Թուրքիայի մարդու իրավունքների երկերեսանիությունը

Թաներ Աքչամ

Միջին Արևելքում ստեղծվում է նոր քաղաքական կարգ: Դեմ արտահայտվելով միապետական հասարակարգերին` Թուրքիան ցանկանում է դառնալ այս նոր կարգի լիդերը: Շաբաթվա սկզբին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, դատապարտելով Սիրիայի պետության` քաղաքացիների նկատմամբ իրականացրած կոտորածները, շատ առաջ գնաց` այս գործողությունը որակելով «ցեղասպանության նախաձեռնություն»:

Թեև տարածաշրջանում Թուրքիայի մարդու իրավունքները պաշտպանելու նախաձեռնությունը ընդունելի է, սակայն Սիրիայի առնչությամբ Էրդողանի դատապարտող խոսքերը երկերեսանիություն է: Քանի դեռ Թուրքիան շարունակում է ժխտել Օսմանյան կայսրության` 1900-ականների սկզբին ոչ թուրք բնակչության նկատմամբ իրականացրած ոճրագործությունը Թուրքիայի` ազատության, արդարության և մարդկային արժեքները պահպանելու ուղղությամբ կոչերը հավատ չեն ներշնչելու:

Անցյալում քրիստոնյաների դեմ իրականացրած ցեղասպանության, էթնիկ զտումների և արաբ ու քուրդ ժողովուրդների նկատմամբ կիրառած ահաբեկչության ժառանգությունը վնասում է մուսուլմանների իրավունքների համաշխարհային պաշտպանի իմիջը, որը  Թուրքիան ցանկանում է ստեղծել: Այս հանցանքների մասին հիշողությունները դեռևս թարմ են նախկին օսմանյան հողերում: Քանի դեռ ժամանակակից Թուրքիա պետության հիմքերը գցված են բռնության, բնակչության անխիղճ փոխանակումների և ցեղասպանության վրա, հնարավոր չէ, որ Թուրքիան լինի ժողովրդավարության նմուշ:  

Ստամբուլի օսմանյան արխիվում հաճախ «հույժ գաղտնի» կնիք կրող փաստաթղթեր օգտագործելով` փորձել եմ Թուրքիայի մեկդարյա ժխտողականության վրայի շղարշը բացել: Այս փաստաթղթերը բացահայտ ցույց են տալիս, որ 1913-1918 թթ. օսմանյան ժողովրդագրական քաղաքականությունը ցեղասպանական է: Իրոք «մարդկության դեմ գործած հանցանք» արտահայտությունը որպես իրավական եզր առաջին անգամ օգտագործվել է 1915 թ. մայիսի 24-ին` բնորոշելու հայերի և մյուս քրիստոնյա քաղաքացիների նկատմամբ կատարած ցեղասպանությունը: 

Անգլիան, Ֆրանսիան և Ռուսատանը օսմանցիների իրականացրած հանցանքները նախ բնորոշել են որպես «քրիստոնյաների դեմ գործած հանցանքներ», սակայն  հետագայում աչքի առաջ ունենալով իրենց գաղութների մուսուլմաններից եկող հակազդեցությունը` փոխել են «մարդկության դեմ գործած հանցանք»: 

Այսօր Էրդողանը փորձում է լինել իսլամական արժեքների միջազգային խոսնակը: 2011 թ. հունիսի 12-ին տեղի ունեցած խորհրդարանական ընտրություններից հետո, որտեղ զգալի հաղթանակ էր տարել Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը (այսուհետ` ԱԶԿ-Ակունքի խմբ.), իր շնորհավորական խոսքում Էրդողանն ասաց. «… այսօր Ստամբուլի չափ հաղթեց նաև Սարայևոն, Իզմիր չափ` Բեյրութը, Անկարայի չափ` Դամասկոսը, Դիարբեքիրիր չափ` Ռամալլահը, Նաբլուսը, Ջենին, Արևմտյան ափը, Երուսաղեմն ու Գազան»:   

