«Դերսիմի մի պատմություն» և դեռ ինչե~ր, ինչե~ր

«Դերսիմի մի պատմություն» ստեղծագործությամբ ընթերցողներին հայտնի Մուրադհան Մունգանի հետ խոսեցինք ամեն ինչի մասին: Պետությունը 70 տարի անց ընդունեց այն, ինչ պատմել է տատիկս «Մարդինի ազատագրման» վերաբերյալ, երբ դեռ երեխա էի:

 

Մի «քաղցր հինգշաբթի» օր Մուրադհան Մունգան մեզ դիմավորում է վիթխարի այգու ներսից բացվող դռնից: Եղանակը հիանալի էր, պատշգամբում ուժգին բուրում էին խորդենիները: Տիկին Մելեքը թեյ էր բերում: Մի փոքր շունչ ենք քաշում և շրջում տան մեջ: Նպատակս է բացահայտել գրել-կարդալու հմայքը և զգալ դրա համը… Երբ իջնում ենք ներքևի հարկ, տեսնում ենք հսկայական մի գրադարան: Կանոնավոր դասավորված գրքեր, տարիների հետքով դրոշմված առարկաներ, կատվի նկարներ, հուշերով լի լուսանկարներ, փայտե ճամպրուկներ, որոնք նախկինում օգտագործում էին զինվորականները… Ինքս ինձ ավելի շատ զգում եմ ոչ թե լրագրող, այլ` շփոթված ընթերցող, ով անընդհատ տապալում է նախադասությունները, որ աշխատում է կազմել… Այո’, այդպիսին եմ… Տեսնելով Ջոն Սթայնբեքի «Քաղցր հինգշաբթի» վեպի շատ հին հրատարակությունը` ձայնս բարձրանում է: Ինչ էլ որ լինի` այսօր «քաղցր հինգշաբթի» է:

 

Նա էլ կարդալու ծարավ ընթերցող է: Մեկը, ով գիտի գիր ու գրականության, հնի արժեքը… Խոսում է նոր գրքերից, ընթերցողի ցանկությունը մեծանում է: Ծիծաղելով խոսում է «կազմակերպության սենյակի» մասին: Բարձրանում ենք վերին հարկ: Փոքրիկ պահարանից նեղ և երկար մի տարածք ենք մտնում: Հեքիաթի պես. միգուցե ապաստարան է կամ, ինչ իմանամ, միգուցե գրականության լաբիրինթ է… Կազմակերպության սենյակ կոչված վայրի մի հատվածում ոստիկանական վեպեր կան, ավելի առջևում քրդական հարցի վերաբերյալ բոլոր գրքրեն են… Արդեն խոսելու համար իջնում ենք ներքև, միացնում եմ ձայնագրիչը…

 

«Դերսիմի մի պատմություն» գրքի վերաբերյալ ի՞նչ եք զգում:

 

Գոհ եմ, ասում եմ` ինչ լավ է, որ կատարել ենք: Տարբեր հատվածներից լավ արձագանքներ ենք ստացել: Թե’ գրականագիտական որակների և թե’ պատմական պատասխանատվության զգացումների տեսանկյունից գրողներին վստահում էի:  Կարծում եմ, որ գիրքը կատարել է իր առաքելությունը: Նմանատիպ ծրագրերը մեկն են այն ուղիներից, որոնք բոցավառում են ստեղծագործական ջիղը: Գրողներն այս կապակցությամբ Դերսիմին մեկ անգամ ևս նայելու կարիք զգացին և իրենց գրածներով այս անհրաժեշտությունը փոխանցեցին ընթերցողներին: Նպատակն էլ սա էր:

 

Գրքի նախաբանում գրել եք, թե  «լավ գրականությունը էսենցիալիզմ չէ»: Ի՞նչ եք հասկանում «էսենցիալիզմ» ասելով:

 

Նախաբանում հնարավոր է ավելի լավ կարողացած լինեմ արտահայտել, կոպիտ ձևով կարելի է բացատրել հետևյալ կերպ. կատարվածը մի ցեղի, սեռի, հատվածի` բնությամբ բացատրելու հակվածությանը կոչում են էսենցիալիզմ: Էսենցիալիզմը   մտքի կարծրատիպ է, այլապես ո’չ անգլիացիներն են խորամանակ, ո’չ բյուզանդացիներն են խաբեբա, ո’չ կատուներն են աներախտապարտ, ո’չ էլ բոլոր կանանց «բնությունն» է պատերազմին հակադիր… Գիշատիչ ժողովուրդ չկա, կան դաժան իշխանություններ և խավար մտայնություններ: Մեծաքանակ, ռեդուկցիոն մոտեցումներով ո’չ պատմական դեպքերը, ո’չ էլ գոչծընթացները կարող են բացատրել: 

