Ճանապարհորդների ոտնահետքերը Կիլիկիայի ճանապարհին

Սարգիս Սերոբյան

ՀԱՅՃԱՐ միության հունիսան ճամփորդություններից թվով հինգերորդը այս տարի տեղի ունեցավ հունիսի 21-25-ը ընկած ժամանակահատվածում` 40 ուղևորի մասնակցությամբ` Կեսարիա-Ադանա-Անթակիա երթուղով: Մեր խումբն անցավ շրջակայքի ամենակարևոր հայկական բնակավայրերով, մոտիկից դարձավ Կիլիկիայի պատմական հարստության և բնական գեղեցկության վկան:   

Կեսարիայի Էրքիլեթ օդանավակայնում հինգշաբթի առավոտ կանուխ վայրէջք կատարելով` դեռ չնախաճաշած շարժվվեցինք դեպքի Գիգի գյուղ, քանի որ Կեսարիայում և շրջակայքում մեր ուղեկցորդ Արսեն Արշըքը ականջիս փսփսացել էր, որ այս գյուղի սրտաբաց մարդիկ մեզ սպասում են նախաճաշին: Բացի այդ` նաև իմացանք, որ Մուրադ Քայա անվամբ մի բարեգործ Գիգիի հայկական գերազմանոցը ցանկապատել է, և որ այս գյուղից գաղթածները փոքրիկ համայնքով ապրում են ԱՄՆ-ի Բոսթոն քաղաքում: 

Երբ շրջում էինք Կեսարիայի հյուսիասային շրջանի հին հայկական բնակավայրերում, այգիներով և թյուրքյուներով (ժողովրդական խաղիկ-Ակունքի խմբ.) հայտնի Գեսին տեսնելուց հետո տեսանք թանգարանի վերածված ճարտարապետ Սինանի տունը` Աղըրնասը, որտեղ ծնվել և մեծացել է Սինանը, լսեցինք թանգարանի պատասխանատուին, ով ասում էր, թե Սինանը հայ չէ, Կենտրոնական Ասիայի օղուզական ցեղերից է սերում: Այսպիսով` մեր մշակույթն ու գիտելիքն ահագին ավելացավ:

Աղըրնասից հետո բոլորս միասին այցելեցինք ներկայում զինվորական շրջան հանդիսացող Էրջիյեսի շվաքում` Ալի լեռան (Սուրբ Բարսեղի լեռ) փեշերին տեղակայված   Սուրբ Կարապետ վանքն ու լեռան դիմաց գտնվող Էֆքերեի կիսավեր Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին:

Գերմիր, Թալաս, Էվերեք–Ֆենեսե

Հերթը հասել էր Կեսարիայի հարուստ և հայտնի գյուղաքաղաքներից Գերմիրին և Թալասին: Եթե նույնիսկ հանուն Գերմիրի մոդեռնիզացիայի շրջակայքը շրջապատած բետոնե բլոկները ճանապարհները կտրեն, հանրահայտ ռեժիսոր Էլիա Քազանի հայրենիքը հունական և հայկական եկեղեցիների կանգուն ավերակներով դեռևս պահպանում է իր վսեմաշուք տեսքը:    

Վերջերս Թալասն օրակարգ է բարձրացել Գյուլբենկյան առանձնատունը բուտիկ-հյուրանոցի վերծելու նախագծով: Հայտնի է` Գալուստ Գյուլբենկյանը բացահայտել է, որ նավթը սև ոսկի է և վաստակել է անգլիական նավթի «պարոն 5 տոկոս» տիտղոսը: Իսկ ամերիկյան քոլեջով հայտնի այս գյուղաքաղաքի մերօրյա ամենահայտնի մարդը մեր հին բարեկամն է, ով հայտնի է Թալասցի Սարգիս մականունով:

Կեսարիա մեր ճանապարհորդությունը շարունակեցինք քաղաքային փոքրիկ շրջայցով, Էվերեք-Ֆենեսե այցելությամբ: Այցելեցինք նաև Էվերեքի հիանալի Սուրբ Թորոս եկեղեցին, որն այսօր վերածվել է Ֆաթիհ մզկիթի և Ներքին Էվերեք թաղամասի հին հայկական տները: Այցելուներին ուրախացնում է այն հանգամանքը, որ վերոնշյալ Ֆաթիհ մզկիթի վերանորոգման ժամանակ երևան եկած սրբապատկերները մի քանի տարի առաջ «գիպսաստվարաթղթի» մեթոդով ծածկել են և փրկել ոչնչացումից: Թոմարզայում, ուր ճանապարհին թեքվել էինք, քաղաքապետարանի պատասխանատուները բացեցին հայկական եկեղեցու դռները և թույլ տվեցին տեսնել եկեղեցու ներսը: Երկու օր տևած Կեսարիայի մեր ճանապարհորդության վերջին կանգառը Փընարբաշըն (Ազիզիե) էր: Այստեղ ևս կար մի հայկական եկեղեցի, որը տարիներ շարունակ օգտագործել են տարբեր նպատակներով, որի դուռը, սակայն, կողպված էր:

Հաճն և Սիս

Երկուսուկես օրվա ուղեկցորդի գավազանը ադանացի Լևոն Էրասլանին հանձնած կեսարացի Արսեն Արշըքը հետևի նստարանին զբաղեցրեց իր տեղը, և միասին հասանք Հաճըն, որն այժմ կոչվում է Սաիմբեյլի: Հաճնը, որը գտնվում է գլխապտույտ առաջացնող խորը հովտում,  հայոց պատմության մեջ հայտնի է օսմանյան բանակի դեմ ամենաշատն ապստամբելով: 

Վաքըֆլըի նման Հաճնը ևս մի գյուղաքաղաք է, որը հայտնի է տարբեր հայերեն բարբառբերով և իր ամրոցով: Ավերված ամրոցը հպանցիկ տեսնելուց հետո այս գեղեցիկ քաղաքի ջրորդանի եզրին ճաշակեցինք բավականին կծու մեր քաբաբները: Այնուհետև բռնեցինք Վահկա և Քոզան (Սիս) ամրոցների ճանապարհը:

Պատմականորեն Կիլիկիան բաժանվել է լեռնային և դաշտային հատվածների: Որպես Քոզանի կամ Սսի ամրոց հայտնի սրբատաշ քարից կառուցված ամրոցը, որը ներկայում էլ կարելի է մագլցել գործիքներով, նախկին կիլիկյան հայկական դրամների վրա գովաբանվում էր «Սսի ամրոցը ամրոցների թագուհին է» բառերով: Այստեղից իջնում են դեպի Տավրոսի հարավային հատված` Չուքորովա` Դաշտային Կիլիկիա:

Սիլիֆկեյում գտնվող Կոռիկոսն ու Այասը միևնույն ժամանակ երկու Կիլիկիայի քաղաքներն են: Անմիջապես Կիլիկիայի մոտակա կղզիներում ևս ամրոցներ կան:

Կարելի է վիճել, թե Դաշտային Կիլիկիայի ամրոցներից ամենահայտնին որ մեկն է` Անավարզան կամ Անարզապա՞ն   է, թե՞  Ջեյհանի Յըլանլը կամ Լևոնի ամրոցը: Մենք երկուսն էլ այցելեցինք, ավելին` Անավարզայի ամրոցը սերնդեսերունդ հսկած ընտանիքի հետ շատ ջերմ և անկեղծ զրուցեցինք:

Ջեբել Մուսայի 7 հայկական գյուղերը

Մեր հետագա կանգառներից Իսկենդերունում, Անթակիայում և Սամանդաղում ամառները բազմիցս հյուրընկալվել էինք: Այս շրջանում այցելեցինք Սուրբ Սիմոն լեռան ավերակներն ու Մուսա լեռան գյուղերը: Այս ընթացքում առաջին անգամ այցելելով Ջեբել Մուսայի 7 հայկական գյուղերը` ինքներս մեզ համար ռեկորդ սահմանեցինք: Ավելին` Բիթյասի հայկական եկեղեցում, որտեղ բիթյասցիները ընդհանրապես չեն կարողացել պատարագ մատուցել, քանի որ 1933 թ., Շուբերտի կիսատ մնացած սինֆոնիայի նման եկեղեցու շինարարությունն անավարտ թողնելով, ստիպված են եղել հեռանալ, պատարագ մատուցեցինք, որից հետո Վաքըֆլը գյուղի Սուրբ Լուսվորիչ եկեղեցում ունկնդրեցինք մեզ սպասող Տեր Ավետիսի աղոթքները:  

Հաթայի շրջան մեր այցելության ժամանակ մեզ ուղեկցում էր Վաքըֆլը գյուղի համայնքի նախագահ Ջեմ Չափարը: Նախկին Վաքըֆլը եկեղեցու վերանորոգման նախագիծը, պատրիարք Մեսրոպ Երկրորդ Մութաֆյանի ցանկությանը համապատասխան, գծագրել էր Կիլիկիայում մեր ուղեկցորդ Լևոն Էրարսլանը: Եկեղեցու այգում քաբաբի խնջույքից հետո եկեղեցում վաճառվող բնական արտադրանքներով` հատկապես թուրինջի, ընկույզի և դդմի մուրաբաներով լցնելով մեր ճամպրուկները` Վաքըֆլըից հեռացանք` ասելով` «Բարով մնաս, Կիլիկիա’»:

 http://www.agos.com.tr/kilikya-yolunda-gezginlerin-ayak-izleri-1991.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net