Հանրապետության «փոքրամասնությունների զեկույցը»

Այշե Հյուր

Հրանտ Դինքի դատավարության շրջանակում կայացված որոշումն ինձ, ըստ էության, չզարմացրեց, որովհետև գիտեմ, թե այս հողերի վրա ապրած ոչ մուսուլմանների հանդեպ թշնամությունը որքան խորը արմատներ է ձգել և թե որքան սփռված ճյուղեր ունի: Նաև ենթադրում էի, թե ինչպիսի ավարտ է ունենալու «Վճռաբեկ դատարանի փուլի» գործընթացը, որը իշխող կուսակցությունն օգտագործեց` հակազդեցութունները հանդարտեցնելու համար, որովհետև տեսնում եմ, թե Արդարություն և զարգացում կուսակցությունն էրգենեկոնացված այս պետության հետ աստիճանաբար ինչպես է ամբողջականանում, և գիտեմ Փընար Սելեքի, Ուղուր Քայմազի, Բասքըն Օրանի, Ն. Չ.-ի գլխավորությամբ բազմաթիվ դատավարության վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի կայացրած որոշումները: Այս շաբաթ ներկայացնելու եմ հանրապետության պատմության ընթացքում ոչ մուսուլմանների նկատմամբ պետության գործած հանցանքների համառոտ ակնարկը: Այսպիսով` տեսնելով, թե մեր աշխատանքը որքան դժվարին է, նորից ուշքի գանք:

 

* 1923 թ. մարտի 16-ին Մուստաֆա Քեմալն Ադանայում արհեստավորների համար ելույթի ժամանակ ասել է. «Վերջ ի վերջո ընտրության իրավունքը նորից երկրի իրական տերերի ձեռքում է: Հայերն ու մյուսներն այստեղ ոչ մի իրավունք չունեն: Այս բարեբեր վայրերը իրական և բուն թուրքական երկիր է»: Այսպիսով` հայտնի դարձան հանրապետության փոքրամասնությունների վերաբերյալ տարվող քաղաքականության շրջանակները:

* 1923 թ. հունիսին սկսեցին հայ, հույն և հրեա պաշտնոյաներին աշխատանքից ազատել` նրանց տեղերում նշանակելով մուսուլմանների: Սահմանափակվեց ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների` Անատոլիայում ազատ տեղաշարժը: Որոշումն այնպես ակնթարթային եղավ, որ բազմաթիվ անձինք սահմանափակումների պատճառով չկարողացան վերադառնալ իրենց հայրենիք` շրջափակված մնալով այնտեղ, ուր գնացել էին: Սա բավական չէր` նաև արգելքներ դրեցին հրեաների` դեպի Պաղեստին գաղթին:

*1923 թ. սեպտեմբերին կայացրած որոշմամբ արգելվում էր պատերազմի ընթացքում Կիլիկիայից (Ադանայի շրջակայք) և Արևելյան Անատոլիայից (Արևմտյան Հայաստան–Ակունքի խմբ.) գաղթած հայերի ետ վերադարձը:

*1923 թ. դեկտեմբերին Չոլուում բնակվող մի քանի հարյուր հոգուց բաղկացած հրեական համայնքին հրամայվեց 48 ժամվա ընթացքում լքել քաղաքը: Խախամբաշության խնդրանքով որոշումը հետաձգվեց, սակայն նման որոշում կայացվեց Չաթալջայի համար, որն իսկույն գործադրվեց:

*1924 թ. հունվարի 24-ին Դեղագործների մասին օրենքով դեղատուն բացելու իրավասությունը կապվեց «թուրք լինելու» հետ:

* 1924 թ. մարտի 3-ին Կրթության միավորման մասին օրենքի համաձայն` ֆրանսիական և իտալական դպրոցները փակելուց հետո սահմանափակումներ մտցրեցին փոքրամասնությունների դպրոցների շենքերը վերանորոգելու, ընդարձակելու և նոր շենքեր կառուցելու հարցում: Ազգային կրթության նախպարարությունը սկսեց հսկել դպրոցական ծրագրերը:

