Ցավը կիսել կարողանալ: 1915 թվականից մնացած կանայք

Ալին Օզինյան*

1915 թվականը շատ մեծ կորուստների տարի էր: Այսօր հասկանում ենք, որ, մահից բացի, հնարավոր է` յուրաքանչյուր մարդ ստիպողաբար կանգնած լինի իր անցյալը, ընտանիքն ու անունը մոռանալու, իր հիշողությունները ջնջելու պարտադրանքի առաջ: Երբեմն ապրելն այնքան ծանր է, որքան սարսափելի է մեռնելը: Պատմության այս էջում այս ծանր բեռը, ցավոք, բաժին է հասել կանանց, երբ դեռևս փոքրիկ աղջնակներ էին:

2-3 տարի առաջ էր: Կրկին Հայաստան-Թուրքիա մերձեցման նախագիծ, ֆոկուս խմբի երիտասարդներ, բազմերանգ, զվարթ, երկընտրանքներ… Էքսկուրսիաներին ներգրավել են նաև ինձ` չնայած որ գիտաժողովի նախագահողն եմ: Մի ավտոբուս լի երիտասարդներ` Հայաստանից և Թուրքիայից, գնում ենք Երևանում գտնվող Ցեղասպանության հուշահամալիր: Մոտ մեկ շաբաթ միասին մասնակցել են գիտաժողովների, այցելություններ են կատարել, քննարկել, զարմացել, ընթրել, երգել և արդեն վերջին օրը նախքան երեկոյան թռիչքը հայաստանյան ընկերների հետ կատարում են դեպի Ցեղասպանության հուշահամալիր վերջին շրջայցը:

Ըստ էության, նկատել եմ, որ Հայաստանի գրեթե բոլոր երիտասարդների մոտ առկա է մի վիճակ. պետք է որ նրանց մոտ այս վիճակն ավելի ընդգծված նկատելի լինի այն պատճառով, որ երիտասարդները թուրքերի հետ ավելի անկեղծ հարաբերություններ են կարողանում հաստատել: Երբ սկսում են մի թուրքի հետ երկխոսություն ծավալել, տեսնում են, որ դիմացինը պարզ, խելքը գլխին, շիտակ է, անմիջապես ստուգում են անցկացնում: Թեման այն է, թե այս մարդիկ 1915 թ. իրենց ընտանիքների ապրած տառապանքներն ընդունո՞ւմ են, թե՞ ոչ, եթե չգիտեն, ապա կրող են գտնվել մարդիկ, ովքեր մտածելով, թե մի գուցե անհետաքրքրությունը ծագում է անտեղյակությունից, փորձում են մի փոքր բացատրել: Այս շաբաթվա ընթացքում նմանատիպ վիճակների շատ չեմ հանդիպել: Ճիշտն ասած` ուրախ էի, որ նման դեպքերի չէի հանդիպում. այդ պահերին սիրտս մրմռում է, ինձ շատ է տխրեցնում, որ ցավը չեն կարողանում ընդունել, պաշտոնականություն չի ստացել, տխրեցնում է նաև այն վիճակը, որ մարդիկ, վերքերը փաթաթելուց առաջ, նրանց փորձում են ապացուցել: Կարծես վիշտն արտահայտելու համար թույլտվություն ցանկանաս ստանալ, հավանության սպսել… Թաղման արարողության ժամանակ սուգ չպահել, չլացել…

Երբ գալիս էինք հուշահամալիր, ես մնացի ավտոբուսում: Չէի ցանկանում լսել այդ խոսակցությունները: Սակայն, ճիշտն ասած, երբ երիտասարդները քայլում էին դեպի ավտոբուս, ականջներս էլ չկարողացա փակել: Հայաստանցի մասնակիցներից այդքան էլ ակտիվությամբ աչքի չընկնող ուսանող մի աղջնակ, նորից իր նման ուսանող մի թուրք երիտասարդի, տխուր ժպտալով հարցրեց. «Թանգարանում ի՞նչ զգացիր, տխրեցի՞ր»: Աղջկա աչքերում մեծ հույսերով լի սպասում կար, երևում է, որ արդեն մի շաբաթ է, ինչ տարբեր թեմաներից են զրուցել, իրար հասկացրել, ծիծաղել: Հուսով էր, որ այս տղան հայերի ապրած վշտերի առաջ կարող էր տխրել, տխրելու էր: Լավ թուրքեր էլ կային: Տղան, ցուցամատով ճանճ պատկերելով, ասաց. «Ճիշտն ասած` նման բաներն ու նման վայրերն ինձ վրա ազդեցություն չեն գործում, սրանք առևտրական բաներ են, այդքան էլ սիրտս չցավեց»: Աղջիկը վշտացավ, շատ վշտացավ, երիտասարդը, ով երեկոյան ինքնաթիռ էր նստելու և մեկնելու, ընդհանրապես տխուր չէր: Ո’չ, չէին իրականացել աղջկա սպասումները, սիրտը ցավում էր, փորձում էր ցույց չտալ, սակայն վաղուց մարել էին դեմքին բոցկլտացող հույսերը: Ցանկանում էր, որ ոչ թե իր վիշտն ընդունեն, այլ հասկանան, մեկը, ով իրենցից չէ, իր ցավը կիսի: Չգիտեմ, թե տղան այս ցավը չհասկանալու համար անհրաժեշտ համարեց որոշ բաներ ավելացնել, թե ոչ, սակայն, անկասկած, եթե չխոսեր, մարդու վերքին ավելի քիչ աղ կլցներ:

-Նայի’ր, իմ ընտանիքում մի շարք հայ հարսներ կան, իմ պապերը մշտապես հայ աղջիկ են առել, պահել-պահպանել, ամուսնացել են` դարձնելով իրենց կինը: Այդ կանայք` իմ տատիկները, մի օր չբողոքեցին, լավ, միգուցե նրանք այդքան էլ չեն ազդվել տեղահանությունից, որևէ վնաս չեն կրել, սակայն մի օր թուրքերի հասցեին մի վատ բառ չասացին…,- ասաց տղան և լռեց, որից հետո որևէ մեկը ոչինչ չկարողացավ ասել: Թուրքիայում այս երեխաները այդ երիտասարդի տատիկների և պապիկների մասին թեկուզ և քիչ, բայց գրել են: Գրքերի նյութ է դարձել, թե ինչպես են տրավմաներ ստացել, ինչպես են իրենց ինքնությունը թաքցրել, սակայն վերջում այլևս չդիմանալով` մահվան մահճում իրենց ամենահասկացող թոռանը իրենց մոտ կանչելով` թողության նման ասել են` «ես հայ եմ», և մեկ-մեկ պատմել են իրենց գլխով անցած դեպքերը:

Երբեմն ապրելն այնքան ծանր է, որքան սարսափելի է մեռնելը:

Ցեղասպանությունը, մարդկանց կյանքերը էթնիկ արմատների պատճառով կորցնելն անասելի մեծ ցավ է: Ողջ մնացածների համար, ովքեր չեն կարողացել պահել մահացածների սուգը, շատ մեծ ողբերգություն է, սակայն միգուցե 1915 թ. վերաբերյալ ամենացավալի և անհայտ մասը փոքրիկ աղջնակների վիճակն է, որոնց ողջ ընտանիքին իրենց աչքի առաջ կոտորել են, երբ կատարվում էր սոցիալական ինժեներությունը: Եթե ամեն մի աղջնակի կյանքի պատմությունն իր մեջ անթեղում է տարբեր դժվարություններ և հոգեվիճակներ, ըստ էության` նրանց կյանքում նման մի գիծ է նկատվել: 1915 թ., ըստ էության, հայ ընտանիքների երեխաներից բացի` արական սեռի ներկայացուցիչներին բազմաթիվ նահանգներից հավաքել, տարել են: Ողջ մնացած կանանց սպանում էին, մինչդեռ որոշ փոքրիկ աղջնակների և երիտասարդ աղջիկների` հատկապես գեղեցիկներին, ձեռք չէին տալիս, փախչելու վրա աչք փակողների կողքին կային նաև այնպիսիները, ովքեր նրանց վերցրեցին իրենց տան և կանանց օգնական կամ էլ որդեգրեցին:

Ընդհանրապես պատմությունը սկսվում է քուրդ կամ թուրք ընտանիքից: Երկրոդ կին վերցրած կանայք և ծառայող փոքրիկ աղջնակներ… Եթե բոլոր պատմություններում ասում են, որ տան տղամարդիկ իրենց ավելի բարեհոգի են վերաբերվել, կանանց համար իրավիճակը բոլորովին տարբեր է. նախանձից և մրցակցությունից տանտիրուհիները երբեմն օգնել են, որ այս կանայք փախչեն: Այս աղջիկները, ում հայ լինելը ընտանիքում հայտնի էր, երբ մեծանում և մայրիկներ ու տատիկներ էին դառնում, արդեն նրանց անցյալից, նախկին անուններից հետք անգամ չէր մնում: Այս կանանցից ոմանք, ովքեր ստիպված էին նույնիսկ մանկությունից թաքցնել իրենց ինքնությունը, երբեմն հավանաբար որպես հուշում կամ միգուցե որպեսզի իրենց երեխաները, թոռները հետևեն և իրենց գաղտնիքի մասին իմանան, լուռ հետքեր են թողել. օգտագործել են իրենց խոհանոցը: Թեև Զատիկը չեն կարողացել տանը նշել` ապրիլին գաթա են թխել: Ապուր-քյուֆթային «կլորիկ» են ասել: Որևէ միջոցից զուրկ կնոջ համար խոանոցն ու պատմությունները, օրորոցայինները ճանապարհի ընկեր են դարձել: Երբեմն իրենց պատմությունը որպես հեքիաթ պատմել են իրենց երեխաներին…

