Հայերի բնաջնջումն ու մեկ վկա…

Թալեաթ Ուլուսոյ

Նրա հետ ծանոթացել ենք երկար տարիներ առաջ: Սկզբում գրեթե ամեն օր առավոտ-երեկո հանդիպում էինք: Նավամատույցի մոտ ինձ սպասելիս էր լինում: Արագ-արագ խոսում էինք: Առաջին իսկ օրից ինչ-որ նեղվածություն կար, կարծես ինչ-որ բան չէր կարողանում ասել: Միգուցե նրան լռեցնողը ես էի` իմ անորոշ հարցերով:

Նման էր մի ղարիբ փիլիսոփա-ճանապարհորդի. հագին` սերթուկ, ձեռքին` ատրճանակ: Հայտնի չէր` լավն է, թե վատը: Երբ նավամատույցից հեռու տեղափոխվեց, չկարողացանք հանդիպել, սակայն չհեռացանք: Իր անցած ճանապարհով իր հետքերով գնացի և տարիներ անց կարծում եմ մի փոքր հասկացա նրա լեզուն և ուղին:

Փարիզում բարձրագույն կրթություն ստանալիս քաղաքական պայքարի մեջ է մտել: Մահափորձի նախաձեռնության մեղադրանքով ձերբակալվել և Բուխարեստում բանտարկվել է. կյանքի բոլոր փորձությունների միջով անցած մի խենթ: Երեսուն տարեկանում`  Բոլշևիկյան հեղափոխության ժամանակ, այսինքն` երբ աշխարհը մեկդարյա հրդեհի մեջ էր, այս քաղաք է եկել և սկսել հրատարակել «Մարդու իրավունքներ» ամսագիրը: Կարդալով այդ ամսագրում լույս տեսած նրա հոդվածները` սկսեցի նրան ճանաչել: Սակայն չբավարարվեցի միայն այս միայնակ մարդուն ճանաչելով, հասկացա, որ իթթիհադական մտածելակերպը սահմաններ չունի ոչ միայն բռնության հարցում, այլև` «նենգափոխման»:   

Պատմեմ. Սալոնիկում, երբ մանուկ էր, այսինքն` նախքան 1908 թ., այս քաղաքը, ուր նա եկել էր, իր մարդկանցով, ովքեր գրեթե բոլորը կրթված էին, «ազատության, եղբայրության, արդարության», այսինքն` Միություն և առաջադիմության կողմնակիցներից էր: Գրեթե ինձ սովորեցրել էին, որ այս գաղափարների միակ աղբյուրը Սալոնիկն է եղել: Նույն քաղաքը 1912 թ. «մահակով ընտրությունից» և հատկապես 1913 թ. Բաբ-ը Ալիի (Բարձրագույն Դուռ) ճնշումից հետո նորից «ազատության, եղբայրության, արդարության» կողմնակիցն էր, սակայն իրոք սկսել էր դեմ արտահայտվել Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը: Այսպիսի քաղաքական մթնոլորտում է նա այս քաղաք գալիս և զբաղեցնում է Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ընդդիմադիր շարքերը: Երիտասարդ փաստաբան Ավնի Մուհյիդդինի հետ 1918 թ. հոկտեմբերի 11-ին լույս է ընծայում «Մարդու իրավունքներ» թերթը, որը գոյություն է ունենում մինչ իր մահը` 1919 թ. մայիսի 15-ը: «Լրագրողի» համբավ վաստակելու համար այս 7 ամիսը բավական էր:

Թերթի առաջին հոդվածները նրա գրչին էին պատկանում: Իր հոդվածներում որպես մեկը, ով հայտնի է որպես «Միություն և առաջադիմություն կուսակցության հոգի», թիրախ է ընտրել հայրենիքում իրագործված և դեռևս շարունակվող չարագործությունները: Նա մինչ այս թերթի լույս ընծայելը եղել է Էնվեր-Թալեաթ ավազակախմբի գաղափարախոսության գաղափարական մարտիկը: Եկեք աչքի անցկացնենք նրա առաջնեկ հոդվածներից որոշ տողեր (ընդգծումը Թ. ՈՒ.-ի). «Իրենց շատ սիրելի միությունն ու կուսակցությունը (İT) կամ էլ քաղաքական հավատքը ողջ տեղ թողե՞լ է: Երբ միության քաղաքական կյանքում կատարած բոլոր գործողություններում առկա քաղաքակրթությունը նվաստացնող, ողջ աշխարհին մարտահրավեր նետող  այնպիսի անօրինությունները, ինչպիսիք են արյունն և ոճիրը, բռնությունը և չարաշահումը, երկրի հիմքի  և մեր դարաշրջանի համար ամոթալի  բազմաթիվ գործողությունները դադարել են, այժմ ուզում են սպիտակ թղթի վրա կարմրացնող սև նախադասություններով ոմանց հետ հաշիվ տեսնել, ոմանց  պատիվն ու արժեք փրկե՞լ»:

«Այժմ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը նախկին գլխավոր քարտուղար Ջելալ Բեյը (Բայար-Թ. ՈՒ.), շրջում է Մանիսայում և շրջակայքում: Թերթերը նրա մասին խոսում են որպես Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը գլխավոր քարտուղար: Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը վերջին խորհրդաժողովի ժամանակ Թալեաթը ազդանշան չէ՞ր տվել առ այն, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը դադարում է գործել: Այդ դեպքում հիմա ինչպե՞ս են շարունակվում գյուղական կազմակերպությունների գործողությունները: Կամ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը կա, կամ չկա: Ուզում ենք իմանալ սա: Եթե կա, ապա ինչպես է, որ թույլ է տրվում այս կազմակերպության գործունեությունը, որը երկրին վնաս է հասցրել և դվաճանել …»:

«Նախկին կազմակերպությունը, որը հետաքրքրված էր իթթիհադականների մնացորդների լրատվական էջերով,  թող հիշի և լռի, որ երկիրը թաղել է արյան և աղքատության մեջ, բազմաթիվ մտավորականների ամբողջությամբ կամ մասամբ նահատակ դարձնելով` նրանց ընտանիքներին սև է հագցրել և ամենավերջում հասարակ գողերի նման քաշվել-գնացել է` վերցնելով էական հարստություն («Մարդու իրավունքներ», 11.12.1918)»:

«…Մեր հակառակորդները թող վստահ լինեն, որ ամեն միջոց օգտագործվելու է, ջանալու ենք ոչնչացնել Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը և նրա կողմնակիցներին: Երբ երկիրը կործանման է ներքաշվում, նա, ով ողջ խեղճ իսլամական աշխարհին, դժբախտ թուրքականությանը, անճար օսմանյան գահին թշնամություն է անում, դժբախտություն բերող, մարդասպան, արյունարբու, ստոր, գող, ավազակ է… Նա, ով այսօր խոսում է ՄԱԿ-ի գոյության մասին, նրա անունից լեզու է թափում, հպարտանում է նրա շարքերում գտնվելով, կայացրել է իր մահապատժի որոշումը («Մարդու իրավունքներ», 29.03.1919)»:

Նախկինում ասում էին` «այս երկրի ուսյալ զավակները»: Իր առաջին հոդվածներում շատ պարզ նշում է այս արտահայտության աղբյուրը. «Ցավալի է, որ ցայժմ Էնվերն ու իր խումբը շատ կոպիտ ու կտրուկ են վերաբերվել պահեստային սպաներին:  Էնվերը, ով խելամտության ամենամեծ թշնամին է, կրթությունից, ուսումից ու առաջընթացից հեռու սարսափելի տգետ է, մեծ հաճույք է ստացել պահեստային սպաներին գնդացիրի և թնդանոթի տակ կոտորելուց… («Մարդու իրավունքներ», 30.12.1918)»: 

Խնդրում եմ ուշադրություն`իթթիհադական գաղափարախոսության աշխարհիկ և հավատացյալ հետևորդները, ովքեր, ժողովրդին ներքաշելով պատերազմի մեջ, որն ավարտվել է պարտությամբ, այսօր նույնիսկ ոչ մի կերպ չեն կարողանում հրաժարվել Էնվերի խմբի կեղծիքով մտած և պարտությամբ ավարտված պատերազմից հաղթանակ տանելու խարդախությունից. Չանաքքալեի, որտեղ սպանվեց 250 պահեստային սպա և այրուձի, և Սարիղամիշի վերաբերյալ «ստեղծված գրականություն», Սարիղամիշ, որտեղ բնաջնջվեց 90 հազար հոգի: Ինչու՞:      

Այս խարդախությունը ոչ թե «ազգայնական զգացմունքները» բավարարելու համար են կատարում, այլ հայերի կոտորածների 100-րդ տարելիցի համար որպես նախապատրաստություն արթնացնում են ազգայնական պարանոյան այնպես, ինչպես Խոջալուի դեպքում: Սակայն «տխուր եմ», այս անգամ չեն կարողանալու հաջողել, որովհետև հայերի կոտորածն ու տեղահանությունը մի վկա ունի: Այս վկան մի հուշարձան է, որը կանգնեցվել է 1974 թ. Զմյուռնիայի Քոնաք հրապարակում: Լրագրող Հասան Թահսինի հուշարձանն է: Վերոնշյալ ողջ մեջբերումներն ու նեքոնշյալ վկայությունը մեջբերված է «Հույների վրա առաջին գնդակն արձակած»  հերոսի թերթ «Մարդու իրավունքներ»-ից:

«Այս մարդիկ, ովքեր հրամայել են Անատոլիայում հույներին և հայերին բնաջնջել և իրենց երկիրը թողել են գերմանացիների ձեռքին, Աբդուլհամիդի քաղաքականության իրավահաջորդներն են… («Մարդու իրավունքներ» 2.12.1918)»:

Հասան Թահսին շատ լավ գիտեր հայ ազգն արմատախիլ անողներին և այդ մարդասպանների հետ իր կապերն ամբողջությամբ խզել էր: Եթե ողջ մնար, ապա կա’մ «անհայտ հանցագործի» զոհ կդառնար, կա’մ մահապատժի կենթարկվեր, կա’մ էլ. ներառվելով «150»-յակների ցանկի մեջ, կաքսորվեր երկրից այնպես, ինչպես սեպտեմբերի 9-ից հետո սպանված, մահապատժի ենթարկված կամ էլ աքսորված զմյուռնիացի մտավորականները…

Մինչ այդ օրը` 1971 թ. մարտի 12-ի հեղաշրջման հաջորդ օրը, երբ Զմյուռնիան Աթաթուրքից բացի երկրորդ հերոսի փնտրտուքների մեջ էր, Զմյուռնիայի մամուլում սուր քննարկումներ եղան: Վերջապես գտան Հասան Թահսինին: Եթե այսօր ողջ լիներ, ապա այս հերոսին իր գրածների պատճառով հավանաբար Միություն և առաջադիմության մնացուկները «թշնամի» կանվանեին: Հասան Թահսին մահացավ և դարձավ հերոս: «Ճակատագրի հեգնանք» կոչվածը պետք է որ սա լինի: 

http://www.sesonline.net/php/genel_sayfa_yazar.php?KartNo=57057&Yazar=Talat+Ulusoy

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net