 

«Գրականությունը ոչ թե ոխը, այլ հիշողությունը վերանորոգելու համար է…» Ուզում եմ հարց ուղղել. Հայոց ցեղասպանություն, Մարաշի, Դերսիմի, Հալեպչեի, Սվազի կոտորածներ և դեռ որքա~ն, որքա~ն… Այս հեղաշրջումներն ու կոտորածները գրականության մեջ արտացոլվե՞լ են:

 

Ո’չ, չեն արտացոլվել: Պատճառները շատ տարբեր են: Նա, ով գործի է անցել, ձերբակալվել է: Դերսիմի վերաբերյալ հարցազրույցի պատճառով Օսման Շահինը բանտ է նստել: Արդեն երկար տարիներ արվեստի, գրականության, մամուլի վրա շարունակ շերտ-շերտ ծանր ճնշումներ են ձևավորվել. բանտարկություն, աքսոր, մահ: Հետո նաև հիշեք պաշտոնական գաղափարախոսության հայտնի և անհայտ ճնշումները: Պաշտոնական պատմության դեմ, բանավոր պատմության, կյանքի պատմությունների նկատմամբ հավատքս ձևավորվել է իմ մանկության տարիներից: Օրինակ` տոնում էին Մարդինի ազատագրումը: Տատիկիս հարցրեցի, թե ինչ է եղել, ասաց, թե թուրքերն եկան և դրոշը ծածանեցին… Ասում էին, թե Մարդինն ազատագրվեց: Այն, ինչ մանկությանս ժամանակ ինձ պատմել է տատիկս, 70 տարի անցավ, որպեսզի պետությունն ընդունի: Արդեն չեն տոնում: Այժմ անդրադառնանք Ազատագրական պատերազմի մյուս պատմություններին, իրականում ի՞նչ է եղել:

 

Լավ, ինչու՞, վախենու՞մ եք:

 

Միայն վախ չէ, լուրջ գաղափարական թրծում գոյություն ունի: Պատկերացրեք, որ տարիներ ի վեր նույնիսկ ձախակողմյան ընդդիմությունը պետական լեզվով, գաղափարախոսությամբ և մոտեցմամբ է նայել պատմությանը: Ոչ ոք մինչև վերջ ճշմարտության մասին խոսելու  քաջություն չուներ, յուրաքանչյուրը հետաքրքրված էր ճշմարտությամբ այնքանով, որքանով առնչվում էր իր քաղաքականությանը: Իրականությունը վախեցնում էր կեղծիքով մեծացած երեխաներին: Այդ պահին բոլորիս աչքերը կուրացել էին: Այս պատճառով որոշ հատվածներ համառում էին աչքեր փակել: Ոմանք չէին ցանկանում հիշել այսչափ ցավալի անցյալը, եղել ավարտվել է, անցել գնացել է, ասում էին` եկեք ներկային նայենք: Կատակերգական ֆիլմեր նկարողները մշտապես ասում են, որ ֆիլմը նկարում են «գոյություն պահպանելու հոգսերով տառապող ժողովուրդին թեկուզ և մի քիչ ծիծաղեցնելու և զվարճացնելու» համար: Այսքան մահն ու դաժանությունը, որը հասկանալու եք, մշտապես այս դաժանության հետևանքով է: Երանի թե Իդրիս Նաիմ Շահինը ևս կատակ լիներ, այնպես չէ՞:

 

Եկեք խոսենք արձանագրելու ուղիների մասին, որն ընկած է պատմության վրա: Օրինակ` կարո՞ղ ենք ասել, թե գրականությունը դեր ունի, սակայն չի կարողանում կատարել այն, ինչ ընկած է իր ուսերին:

 

