Ազնիվ մտավորականը, ով չի կարող ուրանալ և լռել. Էլիֆ Շաֆաքն ու նրա «Ստամբուլի ընկեցիկը» վեպը

«Ստամբուլի ընկեցիկը» թուրք հանրաճանաչ վիպագիր Էլիֆ Շաֆաքի վեցերորդ վեպն է և երկրորդը, որ հեղինակը գրել է անգլերեն լեզվով: Գիրքն անմիջապես մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ Միացյալ Նահանգներում և այլուր` թարգմանվելով  մոտ  երեսուն լեզուներով:

Հետաքրքիր էր առաջին հերթին այն փաստը, որ Թուրքիայում Օրհան Փամուքի «Ձյուն»-ից հետո Հայոց ցեղասպանության թեմային համարձակություն էր ունեցել անդրադառնալ մի երիտասարդ կին գրող:

Նա ծրագրել էր գիրքը ներկայացնելու նպատակով այցելել Միացյալ Նահանգների վեց քաղաքներ, սակայն  իր մտերիմ ընկերոջ ու գաղափարակից բարեկամի՝ Հրանտ Դինքի  սպանության լուրն Էլիֆ Շաֆաքին ստիպեց հրաժարվել բոլոր հանդիպումներից ու ծրագրերից և վերադառնալ Թուրքիա: Այդպիսին էր նրանց բարեկամությունը: Իսկ թուրք լինելու փաստը Շաֆաքին ոչ մի առավելություն չէր տվել, նրա կյանքը նույնքան վտանգված էր, որքան իր հայ բարեկամինը: Նույնիսկ   Նյու Յորքում  զգալով, որ իր կյանքը վտանգված է, ստիպված շրջում էր թիկնապահների ուղղեկցությամբ:

«Ստամբուլի ընկեցիկը» լույս տեսնելուց անմիջապես հետո թուրք ազգայնամոլ փաստաբան, աջակողմյան խմբակցության անդամ Քեմալ Քերինչսիզը, ով մինչ այդ դատի էր տվել շուրջ վաթսուն մտավորականների, այդ թվում նաև` Օրհան Փամուքին` նրանց մեղադրելով «Ազգային ինքնությունը վիրավորելու» համար, քրեական օրենսգրքի նույն՝ 301 հոդվածով դատի տվեց նաև Էլիֆ Շաֆաքին: Նա իր մեղադրանքները հիմնավորում էր` ասելով, թե երբ վեպի հայ կերպարները հիշատակում են «թուրք մարդասպանների» կողմից «կոտորված» միլիոնավոր հայերին, դրանով «վիրավորում են ազգային ինքնությունը»: Շաֆաքն, ինքնապաշտպանության անցնելով, ասաց. «Եթե վեպում գողի կերպար կա, ապա դա չի նշանակում, որ գրողն ինքը գող է»: Հենց այսպես էլ նա խոսել էր ի պաշտպանություն, ասելով, որ «առաջին անգամն է, երբ նրանք (ազգայնամոլները) փորձում են վեպը դատի տալ»:

Չի կարելի շփոթել գրականությունը քաղաքականության հետ: Սակայն, ինչպես Էլիֆ Շաֆաքն է ասում.«Գրողը Թուրքիայում շատ ավելին է, քան միայն գրող լինելը…Մենք ստեղծագործությունը չէ, որ քննարկում ենք, այլ հենց իրեն՝ գրողին ենք քննարկում»:

Միջամտելով հարցին` Եվրամիությունը դիմեց Թուրքիայի կառավարությանը, որպեսզի վերջինս ուղղումներ մտցնի 301 հոդվածի մեջ` ապահովելու համար դեմոկրատիայի հիմնական սկզբունքը՝ «արտահայտվելու ազատությունը»:

«Երեսուն հազար քուրդ և մեկ միլիոն հայ է սպանվել այս հողերի վրա, և ինձանից բացի ոչ ոք այդ մասին խոսելու համարձակություն չունի»,-ասել էր Օրհան Փամուքը Շվեցարացի մի լրագրողի, ինչն էլ պատճառ էր հանդիսացել, որ Քերինչսիզը նրան  դատի տար 301 հոդվածով:

2006թ.` Նոբելյան մրցանակ ստանալուց մի քանի օր անց, տված հարցազրույցի ժամանակ Օրհան Փամուքն իր մասին խոսելիս ասել էր, թե ինքն իրապես գրականության մարդ է, ով հանկարծ քաղաքական իրավիճակում է հայտնվել:

Խոսքի ուժը մեծ է: Աշխարհի ամենահզոր տիրակալներն անգամ միշտ վախեցել են խոսքից, բառից, որովհետև դիպուկ ասված խոսքն ու բառը մի հարվածով կարող են երևույթն ու անձին տեղում մեխել`  մշտապես անմահացնելով նրանց և  հանձնելով գալիք սերունդներին այնպես, ինչպես կարող են դա անել պատմական փաստերը: Գրականությունը, եթե արժեքավոր է, կարող է նույնիսկ ավելի հզոր լինել, քան պատմությունը: «Այն գիտելիքը, որը մեզ չի բարձրացնելու վեր, շատ ավելի վատ է, քան տգիտությունը»,-ասում է Էլիֆ Շաֆաքը և առաջնորդվում նույն այդ սկզբունքով: Ի՞նչ է հիշողությունը: Եթե ցանկանում ենք կառչել ժամանակի այն վաղանցիկ պահերից, որոնք թանկ են մեզ համար, հիշողություններն օրհնություն կարող են լինել, բայց  ինչպե՞ս վարվես, երբ անցյալում  տեղի ունեցած իրողությունների մասին որևէ հուշ քեզ կարող է միայն ցավ ու ամոթանք պատճառել:  Հիշողությունը կարող է անեծք  դառնալ, երբ ուզում ես, սակայն չես կարողանում մոռանալ: Նման հոգեբանական  իրավիճակում նույնիսկ ամենաազնիվ անհատը կարող է փորձել մոռացության տալ կատարվածը, քանի որ իրականության հետ նա չի կարող համակերպվել: Իսկ երբ նա հեռանում է կոնկրետ այն միջավայրից, որն ինչ-որ չափով, կամ ինչ-որ ձևով կարող էր նրան հիշեցնել այդ անցյալը, ի վերջո կարողանում է, կամ թվում է այնպես, որ հասել է մի ապահով  իրավիճակի, ինչը կամ ինքնախաբեություն է, կամ էլ կամովին ձեռք բերած ամնեզիա: Իսկ այդ անբնական վիճակում չես կարող երկար ժամանակ գոյություն ունենալ: Հիշողությունը նաև մի բան է, որ մեր բոլոր ջանքերից անկախ` գրանցվում ու մշտական տեղ է զբաղեցնում մեր ուղեղներում, և մի օր, անսպասելիորեն, իր սեփական կամքով կարող է հայտնվել ուղեղի մեկ այլ անկյունից:

Գրքի հիմնական կերպարներից Մուստաֆան  աններելի հանցանք է գործել իր քրոջ հանդեպ: Հեղինակը Մուստաֆայի հանցանքը սիմվոլացնում է և համեմատում հայ ժողովրդի հանդեպ Թուրքիայի կատարած հանցանքի հետ: Նա ցույց է տալիս, որ սա պատկանում է այն երևույթների թվին, երբ հանցագործը պարզապես իր հիշողությունից ցանկանում է ջնջել, հեռու վանել կատարված իրողությունը, որի պատասխանատվության  ծանր բեռը կրելու համար ինքը պատրաստ չէ:

«New York Times»-ի իր գրախոսականում Լորեյն Ադամսն ասում է. «Ակնհայտ է, որ թուրք վիպագիր Էլիֆ Շաֆաքն իր հայրենիքում  նեխածի հոտ էր զգացել»:

Ցեղասպանությունը հերքելու մեջ իրոք բարոյական նեխածություն կա: Այսօր մենք դրա ապացույցը տեսնում ենք հենց մեր աչքերի առջև աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձություններին հետևելիս: Օրինակ` շատ թուրք պատմաբաններ փորձում են 1915թ. տեղի ունեցած ցեղասպանությունը ներկայացնել որպես «որոշ ձախորդ միջադեպեր», որ տեղի են ունեցել հայերին «վերաբնակեցնելու» հետևանքով:

Սակայն կա նաև լուսավոր մի բան, և դա այն մտավորականների արդար գնահատականն է, ովքեր պատրաստ են զրկանքների գնալ` հանուն ճշմարտության: Որովհետև կան ու ստեղծագործում են մարդկային իրավունքները մնացած բոլոր արժեքներից վեր դասող ճշմարիտ ու բարոյապես անբասիր, արժանապատվության վեհ գիտակցություն ունեցող այն մտավորականները, ովքեր, հասկանալով հասարակության առաջ իրենց պարտքը, գրչի ու բառի ուժն են օգտագործում` մարդու մեջ մարդկայինն արթնացնելու համար: Առանց դրա մարդկայինի ցանկացած հասարակություն միայն կործանման է դատապարտված:

Այն փաստը, որ բարձրարժեք գրականությունը, մարդկային կյանքի փորձը օգտագործելով, կարող է հաղթահարել ազգային սահմանափակություններն ու   մշակութային արգելքները, առավել ցայտուն է դառնում Էլիֆ Շաֆաքի գիրքն ընթերցելիս: Իսկապես, նա, ով սիրում է իր հայրենիքը հենց այսպես, պետք է պայքարի նրա ապագայի համար՝ գրելով այն, ինչը գիտեն բոլորը, բայց ցանկանում են մոռանալ, կեղծել, անել ամեն ինչ` պատասխանատվությունից խուսափելու համար: Հեղինակը չի թաքցնում իր գլխավոր նպատակը, որը երկու կողմերին իրար մոտեցնելն է: Ժամանակակից ու խելացի մտածելակերպ օգտագործելով` նա փորձում է պատասխան գտնել այն հարցին, թե որդիներն արդյո՞ք պատասխանատու են հայրերի գործած ոճիրի համար, և եթե այո, ապա ի՞նչ չափով և ինչպե՞ս: Կամ ո՞րն է ելքը, եթե ոճրագործներն այլևս չկան, սակայն տուժողի վերքը չի սպիացել: Շաֆաքը լիարժեք պատասխան չունի այս հարցերին: Սակայն կարևորը պատասխանն իմանալը չէ, այլ այն, որ նա հասկանում է, որ լռելն ու ուրանալը, մոռանալն ու հիշողությունից ջնջելը հարցին լուծում չեն կարող տալ: Եվ հենց այսքանն էլ բավարար է, հարցը քննարկման դնելն է հենց կարևոր ու առաջնային քայլը: Եվ նա դա արել է փայլուն` կերտելով  հուզառատ, կախարդող ու դրամատիզմով հարուստ մի ստեղծագործություն: Նա խոսում է մեր ժողովուրդների նմանությունների մասին` մեծ վարպետությամբ ու խնամքով նկարագրելով ուտեստները, հետո գունեղ ու արտահայտիչ ոճով անդրադառնում է մեր ազգային խառնվածքները բնորոշող բանահյուսությանը, այն պատմություններին, որոնք սիրում ենք կրկնել, և որոնք բնորոշ են մեզ, ցույց են տալիս մեր ընդհանրությունները: Հեղինակը գաղտնի չի պահում նաև իր այն երազանքը, որ այս ընդհանրությունների մասին խոսելով` նաև պատմական իրողությունն ընդունելով կարողանա փոխել կարծրացած մտածելակերպերը և երկու կողմերին իրար մոտեցնելով` հասնի ցանկալի ներդաշնակության:

Գրքի մասին կան տասնյակ գրախոսականներ: Ոչ բոլորն են կարողացել խորամուխ լինել ու ընկալել ինչպես հայ և թուրք կերպարներին, այնպես էլ այն ընդհանուր մթնոլորտը, իրականությունը, որի մեջ նրանք կաղապարված ապրում են: Օրինակ` «The Observer»-ի հոդվածագիր Ջերալդին Բեդելլը չի կարողացել հասկանալ, որ իրոք  Ամերիկայում մեծացած տասնիննամյա հայուհին՝ Արմանուշը, և Ստամբուլում մեծացած թրքուհին՝ Ասյան, կարող են իրար հետ անդադար խոսել հայ-թուրքական խնդիրներին վերաբերող հարցերի շուրջ: Նա, ով  խորությամբ չի ուսումնասիրել մեր ժողովուրդների պատմությունը, դժվար թե հասկանա,  որ նրանց խնդիրներն ու յուրահատուկ մտածելակերպը այդ ընդհանրությունների արդյունքն է: Մեզ համար բնական է, երբ որևէ հայ և թուրք իրար հանդիպելիս, անկախ տարիքային սահմանափակման, առաջին հերթին քննարկեն ցեղասպանության հարցը` պարզելու համար, թե դիմացինն ի՞նչ ուղղվածություն ունի: Մենք՝ հայերս, դա լավ ենք հասկանում: Թուրքերը նույնպես շատ լավ գիտեն, որ իրար հետ մեր խոսակցության նյութը պետք է սկսվի ու ավարտվի ցեղասպանության շուրջ վեճերով ու կարծիքներ փոխանակելով:  Իսկ հոդվածագիր Ջերալդին Բեդելլը միամտորեն գրում է. «Դժբախտությունն այն է, որ այս խեղճ աղջիկները հաճախ չափից ավելի հեղեղված են գրքի քաղաքական ուղղվածության պատճառով: Ասյան և Արմանուշը չեն խոսում սովորական տասնինը տարեկանների պես: Անշուշտ նույնիսկ չափազանց խելացի աղջիկներն էլ զրուցելիս  չպետք է այդ աստիճան խոսեն էսսեի ոճով»:  Իրոք, ցանկացած այլ պարագայում կարելի էր համամիտ լինել հոդվածագրի հետ, Արմանուշն ու Ասյան իրենց տարիքի սովորական աղջիկների նման չեն: Եվ սա շատ լավ կհասկանա թե՛ հայ և թե՛ թուրք ընթերցողը:

Այս գրքի արժեքը, սակայն, այն չէ միայն, որ հեղինակը հանրության ուշադրությունն ուղղել է մարդկության դեմ կատարված ոճիրի,  ինչպես նաև Թուրքիայում խոսքի ազատության հետ կապված խնդիրների վրա: Այս գիրքն այն աստիճան է բորբոքել  թուրք ազգայնամոլների նյարդերը, որ նրանք առանց վարանելու պնդում են, թե վեպը գեղարվեստական արժանիք չունի, և միակ պատճառը, որի շնորհիվ Շաֆաքի կամ Փամուքի գործերն ուշադրության են արժանանում, այն է, որ նրանց դեմ Թուրքիայում դատական գործ է հարուցվել: Ոչինչ չի կարող ավելի հեռու լինել ճշմարտությունից: Վեպն օժտված է բարձր գեղարվեստական որակով: Այն հմուտ և արդիական ոճին լավ տիրապետող գրչի արդյունք է: Մի կողմ թողնելով ասելիքը` չի կարելի չնկատել, թե որքան պատկերավոր է հեղինակը ներկայացնում այն միջավայրը, որի մասին խոսում է: Նա օգտագործել է գեղարվեստական չափազանց յուրահատուկ հնարքներ` համեմելով իր երևակայության համար հատկանշական  շնչով, ստեղծագործությանը հաղորդելով ժամանակակից ընթերցողի ճաշակը բավարարող ոճ ու կառուցվածք:

«Ստամբուլի ընկեցիկը» Էլիֆ Շաֆաքի անգլերեն լեզվով գրած երկրորդ վեպն է: Եվ չնայած դրան` հենց Թուրքիայում էր, որ սկզբնապես ընթերցասեր լայն հասարակության կողմից գիրքը մեծ հաջողության արժանացավ: Հեղինակի օգտագործած լեզուն զարմանալիորեն նրան ամենևին էլ «պակաս» թուրք գրող չի դարձրել: Կարող եմ ասել` նույնիսկ ընդհակառակը: Ամբողջ գիրքը քեզ ապրելու և շնչելու  հնարավորություն է տալիս Թուրքիայում, կոնկրետ՝ Ստամբուլում: Այս գրքի միջոցով քայլում ես Ստամբուլի փողոցներով, ճաշակում  համեղ ուտելիքները, շփվում բարի, լավ մարդկանց հետ, ծանոթանում նրանց առօրյա հոգսերին, հասկանում նրանց հոգեբանությունը: Հեղինակը Միացյալ Նահանգներում մեծացած Արմանուշ Չաքմաքչյանի և թրքուհի Ասյա Քազանջիի միջոցով մեր աչքին բացահայտում է այսօրվա Թուրքիան` իր լավ ու վատ կողմերով:

Վեպը անգլերեն լեզվով գրելով` Էլիֆ Շաֆաքը մեկ անգամ ևս  համարձակ քայլ է արել` գրգռելով ծայրահեղ ազգայնամոլների առանց այն էլ բորբոքված զգացմունքները: Լեզվի հարցը, սակայն, մի փոքր այլ է: Այս դեպքում ըմբոստացողները միայն ծայրահեղ ազգայնամոլները չեն: Այդ առթիվ իրոք կան լուրջ մտահոգություններ և ոչ միայն Թուրքիայում, զարմանալիորեն` նաև առաջադեմ շատ երկրներում: Էլիֆ Շաֆաքը գրում է թե՛ թուրքերեն և թե՛ անգլերեն: Նա ասում է, որ անգլերեն գրելով` հնարավորություն է ստացել վերագտնել իր «գրական ձայնը», և որ անգլերենն իր բնույթով գրողին զինում է այնպիսի  կատարյալ ու տեղին բառերով, որոնք մաթեմատիկական ճշգրտությամբ համապատասխանում են ասելիքին: Իսկ թուրքերենի համար նա ասում է, որ վերջինս չափազանց էմոցիոնալ լեզու է և առավել սազական է վշտի ու անցյալի մասին գրելու համար:

«Որոշ մարդիկ դա (անգլերեն գրելը) ընդունեցին իբրև մշակութային դավաճանություն: Նրանք մտածեցին, որ ես լքել եմ մայրենի լեզուս և հետևաբար լքել եմ նաև իրենց: Սակայն հենց դա է ծայրահեղ ազգայնամոլների խնդիրը, պետք է լինեն կամ նրանք, կամ էլ մենք՝ կամ, կամ»:

Պետք է ասել, որ այս դեպքում իրոք գիրքը միայն շահել է, քանի որ շատ ավելի է լայնացել  ընթերցողների շրջանակը: Հեղինակը  թուրք մտավորականին  հուզող մտահոգությունները ներկայացնում է այնպես, որ ընթերցողը, ինչ ազգության էլ նա պատկանի, կարողանա այս մտահոգությունների մեջ տեսնել այն ընդհանուրը, որ հուզում է ոչ միայն թուրքին կամ հային, այլև` ողջ մարդկությանը: Եվ, վերջին հաշվով, Էլիֆ Շաֆաքը ոչ թե թուրքերենի փոխարեն գրում է անգլերեն, այլ նա գրում է նաև անգլերեն:

Մի շատ կարևոր սկզբունք կա տաղանդաշատ գրող Էլիֆ Շաֆաքի բոլոր ստեղծագործություններում՝ փոխել երևույթների հանդեպ այն մոտեցումները, որոնք արգելք են դառնում մարդկանց մեջ ազգային սահմանափակությունները հաղթահարելու և ներդաշնակության հասնելու ճանապարհին: Նրա փիլիսոփայական մոտեցումը յուրաքանչյուր նոր վեպի հետ հասունանում է և ամբողջանում: Այս վեպին հաջորդող նրա երկու նոր վեպերը՝ «Սիրո քառասուն օրենքները» և բոլորովին վերջերս լույս տեսած «Իսկանդարը», հեղինակի տաղանդի նոր դրսևորումներն են, որոնք առանձին ուսումնասիրության նյութ են:

«Յուրաքանչյուր ճշմարիտ սեր ու բարեկամություն մի պատմություն է` անսպասելիորեն կերպարանափոխվելու մասին: Եթե մենք սիրելուց հետո լինելու ենք նույնը, ինչ սիրելուց առաջ էինք, ուրեմն բավարար չի եղել մեր սերը»- Էլիֆ Շաֆաք «Սիրո քառասուն օրենքները»:   Ես վստահորեն կարող եմ ասել, որ մեզանից ոչ մեկը նույնը չի լինի Էլիֆ Շաֆաքի այս գիրքն ընթերցելուց հետո:

Մարո Մադոյան-Ալաջաջյան

(Սինգապուր)

Akunq.net