Երիտթուրքերի` մարդկության դեմ ոճիրները. էթնիկ զտումը Օսմանյան կայսրությունում

Յալչըն Էրգյունդողան

Թաներ Աքչամի նոր գիրքը, որը կրում է The Young Turks’ Crime Against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in Ottoman Empire (Երիտթուրքերի` մարդկության դեմ ոճիրները. Հայոց ցեղասպանությունը և էթնիկ զտումը Օսմանյան կայսրությունում) վերնագիրը, Ամերիկայում հրատարակվել է Princeton University Press-ի կողմից:

Իր աշխատության վերաբերյալ ելույթներ ունենալու համար ԱՄՆ-ի բազմաթիվ համալսարաններից հրավերներ ստացած Աքչամից տեղեկացանք, որ սույն գրքում, որը շատ հարցերում «առաջինը» լինելու պատիվն ունի, ներկայացվում են 600-ից ավելի օսմանյան փաստաթղթեր, որոնց լույսի ներքո վերամեկնաբանվում են 1915 թ. վերաբերող որոշ դեպքեր:

Գիրքը բացահայտում է, որ տարբեր երկրների արխիվներում գտնվող փաստաթղթերը ևս զուգահեռ տեղեկություններ են հաղորդում: Այդպիսով, հաստատվում է, որ օսմանյան փաստաթղթերի և արտասահմանյան երկրների, հատկապես` Ամերիկայի և Գերմանիայի արխիվներում գտնված տեղեկությունների` իրար հակասելու պնդումն անհիմն է:

Աքչամը գրքում հրապարակված օսմանյան փաստաթղթերի լույսի ներքո փորձ է անում կոնկրետ մեկնաբանություն տալ այն հարցին, թե «ինչու է ցեղասպանություն կատարվել»: Այդ մեկնաբանման փորձի ամենաէական տարրն այն մեծ դերն է, որը Հայոց ցեղասպանության մեջ խաղացել են 5/10 կանոնները:

Ըստ Աքչամի` ցեղասպանությունը 1913 թ. Բալկանյան պատերազմում կրած պարտությունից հետո կիրառության մեջ մտցված բնակչությանն ուղղված քաղաքականության` պատերազմի ընթացքում արմատականացման արդյունք է: Դարձյալ գիտնականի համաձայն` այդ քաղաքականությունը նախ գործադրվել է Էգեյան ծովի ափերին` հույների նկատմամբ: Եվ պատերազմի ժամանակ հետզհետե է’լ ավելի արմատական դառնալով` վերաճել է ցեղասպանության:

Երկու էական տարր է դեր խաղացել այն հանգամանքում, որ բնակչությանն ուղղված քաղաքականությունը հայերի առանցքում վերածվել է ցեղասպանության: Առաջինը 1914 թ. փետրվարին Ռուսաստանի հետ ստորագրված Հայկական բարեփոխումների պայմանագրի առկայությունն է, երկրորդը` պատերազմի հետ զուգընթաց արձանագրված տարածքային կորուստները և «կործանման» վախը: Մենագրության մեջ, այն հարցի առումով, թե երբ է ընդունվել  ցեղասպանության մասին որոշումը, ցույց է տրվում, թե ինչու են թերի եղել մինչ օրս կատարված երկու առանձին մեկնաբանությունների փորձերը:

Ե՞րբ է ընդունվել ցեղասպանության մասին որոշումը

Աքչամի նշած երկու կետից առաջինի համաձայն` «Իթթիհադականները ցեղասպանության մասին որոշումը կայացրել էին պատերազմից շատ առաջ: Պատերազմն ընդամենը ավելի վաղ ընդունված որոշման գործադրման համար հարմար հնարավորություն էր ընձեռել»:

Իսկ ըստ երկրորդ կետի` «Երիտթուրքերը հայերին ոչնչացնելու որոշում կամ ծրագիր չունեին: Այն ուղղակի անհրաժեշտություն էր դարձել պատերազմի զարգացումից հետո: Այսինքն` անմիջական պատճառահետևանքային կապ է առկա ցեղասպանության որոշման և պատերազմում կրած պարտություների միջև»:

Աքչամի կողմից օսմանյան արխիվներից ձեռք բերված նոր վավերագրերի լույսի տակ արված մեկնաբանության համաձայն` ոչ թե մեկ որոշում է ընդունվել, այլ արձանագրվել է փուլային կերպով արմատականացված գործընթաց, ըստ որի` խոսքը գնում է պատերազմի սկսվելու հետ մեկտեղ միմյանց հաջորդած մի շարք որոշումների մասին, որոնցից յուրաքանչյուրը տեղիք է տվել մեկ այլ արմատական որոշման կայացմանը:

Աքչամի նոր ենթադրության համաձայն` դեռևս 1914 թ. սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին, երբ դեռ անհայտ էր, թե ինչ ընթացք կունենա պատերազմը, սկսել էին լուրջ միջոցներ ձեռնարկել` Հայկական հարցը լուծելու ուղղությամբ:

Գրքի կարևոր ձեռքբերումներից մեկն էլ այն է, որ աշխատության մեջ լուսաբանվում են Հայոց ցեղասպանության թեմայով մինչ այժմ անտեսված որոշ նոր տեղեկություններ և փաստեր:

Դրանց մեջ գլխավոր տեղ է զբաղեցնում այն փաստը, որ իթթիհադականների կողմից լրջորեն ուծացման քաղաքականություն է վարվել: Աքչամն իր գրքում, դարձյալ օսմանյան փաստաթղթերի վրա հիմնվելով, ցույց է տալիս, որ երիտթուրքերի` ուծացման քաղաքականությունն ունեցել է երեք էական հիմնասյուներ:

»5/10 տոկոսը չանցնելով` թույլ տալ, որ հայերը դավանափոխ լինեն:

»Ասիմիլացիայի ենթարկել հայ աղջիկ ու տղա երեխաներին` բռնի մահմեդականացնելով և ամուսնացնելով նրանց:

»Թեկուզ և ժամանակավոր, սահմանափակ վերաբնակեցման քաղաքականոթյուն վարել Սիրիայում:

Աքչամն իր գրքում, դարձյալ օսմանյան վավերագրերով, բացատրում է, թե ինչու և ինչպես է գործադրվել սահմանափակ վերաբնակեցման այդ քաղաքականությունը և ինչպես է հետագայում այն վերացվել` 5/10 տոկոս սկզբունքով:

Ըստ Աքչամի մեկնաբանության` ցեղասպանության մեջ ասիմիլացիայի կատարած գլխավոր դերը չնկատելու հիմնական պատճառը 1948 թ. Ցեղասպանության մասին կոնվենցիային տրված իմաստը և հատկապես` հրեական ցեղասպանության ազդեցությունն է:

Աքչամի այդ բացատրության համաձայն`

» 1948 թ. հետո յուրաքանչյուր սոցիալական դեպքի մոտեցել են այն դիտանկյունից, թե տվյալ իրադարձությունը համապատասխանու՞մ է ցեղասպանության սահմանմանը, թե՞ ոչ: Այն հատվածները, որոնք չեն համապատասխանել, անտեսվել են, իսկ նրանք, որոնք կարծել են, թե համապատասխանում են, չափազանցվել: Այդպիսով, զանգվածային կոտորածը, որպես սոցիալական գործընթաց, անուսումնասիրելի է դարձել:  

» Հրեական ցեղասպանությունը, պայմանավորված այն հանգամանքով, որ այն ամենաուսումնասիրվածն է և ամենաշատն է «ցեղասպանություն» համարվում, տեղիք է տվել նաև մի ուշագրավ ընկալման զարգացմանը, ըստ որի` եթե որևէ ցեղասպանություն հրեական օրինակին չի համապատասխանում, ապա ցեղասպանություն չի համարվում: Այդ պատճառով էլ ուսումնասիրողները, որպեսզի ապացուցեն, որ իրենց հետաքրքրության շրջանակում գտնվող զանգվածային կոտորածը ցեղասպանություն է եղել, ձգտել են այն հնարավորինս նմանեցնել Հոլոքոստին:

Աքչամը պնդում է, թե Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ուսումնասիրությունները նույնպես զերծ չեն մնացել այդ հիվանդությունից:

Գրախոսվող գիրքը հեղինակի կողմից գրվել է` ընդգրկելով նաև Աքչամի` 2008 թ. «Իլեթիշիմ» հրատարակչատան կողմից տպագրված «Հայկական հարցը լուծված է» վերնագրով աշխատության պատկառելի հատվածը:

http://www.altust.org/2012/06/jon-turklerin-insanlik-suclari-osmanlida-etnik-temizlik/

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net