Այո’, միայն սա բազմաթիվ պատճառներ ունի: Նախ և առաջ` դժվարությամբ եփվող ճաշ է: Չեք կարող շաբաթական լրատվական ամսագրի արագությամբ որակյալ աշխատանք գլուխ բերել: Անցած ժամանակի ֆիլտրերի կարիք ունեք: Մյուս կողմից` պետք է ասել, որ, օրինակ, երբ 90-ականներին ներքին պատերազմը իր ողջ ուժգնությամբ շարունակվում էր, ոչ ոք բավականաչափ գործուն չկարողացավ լինել այս հարցում, սակայն մեզ մոտ գրականությունը ևս «համայնքային մշակույթի» մի մասն է: Մեկը մյուսին նմանեցվելու արժանի համարվող անհայտ արտադրությունը և ժամանակաշրջանի ալիքները մշտապես զուգահեռ են ընթացել: Նորաստեղծ հանրապետությունը դուրս է թողել այն գրողներին, ովքեր չեն եղել գաղափարի և մտածելակերպի կրողները: Թուրքացաման  շարժումն արհամարհել է յուրաքանչյուրին, ով իր հոդվածը հնչեցրել է օսմաներեն: Ահա սա է պատճառը, որ Սաֆիյե Էրոլը, Նահիթ Սըրրը Օրիքը, Ահմեդ Համդի Թանփընարն այսքան ուշ են հայտնի դարձել հասարակությանը: Ըստ էության` ամեն իմաստով դարձել է «պաշտոնական  գրականություն», մի տեսակ չի կարողացել ազատվել պաշտոնականությունից: Պետք է չմոռանալ նաև, որ պետությունը ևս թույլ չի տվել շունչ քաշել: Այժմ ցնցում ենք ապրում: Արդեն գրողը գրականության մեջ կարողանում է կանգնել որպես անհատ:

 

Ուզում եմ վերադառնալ Դերսիմի խնդրին. Էրդողանն ասաց. «Եթե հարկ լինի, ներողություն կխնդրենք», և խնդրեց: Անկեղծ, թե ոչ անկեղծ, բայց խնդրեց: Հետո տեղի ունեցավ Ուլուդերեի կոտորածը, որի համար չեն կարողանում հաշիվ տալ…

 

Ըստ իս` այս հարցը վաղուց է անցել ներողության մակարդակից: Ռոբոսկին կոտորած է: Այն ոչ թե հոլիվուդյան կլիշե է, որին հետևում են արբանյակային էկրաններից, այլ ժողովրդին համակարգված ոչնչացնելու նախագիծ է: Շատ հեշտ է Դերսիմից ներողություն խնդրել, սա գոյություն ունեցող իշխանության համար քաղաքական հաշիվ չէ: Սա հղում է Ժողովրդահանրապետական կուսակցության պատմությանը: Սակայն Ռոբոսկին քաղաքական հաշիվ է պարտադրում: Եթե նույնիսկ ներողություն խնդրեն, ի՞նչ է լինելու, բուն խնդիրն այն է, որ քննեն, թե կոտորածի մտայնությունը որքան է փոխվել: Կարո՞ղ ես գալ մինչև Մադըմաք: Յուրաքնաչյուր իշխանություն արժեզրկման է տանում, քիչ առաջ նշածս հատվածները իրականության լույսից կուրացած աչքերով բախվում են իրականության խավարին:

 

Որպես արվեստաբան և որպես մարդ այս ողջ կատարվածների վերաբերյալ ի՞նչ եք զգում:

 

Խորը մարդկային ամոթ եմ զգում: Էությունս վիրավորվում է: Հեռու և մոտ անցյալում մի շարք զանգվածային կոտորածներ, ոճրագործություններ… Սովորական, շարքային դարձած բռնություն: Օրինակ` անմիջապես հիշում եմ Քոնջա Քուրիշին: Խոզի կապով (վիզը և ոտքերը կապելով` մարդուն խեղդելու հատուկ ձև-Ակունքի խմբ.) թաղվածներին: Այն դիակներին, որոնց պատմությունները չեն բացահայտվել: 80-ականների Դիարբեքիրի բանտը: Քաղաքական գործիչների ձեռքերին թիեր կան, շարունակաբար պատմության և իրականության վրա հող են լցնում: Զենքեը ուրիշներին են կրել տալիս, իսկ թիերը իրենք են կրում: 

 

Այդ դեպքում ներողություն խնդրելը որևէ իմաստ չունի…

 

Պատմությունից այժմվա համար են ներողություն խնդրում: Ըստ էության, այժմյան համար պատրաստ չեն: Վախեցնող հանգամանքը հետևյալն է. եթե այսօր խոսում եք Դերսիմի մասին, վաղը ստիպված եք լինելու խոսել Պոնտոսի հույների, մյուս օրը` 1915 թվականի մասին: Եթե այս ամենի մասին մինչև վերջ չխոսվի, գիտեն` պատմությունը չի լռելու: Վախենում ենք բառերից, իրականությունից, անցյալի ստվերներից: Մեզ պարտադրած դերերը, ինքնությունները մեր իսկ մտայնության մեջ մեզ գերի են պահում: Ըստ էության` պետության առաջին բանտի նախագիծը իր գլխին կարգել է իր իսկ բանտապահին: Քանի որ ամեն մեկի գլխին չեն կարող մեկ բանտապահ կարգել, մարդկանց մտածելակերպն են դարձնում իրենց իսկ բանտապահը: Բանտապահ, ով վախենում է մտածելուց, ուսումնասիրելուց և խոսելուց: Բուն գերեվարությունն ահա սա է: Ընտրության արդյունքում ևս  որոշիչ է ոչ թե ընտրողների, այլ այդ բանտապահների ձայնը:

 

Արվեստի կազմակերպությունները ժամանակին չեն ենթարկվում

 

Անդրադառնանք թատրոնի խնդրին… Ինչե՞ր են կատարվում, Դուք ինչպե՞ս եք գնահատում:

 

Սա ոչ թե թատրոնը բարեփոխելու, այլ աստիճանաբար թատրոնը, մշակույթն ու արվեստը ոչնչացնելու ծրագիր է: Պետությունը գումար չունի, ժողովուրդը հարկեր ունի: Այստեղ խոսում եմ ոչ թե փոփոխվող կառավարություններից, այլ պետության կառավարումից: Գոյություն ունեցող կազմակերպությունները, բնականաբար, կառուցվածքային խնդիրներ ունեն, տարիներ շարունակ ասել են. թող սա ոչ ոք պատճառ չդարձնի: Հիմնախնդիրը հետևյալն է. անցյալում բողոքով հանդես եկած հաստատությունները վերացնելու, համալսարանները մասնավոր դարձնելու փոխարեն, ինչպես որ դա եղավ Բարձրագույն կրթության հաստատության օրինակում, տվյալ հաստատության ունեցած ճնշման լծակները օգտագործել իրենց շահերի համար: Անկախ շուկայի տրամաբանությամբ առաջինը, ինչ կատարելու եք, օպերայի, բալետի, դասական երաժշտության կազմակերպությունները փակել տալն է:    

 

Ինչպե՞ս փակել տալ:

 

Եթե ամեն ինչ ժողովրդից եք հարցնում, այս հարցը ևս հանրաքվեի միջոցով բարձրացնենք. օպերայի, բալետի և դասական երաժշտության կազմակերպությունները փակվե՞ն, թե ոչ: Ի՞նչ եք կարծում, ինչպիսի՞ արդյունք կլինի: Արվեստի կազմակերպությունները փոփոխվող կառավարությունների կրողները չեն: Նրանք պետք է իրենց դինամիկայով  ժամանակներից վեր դասվեն: Մեկ այլ կոտորածի ճարտարապետություն է գծվում, քաղաքի ուրվանկար է ոչնչանում: Ժամանակին իրենց դռնից դուրս, վիզը ծուռ զգալու ճնշվածությամբ պատմությունից և Ստամբուլից վրեժ են լուծում: Ահա այս պատճառով են խաղում բարեկարգման մասին օրենքների հետ: 

 

Որպես վերջաբան` առաջիկայում ի՞նչ եք անելու:

 

Մտածում եմ աշնան հետ նորից մի անկյուն քաշվել, ոչնչի չխառնվել: Գիտեմ, որ  անհամբեր սպասում են «Հիշողության մեթոդների տետր»-ին, սակայն մանկությունը, երիտասարդությունը, ծնողները մշտապես ցավոտ նյութ են: Ներքին մեծ ուժ է պետք, որպեսզի հետ նայես անցած տարիներին: Երբեմն կյանքն ապրում ես որպես տված խոսք, երդում: Հավանաբար ես էլ եմ այդպես անում: Աշխատում եմ իմ մահվանից հետոյի համար: Աշնանը լույս է տեսնելու «Աղյուս» աշխատությունս: 78 տարեկանից մինչև հիմա գրածս հոդվածներից հավաքած այս գրքից հետո այլևս նախկին հոդվածներից կազմված գիրք չեմ հրատարակելու: Դնում եմ վերջին աղյուսը: Այս ընթացքում ինձ մշտապես հարցնում են, թե «բանաստեղծություն գրե՞լն է դժվար, թե՞ պատմվածք», սակայն ինձ համար ամենադժվարը նախաբան գրելն է: Մոտ մեկ տարի այս գրքի նախաբանի վրա էի աշխատում, երեկ ավարտեցի: Երբ ավարտում եմ որևէ գործ, «ապրում եմ ևս մի աշխատանք տեսնելու բերկրանքը»: 

 

Սիբել Օրալ

 

http://www.taraf.com.tr/haber/bir-dersim-hikayesi-ve-daha-neler-neler.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net