Ճնշված մուսուլմաններին աջակցող ելույթները Էրդողանին ժողովրդական են դարձրել, սակայն եթե իրոք Էրդողանը ցանկանում է տարածաշրջանում պաշտպանել ազատությունն ու ժողովրդավարությունը, պետք է ականջալուր լինի նաև Միջին Արևելքի քրիստոնյաների իրավացի վախերին: Ինչպես 1915 թ. եվրոպական տերությունները, դատապարտելով «մարդկության դեմ գործած հանցանքները», ընտրեցին ունիվերսալիզմը, այնպես էլ Էրդողանը պետք է դուրս գա «մուսուլմանների դեմ գործած հանցանքի» ֆոկուսից, որովհետև յուրաքանչյուր ճնշված ժողովուրդ պաշտպանության իրավունք ունի:

Պատահական չէ, որ Սիրայում բազմաթիվ քրիստոնյաներ և այլ փոքրամասնություններ աջակցում են Բաշար Ասադի ԲԱԱՍ կուսակցությանը, որովհետև պատրաստ են անվտանգության համար զոհել իրենց ազատությունը: Եթե թուրքական հռետորաբանությունը համապատասխանում է Սիրաիայի սուննի մուսուլման մեծամասնության ազատության պահանջին, ապա Սիրիայի քրիստոնյաների ապագայի վերաբերյալ վախերը չի ցրում: Ընդհակառակը` Էրդողանն ու նրա ժխտողական հռետորաբանությունը Սիրիայի քրիստոնյաներին հիշեցնում են 1915 թվականը, և սա էլ պատճառ է հանդիսանում, որ Թուրքիային նայեն որպես մեծ վտանգի:  

Միջին Արևելքում անվտանգության, ժողովրդավարության և անցյալի հետ առերեսվելու միջև զորեղ կապ կա: Ինչպես պատմության ընթացքում տեղի ունեցած անարդարությունների շարունակական ժխտումը հարվածում է ժողովրդավարությանը, այնպես էլ խոչընդոտում է տարբեր էթնիկ և կրոնական խմբերի միջև առողջ հարաբերություններ հաստատելուն: Սա ներկայում հատկապես նկատելի է նախկին օսմանյան հողերում, որտեղ մարդիկ մեկը մյուսին տեսնում են իրենց պապերի հագուստով: Ի լրումն Հայոց ցեողասպանության մերօրյա արձագանքներին` Թուրքիայում քրդերի և ալևիների նկատմամբ իրականացրած մասսայական ոճիրը, Ւրաքում քրդերի և արաբների դեմ կիրառած բռնությունը, Սիրիայում և Լիբանանում քիրստոնյաների և մուսուլմանների միջև գոյացած լարվածությունը շարունակում են թունավորել ժամանակակից քաղաքականությունը:    

ԱԶԿ-ի` Թուրքիայում և մուսոլմանական աշխարհում վայելած ժողովրդականությունը Էրդողանին հնարավորություն է տալիս առաջնորդել հանդուրժողականության ժամանակաշրջանը:  Ընդունելով քրիստոնյաների նկատմամբ կատարած ցեղասպանությունն ու մյուս խմբերի նկատմամբ կատարած ոճիրները` թուրքերը մարդու իրավունքների ասպարեզում կարող են առաջնորդ լինել, սակայն քանի դեռ հատուցում են օսմանյան սխալները, անարդյունք է մնալու Թուրքիայի` ազատության և ժողովրդավարության օրինակ լինելու ջանքերը: Պուրիստներն ու համառ իրատեսները սխալմամբ հավատում են, որ արդարության ապահովումն ու ազգային շահերի պաշտպանությունը մեկը մյուսին հակասում են, մինչդեռ պատմության ընթացքում գործած սխալներն ընդունելը սոսկ խաղ չէ, որտեղ հաղթում է միայն մեկ կողմը:

Մերձավոր Արևելքում անցյալը ներկան է: Մարդու իրավունքների և պատվի համար հարգալից, նոր և կայուն տարածաշրջանային կարգ ու կանոն ստեղծելու համար    ճշմարտությունն ու հաշտեցումը ծայրահեղ անհրաժեշտ են: Թուրքիան իր պահվածքով պետք է օրինակ ծառայի: 

Թաներ Աքչամ, Կլարկ Համալսարանի դասախոս, «Երիտթուրքերի հանցագործությունը մարդկության դեմ. Հայոց ցեղասպանությունը և էթնիկ զտումները Օսմանյան կայսրությունում» գրքի հեղինակ

19.07.2012

New York Times

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net