Հուշագրությունը մարդկային կյանքում, ամենավեհ զգացումի առհավատչյան հանդիսանալուց զատ, հաճախ ձեռք է բերում կարևոր արժեք, դառնում հուշարձան` կռիվ տալով դարերի հետ, դառնում պատմության մասնիկ: Այդ շարքին կարելի է դասել Ցեղասպանությունը վերապրած սփյուռքահայ գրող և ուսուցիչ Սեդրաք Պաղտոյանի «Երբ դրախտը դարձաւ դժոխք…» հուշագրությունը: Արհավիրքի այդ շրջանը հեղինակը բնորոշում է հետևյալ կերպ. «Մինչև բռնապետը խորագիտորեն իր որջին մեջ կը մեծարէր Եւրոպայի մեծ ու պզտիկ սափրիչները ու կը թույլատրեր, որ իր մօրուքին հետ խաղան` յանուն շահի ու բարեկամութեան, ինք իր ուզած ձեւով կը խաղար իր բազուկներուն, կրունկներուն առջև ինկած և գերութենէն գաճաճ դարձած փոքր ազգերուն հետ և անոնց միջև մանավանդ հայերուն, որոնք զինք ու կայսրութիոնը սնուցանող աստուածատուր ռայաները կը ներկայացնէին»:
Հուշերը սկսելով իր հայրենի գյուղի` Քղիի գովերգումով` հեղինակը նշում է. «Հազիվ գիտակցութեան եկած, սէրերու նեկտարային համը դեռ չառած, ճանչցանք տաճիկին զուլումը և քիւրտին սարսափը: Օրենք չկար, կար յղկուած գերութիւն և մռնչացող բռնապետություն:
Իհարկէ` մեծագոյն տզրուկներն ու կարիճները թուրք ու քիւորտ պէկերն ու երևելիներն էին…»:
Հեղինակը հուշագրության մեջ նախ հետահայաց հայացքով փորձում է գտնել մի քանի հարցերի պատասխաններ` հաստատելով երկխոսություն ընթերցողների հետ: Առաջինը «Ո՞վ է թուրքը» հարցն է: Հարց, որը նույնքան արդիական է նաև այսօր:
Անդրադառնալով եվրոպական երկրների դիվանագիտությանը և իրենց աչքի առջև մորթվող հայերին ուղղված նրանց անտարբեր հայացքին` հեղինակը նշում է. «Պատերազմը ոչ աչք ունի ու ոչ դատավոր. որուն հոգը` անտեր հիվանդն ու մեռելը»:
Այս ծավալուն «մոնոներկայացման» մեջ գրողը, քաղաքագետը, պատմաբանը, վավերագրողը հերթով իրենց գործն են անում: Հեղինակը, գեղարվեստական երանգավորմամբ ներկայացնելով հիշողությունները, տալով դրանց քաղաքական բնորոշումները, դրանք հանձնում է պատմության դատին:
Հինգ ծավալուն գլուխներից բաղկացած հուշագրությունը ներառում է ինչպես Եղեռնի անցուդարձը, այնպես էլ տարեգրության մեջ հայտնված մարդկանց ու երեխաների ճակատագրերը` մինչև «Մոսուլի որբանոց-վարժարան»:
Արփինե Ալավերդյան
Akunq.net
Leave a Reply