքատ ու խեղճ: Թուրքերը կարծում էին, թե Հայաստանի հայերին տնտեսապես օգտակար լինելով` նրանք էլ ի վերջո թուրքերի ուզածն են ասելու: Եվ երրորդը, ըստ թուրք պաշտոնատարների ու փորձագետների, «վատ հայերն են», այսինքն` սփյուռքահայերը՝ Թուրքիայի անուղղելի թշնամիները: Այդ ամբողջի մեջ թուրք մեկնաբանները միշտ մոռացության էին տալիս, որ առաջին (լավ) և երրորդ (վատ) խմբերի միջև տարբերություն առաջացել է լոկ Մեծ եղեռնի հետևանքով: Այսինքն՝ նախքան Եղեռնը պոլսահայերը և սփյուռքի հայերը մի երկրում էին ապրում: Միաժամանակ, հաճախ մոռանում էին, որ ներկա Հայաստանի բնակչության էական մի մասը Եղեռնի տառապանքները կրած սերունդների ժառանգներն են: Եթե նրանց էլ համարենք արևմտահայեր, այսօր Արևելահայաստանում արևմտահայի արյուն կրող շատ մարդ կա, որոնք եկել են տարբեր ալիքներով` 1915-1916 թթ., 1922-1936 թթ., 1946-1949 թթ., 1962-1988 թթ. և 1991 թ. անկախությունից հետո: Դավութօղլուի նոր մեկնաբանությունը, հայերին կոչելով օսմանյան, անատոլիական կամ թուրքական սփյուռք, մասամբ հեռանում է սփյուռքահայերին իբրև անուղղելիորեն վատ հայեր ներկայացնելու սովորույթից. թուրք ազգայնականի աչքով, Օսմանյան պետությունից կամ Անատոլիայից սերվող անձը (այս պարագայում` հայը) չի կարող անուղղելիորեն վատ լինել և դրա հետ կարելի է երկխոսություն ստեղծել: Դավութօղլուի հայտարարությունը փոքրիկ քայլ է դեպի առաջ։ Եթե ապագայում երկխոսություն լինի, հուսամ այսպիսի գաղափարներն ավելի կզարգանան: Թուրքական կառավարության կողմից այսպիսի գաղափարների հետագա զարգացումը կարևոր քայլ կլինի  դեպի Մեծ եղեռնի անվերապահ և վերջնական դատապարտումը։

Ես կարծում եմ, որ ցեղասպանութեան վերջնական ճանաչմանն ու դատապարտմանը հասնելու ենք քայլ առ քայլ: Եթե նման փոքր հայտարարություններ նպաստեն այս գործընթացին, ինչո՞ւ ընդդիմանալ: Խնդիրն այս հանգրվանում այն է, որ Թուրքիայի պաշտոնական դիրքորոշումը անհետևողական է. սփյուռքին ուղղված կարծր և մեղմ հայտարարությունները հաջորդում են միմյանց։ Պարզ է, որ թուրքական կառավարությունն առ այսօր պատրաստ չի ճանաչելու ցեղասպանությունը։ Նա որոնում է, բայց չի կարողանում գտնել իր համար գոհացուցիչ մի ձևակերպում, որն ընդունելի կլինի նաև հայության համար։ Այդ պատճառով էլ Անկարան տատանվում է մեկ ավանդական կոշտ դիրքորոշման և մեկ ավելի մեղմ տեսակետներ փորձարկելու միջև։ 

-Հետևելով թուրքական վերնախավի հայտարարություններին` նկատելի է, որ թուրքական վերնախավը հասկանում է, որ վաղ թե ուշ պետք է ընդունի Հայոց ցեղասպանության փաստը: Սակայն յուրքանչյուր կառավարություն, որը կփորձի ճանաչել ցեղասպանությունը, կենթարկվի սուր քննադատության: Կարելի՞ է ասել, որ ցավը կիսելով, ներողություն խնդրելով `այս իշխանությունը քայլ առ քայլ մոտենում է ցեղասպանությունը ճանաչելու գործընթացին:

Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի այս կառավարությունը, վստահաբար, պաշտոնապես չի ճանաչելու Մեծ եղեռնը որպես ցեղասպանություն: Էրդողանը շատ ամրացավ իր ժխտողական կեցվածքի մեջ, և այլևս անհնար է, որ նա փոխի իր կեցվածքը` առանց իր հակառակորդների կողմից փոփոխամտության մեջ մեղադրվելու: Թեև Թուրքիայում պետականորեն հովանավորվող ժխտողական քաղաքականությունը անփոփոխ շարունակվում է տասնամյակներ, սակայն, երբեմն-երբեմն հրապարակվում են հատուկենտ տվյալներ Թուրք քաղաքական վերնախավի ներսում այլընտրանքային ճանապարհների փնտրտուքի շուրջ գաղտնի քննարկումների մասին։ Սրանցից հիշենք մի քանիսը. հույն դիվանագետ Լեոնիդաս Խրիզանտոպուլոսն իր երևանյան հուշերում գրում է, թե իր թուրք պաշտոնակից Մահմուդ Դիքերդեմը ժամանակին Արտգործնախարարությանն առաջարկել է ընդունել ցեղասպանությունը և հանցանքը դնել օսմանյան կառավարության վրա` ասելով, թե հանրապետական Թուրքիան տարբեր է օսմանյան կայսրությունից, սակայն նրա առաջարկը մերժվել է: Թուրքիայում երկար տարիներ բնակվող արտասահմանյան ժուռնալիստ Էնդրյու Ֆինկելը մի քանի տարի առաջ գրեց, թե Թուրքիայի արտգործնախարարությունը քննարկել ու որոշել է անփոփոխ պահել ներկա մոտեցումը, որովհետև, իրենց կարծիքով, ցեղասպանությունը ժխտելու քաղաքականությունը շարունակելը նվազ ծախսեր է պահանջում, քան այն ընդունելն և այնուհետև հատուցման համար ներկայացված բոլոր հայտերը վճարելը: Վերջապես, մի քանի ամիս առաջ գաղտնազերծվեց այն փաստը, թե հանգուցյալ նախագահ Թուրգութ Օզալը 1980-ական թվականներին հրահանգել էր կազմել երկու ուսումնասիրություն, թե Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության ճանաչումը ինչքան կարժենար, առաջինը` այդ օրերում և երկրորդը` դրանից 30 տարի հետո։

Ցավը կիսելու, ներողություն խնդրելու տարբեր նախաձեռնությունները, որոնք դեռևս պետական հովանավորություն չունեն, անկասկած մաս են կազմում ստեղծված դժվարին կացությունից ամենաքիչ կորուստներով դուրս գալու թուրքական ձգտումին: Ես անձնապես թուրք ներկա սերնդից չեմ պահանջում, որ ներողություն խնդրեն 1915 թ. կատարվածի համար: Ես նախընտրում եմ որ ժամանակակից թուրք մտավորականությունն ու հասարակությունը դատապարտեն կառավարության շարունակվող ժխտողական քաղաքականությունը: Նրանք, ովքեր պետք է ներողություն խնդրեին և պատժվեին իրենց արածի համար, դժբախտաբար արդեն մահացած են, և Աստված կամ պատմությունը լինելու են նրանց միակ դատավորը:

Ցավը կիսելու առաջարկն ավելի վիճահարույց նախաձեռնություն է, որովհետև ցավը հնարավոր է տարբեր ձևերով կիսել: Եթե ցավը կիսելը պետք է լինի թուրք լիբերալների կամ մի քանի ամիս առաջ Թուրքիայի խորհրդարանում քրդական կուսակցության ներկայացրած նախագծի հիմունքներով, ես դա ողջունում եմ իբրև փոքրիկ և կարևոր քայլ դեպի հավանական վերջնական ճանաչում: Քանի որ համոզված եմ, որ  ճանաչման գործընթացը դանդաղ և երկար պիտի լինի, պատրաստ եմ ողջունելու բոլոր կիսաքայլերն այնքան, քանի դեռ չեն հարվածել հարցի բուն էությանը:

Սակայն, ցավը կիսելու տակտիկան կարելի է օգտագործել նաև անազնիվ եղանակով։ Վերջերս այդ խորագրով ֆիլմ էր պատրաստված թուրքական տեսակետից և ցուցադրվեց Ալ Ջազիրայով։ Դա հավանաբար թուրքական հակադարձն էր Սյուզան Խարդալյանի «Տատիկիս դաջվածքները» ֆիլմին, որը նախապես ցուցադրվել էր նույն ալիքով: Այս ֆիլմում, «համընդհանուր ցավ» ասելով, փորձում էին հավասարակշռություն ստեղծել հայկական ցավի և թուրքական ցավի միջև և այդպիսով նսեմացնել հայկական ողբերգության տարողությունը: Թուրքերը վերջերս հաճախ փորձում են լուսարձակի տակ բերել այն փաստը որ Բալկանյան պատերազմներում (1912-1913 թթ.) և Գալիպոլիում (1915 թ.) նույնպես շատ մուսուլմաններ  են սպանվել: Բայց հայկական կողմը մասնակից չի եղել այդ արյունահեղություններին, ոչ էլ հետագայում երբևէ դրանք ժխտել կամ նսեմացրել է: Այդպիսի հարաբերակցություն ստեղծելու թուրքական փորձն անազնիվ է։

Յուրաքանչյուր թուրքական նախաձեռնություն, որտեղից որ գա` պետական կամ հասարակական շրջանակներից, պետք է առանձին-առանձին քննարկվի։ Թուրքական այդ նախաձեռնությունների հանդեպ խելամիտ դիրքորոշվելու համար, կարծում եմ, պետք է նախապես ունենալ հայկական ընդհանուր կոնսենսուս, թե ինչն անսակարկելի է, և ինչը կարելի է բանակցության առարկա դարձնել թուրքերի հետ: Միաժամանակ, իմ զրույցները տարբեր, հատկապես` սփյուռքահայ  մտավորականների հետ վկայում են, որ քաղաքականապես ակտիվ սփյուռքահայերի մտքում այդ շեմը արդեն բավականին հստակ է: 

-Նկատելի է, որ թուրք հասարակության մեջ կարծես թե տաբուն ջարդվել է, և ծագումով հայ տատիկների պատմություններով կամ նրանց թոռների բերանով թուրք հասարակությունը սկսել է ավելի շատ խոսել 1915 թ. մասին: Ի՞նչ եք կարծում` թուրք հասարակությունը պատրա՞ստ է առերեսվել իր անցյալի հետ:

Հասարակությունն իհարկե միատեսակ զանգված չի, և նա միշտ էլ ուղղորդվում է քաղաքականապես ավելի ակտիվ խմբերի կողմից: Եթե որևէ թուրք հավաքականության կողմից Հայոց ցեղասպանությունն ավելի լավ ճանաչելու համար նախաձեռնություն լինի, հավանական է, որ սկզբում դրա նկատմամբ թուրքական այլ հատվածների կողմից բացասական հակազդեցություն լինի: Սա շատ բնական է, որովհետև 90 տարի թուրք հասարակությունն այդպես է դաստիարակվել, և որևէ մեկը չի ուզում իր ապուպապերի մասին բացասական խոսել: Դրա համար, կարծում եմ, որ հաջողության հասնելու շանսեր ունեցող նախաձեռնությունների հեղինակը հենց իշխող վերնախավը պետք է լինի: Օրինակ` եթե թուրքական որևէ հեռուստատեսություն քաջություն ունենա քննարկման կարգով ցույց տալ ցեղասպանության մասին հայկական տեսակետին մոտ կանգնած վավերագրական ֆիլմեր, հայերը դա պետք է ողջունեն, որովհետև դա նշանակում է, թե զգալի թվով թուրքեր արդեն պատրաստ են հայերին լսելու և նրանց թույլ տալու, որ ուղղակի կապ հաստատեն թուրք լայն զանգվածների հետ: Բայց դեռ մենք չենք հասել այն կետին, որ այսօր Թուրքիայում Հայկական հարցի վերաբերյալ անկաշկանդ և մասսայական քննարկում լինի: Այսօրվա դրությամբ, Հայոց ցեղասպանության հարցում թուրք «ծայրահեղ աղավնիները» պարզ են։ Պարզ են նաև «ծայրահեղ բազեները», բայց կարևորը նրանց միջև տարուբերվող և թվաքանակով իրենց բազմապատիկը կազմող զանգվածն է, որի մասին տակավին հստակ վիճակագրական տեղեկություններ չունենք: Գուցէ այդ զանգվածի մեծ մասը` տարված իր ամենօրյա հոգսերով, երբևիցե լուրջ էլ չի մտածել ցեղասպանության մասին:

-Սփյուռքում ծավալվել է մի գործընթաց, այն է` առանձին-առանձին դատական հայցերի միջոցով պահանջել իրենց պապերի ունեցվածքը: Ըստ Ձեզ, դա որքանո՞վ կարող է վնասել հայերի հավաքական պահանջատիրությանը կամ միգուցե որպես նախադեպ նպաստել:

Անմիջական կապ չեմ տեսնում դատական այս հայցերի և ցեղասպանությունը պաշտոնապես ճանաչելու պահանջի միջև, որովհետև ունեցվածքը պահանջելու դատական հայցը չի պատասխանում, թե արդյոք այն, ինչ եղել է 1915 թ. սկսված, ցեղասպանությո՞ւն է թե՞ ինչ-որ դրանից նվազ բան: Եթե դատական այդ գործընթացներին դիմողները կարողանան ինձ ցույց տալ կապը, որ ես դեռևս չեմ նկատում, պատրաստ եմ փոխելու իմ տեսակետը և նույնիսկ, իմ հնարավորությունների սահմաններում, աջակցելու այս գործընթացի խորացմանը:

Երկրորդ` չպետք է ցեղասպանության ճանաչման ու դրա հատուցման հարցը վերածել լոկ բռնագրավված ունեցվածքը վերականգնելու խնդրի։ Օրինակ` ես հայրական կողմից սերում եմ մի ընտանիքից, որն աղքատ է եղել: Աղքատ ընտանիքների ժառանգները հատուցման հարցում խաղից դուրս վիճակու՞մ են մնալու։ Մեզ մոտ դժբախտաբար սկսել է տարածվել այն տեսակետը, թե նյութական հատուցումը նրանց համար է, որոնք ինչ-որ ժառանգված ու պահպանված ունեցվածքի փաստաթղթեր ունեն: Կասկած չունեմ, որ ցեղասպանության շուրջ հայ-թուրքական հակամարտությունը, եթե մի օր լուծում պետք է գտնի, դա առանց հատուցման խնդրի մասին լուրջ քննարկման` չի կարող լինել: Ես հատուցումը տեսնում եմ բազմաժանր մի փաթեթի ձևով, որտեղ կա և՛ նյութականը, և՛ բարոյականը, ինչպես նաև այլ երեսակներ: Իսկ եթե Թուրքիայի կառավարությունը, նախքան ցեղասպանությունը պաշտոնապես ճանաչելը, կատարի խորհրդանշական կամ կոնկրետ քայլեր, որոնք տակավին իրեն չեն պարտավորեցնի ընդունել «ցեղասպանություն» եզրը, բայց ինչ-որ տեղ կվերականգնեն պատմական արդարությունը կամ տարագրված ու ջարդված հայության հիշատակը (օրինակ` իրենց անունները ներկայիս փոխված, բայց մինչև 1915 թ. հայաբնակ գյուղերում և ավաններում կանգնեցնել  ցուցանակներ, ուր կնշվեն բնակավայրի նախկին անունը և տեղի հայ բնակչության մինչեղեռնյան թվաքանակը), ես դարձյալ կողջունեմ նման փոքր քայլերը, որովհետև, ինչպես նշել եմ, ես ճանաչումը տեսնում եմ իբրև երկարաժամկետ գործընթաց, որը պիտի իրագործվի կամաց-կամաց և ոչ թե հանկարծակի` մեկ գիշերվա մեջ:

*Հարցազրույցն արևմտահայերենից վերածվել է արևելահայերենի: 

** Արա Սանջյանը ծնվել է Լիբանանում, սովորել Հայ բարեգործական ընդհանուր միության` Բեյրութում գործող տարբեր վարժարաններում, ապա` Երևանի պետական համալսարանում` ավարտելով Պատմության ֆակուլտետը: Այնուհետև Լոնդոնի համալսարանում պաշտպանել է դոկտորական ատենախոսություն` «Թուրքիան և նրա արաբ հարևանները 1954-1958 թթ.» թեմայով: 1995-2005 թթ. դասավանդել է Բեյրութի «Հայկազյան» համալսարանում: Ներկայում դոկտոր Արա Սանջյանը Դիրբորնում գտնվող Միչիգանի համալսարանի մասնաճյուղում դասավանդում է հայոց և Մերձավոր ու Միջին Արևելքի երկրների նոր և նորագույն պատմություն` միաժամանակ ղեկավարելով համալսարանում գործող Հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնը:

Հարցազրույցը վարեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net