Մալաթիա, Արեւմտյան Հայաստան
Ստամբուլից ինքնաթիռով ավելի քան մեկ ժամ ճանապարհ, եւ հայտնվում ես Արեւմտյան Հայաստանի Մալաթիա քաղաքում: Մալաթիան մեծ ու գեղեցիկ քաղաք է` նորակառույց շենքերով, այգիներով ու խանութներով: Քաղաքի նոր կյանքի պատմությունը սկսվեց 1983 թ., երբ Թուրքիայի վարչապետ դարձավ մալաթիացի Թուրգութ Օզալը: Մալաթիան զարգացնելու նպատակով նորանշանակ վարչապետը մի քանի գործարան բացեց, շենքեր կառուցեց, ճանապարհները նորոգեց. այսօր Մալաթիան բավական զարգացած եւ հարուստ քաղաք է:
Արեւմտյան Հայաստանի այլ քաղաքների նման այստեղ էլ կարելի է գտնել հայկական հետք` ավերված եկեղեցիներ, գերեզմանատներ ու կառույցներ:
Արդեն երկու տարի է` Մալաթիայում հիմնադրվել է «Հայդեր» կազմակերպությունը, որի գլխավոր գրասենյակը Ստամբուլում է: Կազմակերպության նպատակն է իր շուրջը հավաքել Թուրքիայում եւ աշխարհի տարբեր երկրներում ապրող մալաթիացիներին, ովքեր Հայոց ցեղասպանությունից հետո լքել են հայրենի Մալաթիան ու գաղթել տարբեր երկրներ: Այժմ կազմակերպությունն իր շուրջն է հավաքել 200 մալաթիացու: Նրանցից 60-ն ապրում են Մալաթիա քաղաքում: «Հայդեր» կազմակերպության Մալաթիայի գրասենյակի ղեկավար Սերդեր Բոյաջի պապը հայ էր, ծնողները` իսլամացած հայեր, թուրքական ազգանուններով: Ինքն ու իր զավակները ընդունել են քրիստոնեություն: Հայերեն խոսել չեն կարողանում, սակայն ներկայանում են որպես փոքրաթիվ հայկական համայնքի անդամներ:
Բոյաջի ներկայացմամբ` ծպտյալ հայերի թիվը Մալաթիայում գերազանցում է 150-ը: Նախնիների եւ ազգային պատկանելության մերժման պատճառը ձեւավորված վախի մթնոլորտն է: Այս հարցում լուրջ դերակատարություն ունեն ոչ միայն անցյալի հիշողություններն ու նախնիների պատմությունները, այլեւ նոր վտանգները: Երկու տարի առաջ Մալաթիայում ընդհատակյա ազգայնական խմբերը հարձակումներ էին գործում քրիստոնյաների վրա, ծեծում, երբեմն սպանում: Այսօր նման երեւույթներ չկան, սակայն հայերի մեջ վախը դեռ արմատախիլ չի եղել:
«Հայդեր» կազմակերպության գլխավոր նպատակը Մալաթիայում հայկական գերեզմանոցի պահպանումն ու հսկումն է: Նրանք որոշել են գերեզմանոցի շրջակայքում չգործող աղոթատեղին կառուցել եւ դարձնել փոքրիկ ակումբ` տեղացի հայերի համար: Փոքրիկ մատուռը վերակառուցելու նպատակով Մալաթիայի հայերը նախ դիմել են քաղաքապետարանին, բայց մերժում ստացել: Քաղաքապետարանը դեմ չի եղել, երբ հայերն առաջարկել են սեփական գումարով եւ ուժերով վերակառուցել: Շինարարական աշխատանքները սկսվել են նախորդ տարվա աշնանը եւ ավարտվել այս տարվա փետրվարին: Փետրվարի 2-ին տեղի է ունեցել կենտրոնի բացումը, իսկ հաջորդ օրը տեղահայերը նորակառույց շինությունն ավերված են տեսել: Քաղաքապետարանի բացատրությունն էլ հետեւյալն է. «Կառույցը հիմնահատակ ավերել ենք, քանի որ եկեղեցու տեսք ուներ»:
Մալաթիահայերը մեծ աղմուկ են բարձրացրել, կատարվածին անդրադարձել են նաեւ թուրքական լրատվամիջոցները, լուրը հասել է Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին: Ըստ Բոյաջի` Էրդողանը զանգել է քաղաքապետարան եւ բացատրություն պահանջել: Մեկ ամիս առաջ Մալաթիայի քաղաքապետը զանգել է Բոյաջին եւ տեղեկացրել, որ ակումբը կվերակառուցվի աշնանը, սակայն ճարտարապետական այնպիսի նախագծով, որ եկեղեցի չհիշեցնի:
Բոյաջիի ներկայացմամբ` մինչեւ Հայոց ցեղասպանությունը Մալաթիան չորս հայկական եկեղեցի ուներ: Նրանցից երկուսը` Սուրբ Երրորդությունն ու Գրիգոր Լուսավորիչը, ավերված են, երրորդը վերածվել է մզկիթի եւ գտնվում է Մալաթիայի շուկայի կենտրոնում: Չորրորդի վերաբերյալ տեղեկություններ չկան:
250-ամյա հայկական Սուրբ Երրորդություն (Թաշհորոն) եկեղեցին գտնվում է Չավուշօղլու թաղամասում: Եկեղեցու բանալին Արման եւ Մուրադ հայ եղբայրների մոտ է: Մինչ եկեղեցու դռները բացելը Մուրադը զգուշացնում է. «Մտե՛ք անաղմուկ եւ կարճ ժամանակով: Ոստիկանությունն արգելում է զբոսաշրջիկին հայկական եկեղեցի մուտք գործելը, իսկ թույլտվություն ստանալու համար 4-5 ժամ է պահանջվում»: Մուրադն ու Արմանն էլ հայերեն խոսել չգիտեն: Ամուսնացած են, երեխաներին հայկական անուններ են տվել: Զբաղվում են կահույքագործությամբ: Հայաստանում չեն եղել, սակայն հույս ունեն, որ սահմանի բացումից հետո հայրենիքի հետ կապն ավելի կսերտանա:
Շուրջ մեկ դար պատարագ ու աղոթք չլսած, խնկի բույր չզգացած Սուրբ Երրորդությունն այսօր կիսաքանդ շինություն է եւ ոչնչով չի տարբերվում Արեւմտյան Հայաստանի այլ եկեղեցիներից: Եկեղեցու գմբեթն ու խորանը չկան, ներսն ավերված է, իսկ պատերին կարելի է կարդալ թուրքերենով սիրո խոստովանություններ: Թուրքական կառավարությունը որոշում է կայացրել եկեղեցին վերանորոգել: Աշխատանքները կսկսվեն մի քանի ամսից, սակայն վերանորոգումից հետո հայկական եկեղեցին կծառայի կամ որպես գրադարան կամ մշակութային կենտրոն:
Մալաթիայից մի քանի կմ հեռու` Վենք (Վանք-Ակունքի խմբ.) քրդական գյուղում է Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Եկեղեցու անմխիթար ու կիսականգուն վիճակն անգամ չի խամրեցնում կառույցի երբեմնի գեղեցկությունը: Եկեղեցու ներսն ավերակ է: Երբեմնի գեղեցկուհին այսօր կուչ է եկել. սպասվող արհավիրքներին դիմակայում է առանց խորանի ու գմբեթի: Այստեղ արդեն հարյուր տարի մոմ չի վառվել, աղոթք չի հնչել: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին անձրեւի ժամանակ որպես ախոռ է ծառայեցվում տեղացի քրդերի անասունների համար, իսկ ամռան ամիսներին եկեղեցին վերածվում է խաղահրապարակի քուրդ ու թուրք երեխաների համար: Մեր այցելության ժամանակ էլ եկեղեցու տարածքում կային բազմաթիվ երեխաներ: Եկեղեցու մի հատվածում մաթեմատիկայի պատռված դասագրքի կտորներ էին, տիկնիկ ու գնդակ:
Եկեղեցու հենց կողքին բետոնե փոքրիկ անշուք շինություն կա. մզկիթ է: Կառուցված է հատուկ, կարծես առավել նսեմացնելու հազարամյա պատմություն ունեցող եկեղեցուն, կարծես նամազ կանչող մոլլայի ձայնով առավել խեղդելու արդեն կիսամեռ, առանց զանգի ու խաչի եկեղեցուն:
Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու վերանորոգումն էլ թուրքական իշխանությունների օրակարգում է: Նախատեսվում է վերանորոգել եւ դարձնել մշակութային կենտրոն: Վերանորոգումից հետո բազմաթիվ հայկական հուշարձանների, բերդերի ու եկեղեցիների օրինակով այս եկեղեցին էլ կընդգրկվի Թուրքիայի պետության կողմից պահպանվող հուշարձանների ցանկում եւ կհամարվի «թուրքական փայլուն ճարտարապետության գլուխգործոց»:
Համաձայն պատմական աղբյուրների եւ վկայագրերի` հայերի զանգվածային կոտորածները Մալաթիայում սկսել են 1895 թ.: Դրանք պարբերաբար շարունակվել են մինչեւ 1915 թ.: Կոտորածներն ու բնիկների տեղահանման հետեւանքով 20.000 հայ բնակչություն ունեցող Մալաթիան վերածվեց քրդաթուրքական քաղաքի` ժամանակի ընթացքում կորցնելով տեղացիների ստեղծած դարավոր մշակութային ժառանգությունը:
Ցեղասպանությունից հետո Հայաստան գաղթած հայերի մի խումբ հաստատվեց Երեւանում, եւ մայրաքաղաքի համայնքներից մեկն այսօր կոչվում է Մալաթիա:
http://azg.am/AM/2012061209
Leave a Reply