Մոռացել են իրենց լեզուները, իրենց մոր, հոր, եղբայրների անունները, իրենց գյուղերը, իրենց սիրելիներին: Վիթխարի հայ ընտանիքներից մեծավ մասամբ մնացել է մի աղջիկ: Պատկերացրեք որբ և միայնակ երիտասարդ աղջնակ: Պատկերացրեք, թե որևէ բարեկամ, որևէ հույս չունեցող երիտասարդի համար իր աչքով տեսածները ջնջել, մոռանալն ու մեկ այլ ընտանիքում նոր անուն վերցնելով շարունակել ապրելն ու ապրել կարողանալը ինչ սարսափելի ցավ է, որքան մեծ պայքար է: Սակայն նույնիսկ 90 տարի հետո նրանց ցավը կիսող թոռ, ով կարող է ասել. «Իմ ընտանիքում մի շարք հայ հարսներ կան, իմ պապերը մշտապես հայ աղջիկ են առել… Այդ կանայք` իմ տատիկները, մի օր չբողոքեցին, լավ, միգուցե նրանք այդքան էլ չեն ազդվել տեղահանությունից, որևէ վնաս չեն կրել…»: Որքա~ն տխուր և մեծ պատիժ է կյանքում այն, որ երեխաներիդ, թոռներիդ անգամ չես կարող պատմել, նրաց հետ կիսել քո պատմությունը:

«Տատիկս որևէ բարեկամ չուներ» ասելով` կասկածների մեջ ընկնելով ուսումնասիրություններ կատարել սկսած թոռների կողքին այսօր կան բազմաթիվ մարդիկ, ովքեր իմացել են, որ իրենց տատիկը հայ է եղել. «Մի օր մայրս տատիկիս վրա շատ ջղայնացավ, հետո նայեց ինձ և ասաց` հայ է, բա ի՞նչ ես ուզում»: Ոմանք այս տարեց կանանց այդքան տարի լուռ մնալու մեղքը տան տղամարդկանց մեջ են գտնում և անում են այն, ինչ իրենց տատիկները չեն կարողացել. հայերեն երգեր են լսում, իրենց երեխաներին հայկական անուններ են դնում, «Ակօս» են կարդում: Ոմանք էլ ավելի տրամաբանական են համարում հարցը ծածկել, քանի դեռ շատ չի ընդարձակվել: Մի ժամանակաշրջանում, երբ «հայաորսություն» է կատարվում, հեռուստատեսությամբ աղաղակում են, թե «ձեռքիս տակ կարևոր պաշտոններ զբաղեցնող հայերի ցուցակ կա», բնականաբար, հնարավոր է հասկանալ այնպիսի պատճառաբանությունները, ինչպիսիք են «պետական աշխատող էի, չէի ցանկանում, որ իմանան», «ամուսինս նմանատիպ հարցերում շատ զգայուն է, դա կարող էր վնասել ամուսնությանս»:

1915 թ. շատ մեծ կորուստների տարի էր: Այսօր հասկանում ենք, որ մահից բացի` հնարավոր է` յուրաքանչյուր մարդ ստիպողաբար կանգնած լինի իր անցյալը, ընտանիքն ու անունը մոռանալու, իր հիշողությունները ջնջելու պարտադրանքի առաջ: Երբեմն ապրելն այնքան ծանր է, որքան սարսափելի է մեռնելը: Այս պատմական կտրվածքում/պատմության էջում այս ծանր բեռը ցավոք բաժին է հասել կանանց, երբ դեռևս փոքրիկ աղջնակներ էին:

Այս կանանցից ոմանք, ովքեր չեն կարողացել իրենց ծնած երեխաներին բացատրել, թե իրենք ով են, այդ երեխաների բարօրության համար մեծավ մասամբ ստիպված են եղել իրենց ինքնությունը թաղել իրենց հետ: Սոցիալական ինժեներիան չի սահմանափակվել մարդկանց սպանելով. բնակության վայրը փոխելով` ներս է հրել մի կյանքի դռնից, որտեղ ստիպված են եղել թաքցնել իրենց մեծ գաղտնիքը: Այսօր, երբ մենք խոսում ենք այս կանանց մասին, միայն այն պատճառով, որ նրանք չեն մահացել, կարողացել են ողջ մնալ, հանդգնությամբ կարողանում ենք ասել` «նրանց վրա դեպքերը շատ չեն ազդել», այն էլ որպես թոռներ ենք ասում: Նորից թերագնահատում ենք կյանքն ու կանանց:

Եթե մի քիչ հարգանք ցուցաբերեք վշտի և կնոջ նկատմամբ, միգուցե որոշ բաներ կփոխվեն, միգուցե փոքրիկ, որբ աղջնակն իր ընտանիքի դրած անունն առանց փոխելու էլ կարող է երջանիկ ապրել, կարող է ապագա կերտել` առանց ստիպված լինելու անցյալը մոռանալ, երբ ծերանա և տատիկ դառնա, իր գլխով անցածը կարող է պատմել իր թոռներին հույսով, որ «կարող են հասկանալ»: Եվ ամենակարևորը` եթե նույնիսկ տարիներ անցնեն, թոռան կամ մեկ ուրիշի` իր տառապանքների համար թափած մեկ կաթիլ արտասուքով կարող է հանգստություն գտնել…

Ալին Օզինյանը հետազոտող, լրագրող է:

http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1278526&title=aciyi–paylasabilmek-1915te–geride–kalan–kadinlar&haberSayfa=1

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net