«Մուսա լեռներ». ցեղասպանությունների ուսումնասիրման առաջին միջազգային գիտաժողովը Պրահայում

ՀԱԿՈԲ ԱՍԱՏՐՅԱՆ, Պրահա

Ուրացումը ցեղասպանության վերջին փուլն է, ասում է Վահրամ Շեմմասյանը:

Երեք օր շարունակ` հունիսի 18-20-ը, Եվրոպայից, Միացյալ Նահանգներից ու Չինաստանից ժամանած տասնյակ գիտնականներ եւ հետազոտողներ Պրահայի Կարլի համալսարանի աստվածաբանության ֆակուլտետում քննարկեցին աշխարհում երբեւէ տեղի ունեցած ցեղասպանությունները եւ դրանց ընթացքում արձանագրված հերոսական ինքնապաշտպանության կամ դիմադրության շարժման դրվագները:

«9 դարպաս» փառատոնը, որի միայն մի մասն է «Մուսա լեռներ» գիտաժողովը, հիմնադրվել է 13 տարի առաջ հայտնի պոետ Յիրի Մորդեխայ Լանգերի համանուն պոեմի անունով եւ այս տարի անցկացվեց Չեխիայի Սենատի նախագահ Շտեյխի, Չեխիայի վարչապետ Պավել Նեչասի եւ մի քանի նախարարությունների ու դեսպանատների, այդ թվում` Շվեդիայի, Իսպանիայի եւ Չինաստանի դեսպանների բարձր հովանու ներքո:

Փառատոնը ծնունդ է նաեւ այն գաղափարի, որ Պրահան գերմանական, հրեական եւ չեխական մշակույթների լավագույն կամուրջ է, եւ այդ հնարավորությունը պետք է օգտագործել մշակութային բազմազանությունը ցույց տալու համար:

Ինչպես մեզ հետ զրույցում նշեց փառատոնի տնօրեն Պավել Խալուպան, ամեն տարի փառատոնի շրջանակներում անդրադարձել են որեւէ երկրի հրեական համայնքին, իսկ այս տարվանը նվիրված է Իսպանիայի հրեաներին: Բայց քանի որ տարիներ շարունակ իրենց մտահոգում է ցեղասպանության մասին չեխական հասարակության մեջ տարածված սակավ լրատվությունը, իր գործընկերոջ` Չարիքի հնէաբանության ուսումնասիրման կենտրոնի տնօրեն Շիմոն Կրբեցի հետ որոշել են կազմակերպել ցեղասպանությունների հետազոտմանը նվիրված մի ուսումնական ծրագիր, որի առաջին փուլերից մեկը «Մուսա լեռներ» գիտաժողովն է: Գիտաժողովի բնաբանն ընտրվել է Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» հայտնի վեպի ազդեցությամբ, նկատի ունենալով նաեւ, որ Վերֆելը ծնվել է Պրահայում, ապրել է Ավստրիայում, սակայն նրա վեպը աշխարհով մեկ ճանաչելի է դարձրել Հայոց ցեղասպանության պատմությունը եւ հայ ժողովրդի հերոսական ինքնապաշտպանությունը:

Գիտաժողովի բացումը տեղի ունեցավ Պրահայի Վիոլլա թատրոնում, ուր օրվա հանդիսավար, հայտնի հեռուստամեկնաբան Պավել Զունան շեշտեց, թե իր հրեա տատիկն էլ է հրաշքով փրկվել ֆաշիստներից եւ հայտնվել Լոնդոնում: Այնուհետեւ ելույթի համար ձայնը տրվեց օրվա միակ բանախոսին` Չեխիայում Հայաստանի Հանրապետության դեսպան Տիգրան Սեյրանյանին, որն անդրադարձավ Ֆրանց Վերֆելի ստեղծագործությանը, նշելով, որ Չեխիայի հայ համայնքն ամեն տարի ապրիլի 24-ին հարգում է Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը` հարգանքի տուրք մատուցելով նաեւ Վերֆելին, ծաղիկներ դնելով Պրահայում նրա ծնված եւ ապրած տների հուշատախտակների մոտ:

Հայաստանի դեսպանը նշեց, որ 97 տարի անց էլ Թուրքիայի կառավարությունը շարունակում է ուրանալ հայերի ցեղասպանությունը: «Ցեղասպանության ուրացումը Հայկական ցեղասպանության ուղիղ շարունակությունն է», ասաց նա:

Այնուհետեւ ներկաների համար ելույթ ունեցավ չեխ հայտնի գրող Պավել Զայիչեկը` անդրգրաունդյան DG 307 խմբի հետ, ներկայացնելով խոհափիլիսոփայական գրական-երաժշտական նոր կոմպոզիցիան:

Հաջորդ օրը Պրահայի Կարլի համալսարանի աստվածաբանության ֆակուլտետում շարունակված գիտաժողովում ելույթներ ունեցան Շվեդիան, Գերմանիան, Չինաստանը, Լեհաստանն ու Չեխիան ներկայացնող հետազոտողներ, որոնք անդրադարձան հրեական Հոլոքոսթին ու չինական Նանկինի կոտորածներին, ցեղասպանության խնդրին եւ տարբեր ժողովուրդների ինքնապաշտպանական մարտերին: Ցուցադրվեցին վավերագրական ֆիլմեր:

Իսկ ինչ վերաբերում է Մուսա լեռան ինքնապաշտպանությանը, ապա այս խնդրի լավագույն լուսաբանումը տվեց Նորթհիջի Կալիֆոռնիայի նահանգային համալսարանի հայկական ուսմանց ծրագրի վարիչ-դասախոս դոկտոր Վահրամ Շեմմասյանը, որը Մուսա լեռան ինքնապաշտպանության լավագույն հետազոտողն է: Նա 36 տարի ուսումնասիրել է Մուսա լեռան պատմությունը եւ այժմ միաժամանակ աշխատում է այդ թեմային նվիրված երկու գրքի վրա:

Իր ելույթում դոկտոր Շեմմասյանն անդրադարձավ Օսմանյան կայսրությունում 19-20-րդ դարերում հայերի ինքնապաշտպանական հերոսամարտերին, միաժամանակ հերքելով թուրքական այն թեզը, թե դրանք հայերի մի ընդհանուր ծրագրի մաս էին կազմում: «Մուսա լեռցիք կռվեցին խիզախությամբ, եւ նրանց հերոսությունը շարժապատկերին արժանի նյութ է»,¬ ասաց նա: Եթե Ֆրանց Վերֆելը չլիներ, միգուցե այդ հերոսամարտն էլ մնար մյուսների շարքում, սակայն նրա վեպը միջազգայնացրեց եւ անմահացրեց Մուսա լեռան հերոսամարտը: Հայ գիտնականի ասելով այդ վեպը մեծ նշանակություն ուներ նաեւ հրեաների համար, ովքեր կարդում էին Վերֆելի գործը թե՛ երեսունական թվականներին, թե՛ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներինՙ ողջակիզման ժամանակ եւ թե՛ Պաղեստինում, ուր հրեաները վտանգ էին տեսնում: Նույնիսկ նրանց դիմադրության ծրագիրներից մեկը կոչվում էր «Մուսա լեռ»: Մուսա լեռը բարեհաջող ելք ուեցավ, հետեւաբար նաեւ այդ հույս ներշնչող պատմությունը Սուրբ գրքի դեր ունեցավ համակենտրոնացման ճամբարներում փակված հրեաների համար, ովքեր գաղտնի էին կարդում այս գիրքը:

1933-ին գերմաներեն լույս տեսնելուն պես, 1934-ին Վերֆելի անմահ ստեղծագործությունը անմիջապես թարգմանվել է անգլերեն եւ եբրայերեն: Իսկ 1935-ին, միայն երկու տարի անց, հայերեն երկու հատորով տպագրվել է Բուլղարիայում:

Պատասխանելով մեր հարցին, թե որքանով է իրականությանը համապատասխանում Վերֆելի գիրքը, պարոն Շեմմասյանն ասաց, որ վեպն իբրեւ պատմական աղբյուր չենք կարող օգտագործել: Իսկ իր ուսումնասիրությունները հիմնված են միայն բազմաթիվ երկրների արխիվներում կատարած հետազոտությունների վրա:

Ինչ վերաբերում է այսօրվա թուրքական հասարակությանը, ապա թեեւ այսօր ավելի շատ են Հայոց ցեղասպանության մասին խոսում, սակայն Թուրքիայի պետությունը շարունակում է ուրանալ այն, ինչը, կարելի է ասել, ցեղասպանության վերջին փուլն է:

Մոտ մեկ ժամ տեւած ելույթի ավարտին պարոն Շեմմասյանը ներկայացրեց Մուսա լեռան ինքնապաշտպանությանը առնչվող պատմական լուսանկարներ, պատասխանեց ներկաների հարցերին, իսկ նրա ելույթից առաջ ցուցադրվեց Էնդրյու Գոլդբերգի «Հայկական ցեղասպանություն» ֆիլմը:

Կազմակերպիչները նախատեսել են, որ գիտաժողովի բոլոր նյութերը կտպագրեն առանձին գրքով, իսկ չեխական հեռուստատեսության եւ ռադիոյի համար կնախապատրաստվեն առանձին հաղորդումներ:

http://azg.am/AM/2012062307