* 1924 թ. ապրիլի 3-ին ընդունված Փաստաբանության մասին օրենքի համաձայն` 960 փաստաբան որակավորման քննություն հանձնեց, արդյունքում 460 փաստաբանի աշխատելու իրավունքը չեղարկվեց: Այսպիսով` հրեա փաստաբանների 57 տոկոսը, հույն փաստաբանների 1/3-ը գործազուրկ դարձավ: (Անգործ մնացած հայ փաստաբանների թիվը իմանալ չի հաջողվել):

*1925 թ. հունվարի 29-ի գիշերը Ֆեների հունաց պատրիարք ընտրված Արաբօղլու Կոստանդինոսին նստեցնում են գնացք և ուղարկում Սալոնիկ: Նրա մեղքը կայանում էր նրանում, որ կառավարությանը դուրը չէր գալիս: Հունաստանը սրա մասին տեղեկացրեց Հագայի արդարադատության պալատին և Ազգերի լիգային` որպես Լոզանի պայմանագրի խախտում, սակայն երբ Թուրքիան սպառնաց, թե «այնպես մի արեք, որ պատրիարքարանն էլ արտաքսենք երկրից», Հունաստանը իր բողոքը ետ վերցրեց, պատրիարքն էլ «իր կամքով հրաժարական տվեց», և գործը փակվեց:

*1926 թ. ապրիլի 22-ին ընդունված օրենքի համաձայն` ստիպված էին առևտրական գրագրությունները վարել միայն թուրքերենով: Սրանից հետո վարչական ապարատում աշխատող և թուրքերենին չտիրապետող ոչ մուսուլմաններին սկսեցին աշխատանքից ազատել: Աշխատանքից ազատված հույների թիվը կազմում էր 5 հազար:

*1926 թ. փետրվարի 17-ին, երբ ընդունվեց Քաղաքացիական օրենսգիրքը, հայկական, հունական և հրեական համայնքները մեկը մյուսին ստիպված էին ասել, որ դրանով հրաժարվում են Լոզանի պայմանագրով ճանաչված փոքրամասնությունների իրենց իրավունքներից:

*1926 թ. օգոստոսի 1-ին հայտարարվեց, թե պետությունն իրավունք ունի բռնագրավել ոչ մուսուլմանների` նախքան 1924 թ. օգոստոսի 23-ը, երբ ուժի մեջ մտավ Լոզանի պայմանագրիը, ձեռք բերած ողջ ունեցվածքը:

*1927 թ. օգոստոսի 17-ին Էլզա Նիյեգո անվամբ 22 ամյա հրեա աղջկան սպանեց ամուսնացած, թոռնատեր Օսման Ռաթըփ բեյը, ով սիրահարվել էր աղջկան և երկար ժամանակ անհանգստացնում էր: Երբ հրեական համայնքը տեսավ, որ կատարվածը պետությունը փորձում է թաքցնել, առաջին անգամ համարձակություն ունեցավ ձայն հանել, որից անմիջապես հետո թերթերում սկսվեց հրեա թշնամու վերաբերյալ արշավը: Որոշ հրեաներ «թրքությունը վիրավորելու» համար դատվեցին:

*1928 թ. հունվարի 13-ին վարչակարգի աչքը մտնել ցանկացող Դարուլֆյունունի (Ստամբուլի համալսարան) իրավաբանական ֆակուլտետի մի խումբ ուսանողների կայացրած որոշման համաձայն` միանգամից հասարակական փոխադրամիջոցներում` շոգեքարշ, տրամվայ, սկսեցին կախել «Քաղաքացի’, թուրքերեն խոսիր» բովանդակությամբ պաստառներ: «Թուրեքերեն խոսի’ր» դիմումը տանել չկարողացող «այսպես կոչված քաղաքացիներից» բողոքում էին այդ ժամանակվա թերթերում: Այդ օրվանից սկսած` արշավի պահանջներին չհամապատասխանելու հիմնավորմամբ բազմաթիվ ոչ մուսուլմանների նկատմամբ թրքականությունը վիրավորելու հիմնավորմամբ դատական գործեր հարուցվեցին:

*1928 թ. ապրիլի 11-ին Բժշկական մասնագիտությունների կիրառման վերաբերյալ օրենքով բժշկի կոչում ստանալու համար պարտադիր պայման էր «թուրք լինելը»: Այսպիսով` ոչ մուսուլմանները չէին կարող բժիշկ դառնալ:

1929 թ. սեպտեմբերին Ֆինանսների նախարարությունը, հրեական դպրոցները, «Օր ահայիմ» հիվնադանոցը, Օրթաքյոյի որբանոցը և սինագոգները համարելով առևտրական հիմնարկություններ, որոշում կայացրեց հարկել այս հաստատություններին տրված նվիրատվություններն ու ժառանգությունները: Կիրառումը սկսվեց հետին թվից` 1925 թվականից: Այս բարձր հարկերը վճարել չկարողացող խախամբաշության վրա սեկվեստրացիա եկավ: Կառավարությունը շարունակեց իր ճնշումները, նվիրատվությունները խսիտ հսկողության ենթարկվեցին:

* 1919-1930 թթ. 18 ամսվա ընթացքում Թուրքիայում բնակվող 6 373 հայ ստիպված եղավ գաղթել Սիրիա:

*1930 թ. սեպտեմբերի 18-ին Արդարադատության նախարար Մահմուդ Էսադ Բոզքուրթը Օդեմիշի յայլայում ասել է իր հայտնի թևավոր խոսքը. «Իմ տեսակետը, համոզմունքն այն է, որ այս երկիրն ինքնին թուրք է: Նրանք, ովքեր թուրք չեն, այս երկրում միայն մեկ իրավունք ունեն` լինել ծառայող, լինել ստրուկ»:

*1930 թ. հոկտեմբերին` քաղաքապետի ընտրությունների ժամանակ, նորաստեղծ Ազատ հանրապետություն կուսակցության ցանկում 6 հույն, 4 հայ և 3 հրեա թեկնածուի առկայությունը պատճառ հանդիսացավ, որ իշխող Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը ոչ մուսուլմանների դեմ ուժգին արշավ սկսի: Կուսակցությունն իր ստեղծումից 99 օր հետո ստիպված եղավ ինքնալուծարվել, սակայն ոչ մուսուլմանների հանդեպ մոլեգնությունը չդադարեց:

*1932 թ. հունիսի 11-ին գործող` Թուրք քաղաքացիների համար նախասահմանված արվեստի և ծառայությունների վերաբերյալ օրենքով օտարերկրացիներին արգելվեց աշխատել որոշ մասնագիտություններով: Այս դրույթը հատկապես վերաբերում էր հունահպատակ ազատ մասնագետներին, փոքր արհեստով և փողոցային առևտրով զբաղվողներին:

*1932 թ. նոյեմբերին իզմիրցի յուրաքանչյուր հրեայի ստիպեցին ստորագրել գրավոր պարտավորագիր, որով պարտավորվում էին յուրացնել թուրքական մշակույթն ու խոսել թուրքերեն: Իզմիրի հրեաներին հետևեցին Բուրսայի, Քըրքլարելիի, Ադրիանապոլսի, Ադանայի, Դիարբեքիրի, Անկարայի հրեաները:

* 1933 թ. Մարդինում գտնվող ասորիների պատրիարքարանը չկարողանալով դիմակայել բացահայտ և գաղտնի ճնշումներին, «համայնքի ցանկությամբ», «նկատվող անհրաժեշտությամբ», «ժամանակավորապես» տեղափոխվեց Սիրիա` Հումուս, սակայն այդ օրվանից մինչ օրս հետ վերադարձը հնարավոր չեղավ:

*1934 թ. հունիսի 14-ին ընդունված Բնակեցման մասին օրենքից հետո, որով երկիրը բաժանվում էր երեք մասի` «թուրքական մշակույթից սերողներ և թուրքերեն խոսողներ» (բուն թուրքեր), «թուրքական մշակույթից սերողներ, թուրքերեն չխոսողներ» (քրդեր) և «թուրքական մշակույթից չսերողներ և թուրքերեն չխոսողներ» (ոչ մուսուլմաններ և մյուսներ), Անատոլիայի տարբեր վայրերից հույներին և հայերին աքսորեցին այնպիսի վայրեր, որոնք նրանց համար համապատասխան էին համարել:

* 1934 թ. հունիսի 21-ից հուլիսի 4-ը այնպսիսի ազգայնական գրողների, ինչպիսիք են Ջևաթ Ռըֆաթ Աթիլհանի և Նիհալ Աթսըզի, հակահրեական և ռասիստական հոդվածներից ոգեշնչված զանգվածները հարձակվեցին Չանաքքալեի, Գալիպոլիի, Ադրիանապոլսի, Քըրքլարելիի, Լյուլեբուրգազի, Բաբաեսքի հրեաների վրա: Դեպքերի ժամանակ կողոպտվեցին հրեաների տներն ու կրպակները, կանայք բռնության ենթարկվեցին, սպանեցին մի խախամի: Դեպքերի արդյունքում (պարզվում է` կազմակերպիչը Ժողովրդահանրապետական կուսակցության Թրակիայի կազմակերպությունն է) 15 հազար հրեա, թողնելով ունեցվածքն ու գույքը, ստիպված եղավ մազապուրծ փախչել ուրիշ քաղաքներ, երկրներ: Երբ դեպքերը հանդարտվեցին, հավասարակշռությունը նկատելի դարձավ: Ըստ ԺՀԿ-ի կազմած զեկույցի` Թրակիայում և Չանաքքալեում բնակվող 13 հազար հրեաներից 3 հազարը գաղթել է Ստամբուլ, բազմաթիվ մարդկանց ունեցվածքը կողոպտվել է, իսկ անշարժ գույքը կորցրել են, քանի որ վաճառել են չնչին գներով:

*Եթե նայենք 1937 թ. հուլիսի 24-ին «Ջումհուրիյեթ» թերթում լույս տեսած հայտարարությանը, ապա կտեսնենք, որ Անկարայի ռազմական անասնաբուժության դպրոց ընդունվելու համար պահանջներից մեկն էլ դիմորդների «թուրքական ռասայից» լինելն է:

* «Ջումհուրիյեթ» թերթի 1938 թ. սեպտեմբերի 6-ի համարում «Թուրքքուշուի» տնօրինությունը ինքնաթիռի ուսուցիչնների վերաբերյալ մեկ այլ հայտարարության մեջ մի փոքր հստակեցված ասվում է` «անհրաժեշտ է լինի թուրք ազգից»:

*1938 թ. օգոստոսին կառավարությունն ընդունեց թիվ ծ 2/9498 որոշումը, համաձայն որի` «Այն պետության տարածքում, որի հպատակն են հանդիսանում, ապրելու և ճանապարհորդելու տեսանկյունից ճնշումների ենթարկված հրեաներին, այսօր ինչ կրոն ուզում է դավանեն, արգելվում է Թուրքիա մուտքն ու բնակությունը»: Երկրի միակ պաշտոնական լրատվական Անադոլու գործակալությունում աշխատող 26 հրեա աշխատակից աշխատանքից ազատվեց: Թերթերը և ամսագրերը ուղղակի հեղեղվեցին հոդվածներով և ծաղրանկարներով, որոնցով ցույց էր տրվում, որ ընդհանրապես փոքրամասնությունները և մասնավորապես հրեաներն են կրում պատասխանատվություն, որ երկիրը հայտնվել է ծանր կացության մեջ:

*1938-1939 թթ. մոտակա պատերազմում ազգային անվտանգությանը սպառնալու հիմնավորմամբ Անատոլիայի գյուղական շրջաններում բնակվող ոչ մուսուլմանները տեղափոխվեցին մեծ քաղաքների կենտրոններ: Նրանք, ովքր չկարողացան հարմարվել մեծ քաղաքների կյանքի պայմաններին, ստիպված եղան երկրից գաղթել:

*1939 թ. հուլիսին, երբ Հաթայը միացավ Թուրքիային, շրջանի հայերը ճնշումների արդյունքում գաղթեցին Սիրիա:

*1939 թ. օգոստոսի 8-ին, երբ Եվրոպայի տարբեր վայրերից հավաքված 860 հրեա էմիգրանտների տեղափոխում էին Պաղեստին, ճանապարհին հանդիպած որոշակի դժվարությունների արդյուքնում Իզմիրում անհրաժեշտաբար կայանած «Պարիտա» նավը օգոստոսի 14-ին երկու ոստիկանական մոտորանավակների ուղեկցությամբ նավահանգստից հանեցին` չնայելով նավի ուղևորների թախանձագին խնդրանքներին` «Մեզ սպանեք, սակայն հետ մի ուղարկեք»: Երբ նավը դուրս հանեցին նավահանգստից, ԺՀԿ-ին մոտ «Ուլուս» թերթը «Թափառական հրեաները Իզմիրից գնացին» վերնագորվ նյութ հրապարակեց:

*1939 թ. դեկտեմբերի 28-ին Երզնկայի խոշոր երկրաշարժի ժամանակ տասնյակ հազարավոր մարդկանց կորստի մասին լսած Թել-Ավիվի, Հայֆայի, Բուենոս Այրեսի, Նյու Յորքի, Ժնևի, Կահիրեի և Ալեքսանդրիայի հրեական համայնքները իրենց հավաքած գումարը և հագուստը ուղարկեցին Թուրքիա, սակայն թերթերում լույս տեսան հոդվածներ և ծաղրանկարներ, որոնք հրեաների այս արարքը ծիծաղի առարկա դարձրեցին, գրեցին, որ վատ նպատակ է հետապնդում:

*1940 թ. դեկտեմբերի 12-ին «Լողացող դագաղ» անունն ստացած «Սալվադոր» նավը (ըստ էության 40 հոգանոց նավ էր), որը Ռումինիայի Կոստանցիա նավահանգստից վերցրել էր 342 հրեա էմիգրանտ, հասավ Ստամբուլ, սակայն թեև ակնհայտ էր, որ նավը մեկ մղոն անգամ ի վիճակի չէ գնալու, թուրքական պաշտոնյաները ստիպեցին, որ նավը շարունակի ճանապարհը: Արդյունքը տխուր էր. դեկտեմբերի 13-ին Մարմարա ծովում փոթորկի ժամանակ «Սալվադորի» բեկորների հետ հավաքեցին 219 դիակ:

1941 թ. ապրիլի 22-ին ժանդարմները 12 հազար ոչ մուսուլման տաղամարդկանց ուղարկեցին ճամբարներ, որտեղի ճահճուտներում վխտում էին մոծակները, տարածված էր մալարիան, խոնավությունից, ցեխից և չափազանց տաքությունից խեղդվում էին, ջրի պակաս ունեին: «Ստամբուլի մասին մոռացեք» գոռացող սերժանտների ու սպաների ձայները տպավորվեցին այդ ժամանակաշրջանում ապրած բոլոր փոքրամասնությունների հիշողության մեջ: Նրանց օգտագործեցին Զոնգուլդակի թունելի շինարարության, Անկարայի Երիտասարդության զբոսայգու կառուցման, Աֆյոն, Քարաբյուք, Կոնիա, Կուտինա նահանգներում քար ջարդելու, ճանապարհ բացելու և նմանատիպ ծանր աշխատանքներում: Միայն 1942 թ. հուլիսի 27-ին ազատ արձակվեցին:

*1941 թ. դեկտեմբերի 15-ին «Ստրումա» նավը, Կոստանցա նավահանգստից վերցնելով 769 ռումինացի հրեա, ցանկանում էր փրկել նացիստների սարսափներից և տանել Պաղեստին, սակայն թուրքական կառավարությունը թույլ չտվեց, որ ուղևորները դուրս գան ցամաք, որի հետևանքով 2,5 ամիս Սարայբուրնուում հիվանդության և մահվան հետ պայքարելուց հետո հազիվ Սև ծով դուրս եկան: Ստրումա նավը, որը լքվել էր 23 մղոն հեռավորության վրա առանց շարժիչի, վառելիքի, ուտելիքի, ջրի և դեղորայքի, 1942 թ. փետրվարի 24-ին` ժամը 02:00, անհայտ սուզորդների կողմից խորտակվեց: Այս սարսափից միայն մեկ հոգի փրկվեց: «Պարիտայի», «Սալվադորի» և «Ստրումայի» նման էմիգրանտներով լի նավերի հանդեպ վերաբերմունքը, որը ճիշտ էին համարում, միևնույն ժամանակ Թուրքիայի հրեաներին ուղղված հաղորդագրություն էր:

*1942 թ. նոյեմբերի 11-ին Շյուքրյու Սարաջօղլուի կառավարությունը պատերազմի ժամանակ առաջացած ֆինանսական խնդիրները հաղթահարելու հիմնավորմամբ մեջտեղ բերեց Ունեցվածքի հարկը: Հարկատուների 87 տոկոսը ոչ մուսուլմաններն էին: Հայ առևտրականները հարկվում էին իրենց կապիտալի 232 տոկոսով, հրեա առևտրականները` 179 տոկոսով, հույն առևտրականները` 156 տոկոսով, իսկ մուսուլման թուրք առևտրականները` 4.94 տոկոսով: Նրանց, ովքեր չէին կարողանում վճարել հարկը, ուղարկում էին Աշքալեի, Սիվրիհիսարի, Քարանլըքդերեի աշխատանքային ճամբարներ: Մինչև 1944 թ. մարտը տևած «Ունեցվածքի հարկի սարսափի» ժամանակ ոմանք կորցրեցին իրենց ունեցվածքը, ոմանք` կյանքը, ոմանք`պատիվը, ոմանք էլ` Թուրքիայի հանդեպ ունեցած հավատը:

*1946 թ. առաջին անգամ թույլատրվեց համալասրանավարտ ոչ մուսուլմաններին ծառայել որպես պահեստային սպա: Ասել է թե` մինչ այդ ոչ մուսուլմանների համար այս ճանապարհը փակ էր, սակայն այդ օրվանից մինչև հիմա Թուրքիայի զինված ուժերում ոչ մուսուլման հրամանատար չի հանդիպել:

* 1946 թ. ԺՀԿ-ի 9-րդ բյուրոյի կողմից հրապարակվող «Փոքրամասնությունների զեկույցում» ասվում էր. «Ստամբուլում հատկապես հույների դեմ լուրջ միջոցներ պետք է ձեռնարկենք: Այս իմաստով անհրաժեշտ է ասել միայն մեկ նախադասություն` Ստամբուլի զավթման 500 ամյակին այս քաղաքում մեկ հույն անգամ չպետք է մնա»: Ըստ զեկույցի` նախքան այս խնդրի լուծմանն անցնելը պետք է Անատոլիայի մնացած հատվածն էլ մաքրել ոչ մուսուլմաններից:

*1948 թ., երբ հրեաները որոշեցին գաղթել նորաստեղծ Իսրայել, իսկ հայերը` Սովետական Հայաստան, տարիներ շարունակ նրանց փախչել տալու համար ձեռքից եկածը կատարած պետությունը և պետության կողմից ուղղորդվող մամուլն այս անգամ էլ գաղթել ցանկացողներին սկսեց հրապարակումներով «դավաճան» համարել:

1955 թ. սեպտեմբերի 6-7 Կիպրոսի առընչությամբ Լոնդունում եռակողմ կոնֆերանսի ժամանակ Թուրքիան «իր ձեռքը» զորեղացնելու համար գլխավորապես Ստամբուլի հույների դեմ կազմակերպվեց մեծ հարձակում: Հոսանքը տարածվեց նաև Իզմիրի, Ադանայի, Տրապիզոնի նման կենտրոններում, դեպքերը չսհամանափակվեցին միայն հույներով, հայերն ու հրեաներն էլ անմասն չմնացին: Որոշ աղբյուրների համաձայն` զոհվել է 3, ըստ որոշ աղբյուրների էլ` 11 հոգի, վիրավորվել է մոտ 300 հոգի: Հարյուրավոր կանայք ենթարկվել են բռնության: Ըստ պաշտոնական թվերի` հարձակումների են ենթարկվել 5300 և ավելի մարդ, իսկ ոչ պաշտոնական թվերի համաձայն` մոտ 7 000 մարդ: Նյութական վնասն առնվազն այդ ժամանակի արժույթով մոտ 150 միլիոն լիրա էր, իսկ ամենաշատը` մոտ 1 միլիարդ լիրա:

*1964 թ., երբ Կիպրոսի դեպքերի ազդեցությամբ թուրք-հունական հարաբերությունները լարված բնույթ ստանացան, և հայտնի Ջոնսոնի նամակը Թուրքիային պատին դեմ տվեց, 1930 թ. Աթաթուրքի և Վենիզելոսի միջև կնքված «Բարեկամության պայմանագիրը» կառավարության շրջաբերականով թուրքական կառավարությունը միակողմանի չեղյալ հայտարարեց: Թուրքիայում ծնված-մեծացած, այստեղ առևտրով, արհեստով զբաղվող Հունաստանի քաղաքացի հույներին վտարեցին: Աքսորվածներին թույլատրվում էր իրենց հետ վերցնել մեկ ճամպրուկ և 200 լիրա: Երբ նրանց հետ ամուսնացած Թուրքիայի քաղաքացի հույները երկիրը լքեցին, հունական համայնքը ոչնչացման եզրին կանգնեց:

*1974 թ. Ստամբուլի «Բալըքլը» հունական հիվանդանոցի հիմնադրամի Վարչական խորհրդի և գանձարանի միջև ծագած դատական գործի պատճառով Վճռաբեկ դատարանի Իրավական գլխավոր խորհրդի կայացրած որոշման մեջ Թուրքիայի ոչ մուսուլման քաղաքացիները բնորոշվեցին որպես «թուրք չեղողներ»:

*1984 թ. Ֆեների հունաց պատրիարքարանը թույլատվություն խնդրեց` փակելու Հեյբելիա կղզու հոգևորական դպրոցը, քանի որ չէր կարողանում հոգալ դպրոցի ծախսերը, սակայն կառավարությունը, որը մինչ այդ դպրոցը փակելու համար կատարում էր ձեռքից եկածը, այս պահանջը չընդունեց` մեկնաբանելով, թե Լոզանի հաշտության պայմանագրի, մյուս երկկողմ պայմանագրերի և «փոխադարձ սկզբունքի» տեսանկյունից սա հնարավոր չէ: Թեև այսօր մեկ ուսանող անգամ չկա, սակայն Ազգային կրթության նախարարության կողմից նշանակված թուրք կառավարիչը ամեն օր գնում է աշխատանքի: Պատրիարքարանն էլ դպրոցը բաց պահելու համար շարունակում է ծախսեր կատարել:

*1985-1990 թթ. ընթացքում եզդիները (Melek Tavusa Tapan) ստիպված եղան զանգվածաբար գաղթել արևմտյան երկրներ, քանի որ հրաժարվեցին լինել Քրդստանի բանվորական կուսակցության դեմ գյուղական զինված պահակներ, որի պատճառով բռնագրավեցին նրանց հողերը:

*2000-ական թթ. Ազգային անվտանգության խորհրդի ժողովների առաջնահերթ թեմաներից մեկն էլ «միսիոներության դեմ պայքարն» էր:

*2003 թ. նոյեմբերի 15-ին երկու մուսուլման ահաբեկիչ հարձակում գործեցին Շիշլիի Բեթ Իսրայել սինագոգի ու Գալաթայի Նեվե շալոմ սինագոգի վրա, մահացավ 25 հոգի` ներառյալ ահաբեկիչները, 300-ից ավելի վիրավորներ կային:

*2006 թ. փետրվարի 5-ին Տրապիզոնի Սանտա Մարիա կաթոլիկ եկեղեցու հոգևորական Անդրեա Սանտորոյին դանակահարելով սպանեց 16 տարեկան մի երիտասարդ:

*2007 թ. հունվարի 19-ին սպանվեց «Ակօսի» գլխավոր խմբագիր Հրանտ Դինքը:

*2007 թ. ապրիլի 18-ին Մալաթիայում 7 «ազգայնական» երիտասարդներ մուտք գործեցին «Զիրվե» հրատարակչություն, որը տպագրում էր քրիստոնեության վերաբերյալ նյութեր, դաժանաբար սպանեցին 3 գրասենիակային աշխատակցի:

Հիմա նայելով այս ժամանակագրությանը` Հրանտ Դինքի դատավարության շրջանակում կայացված որոշումը զարմանալի՞ է: Ձեզ համար` չգիտեմ, սակայն ինձ համար, ինչպես և սկզբում ասացի, ընդհանրապես զարմանալի չէր:

Այշե Հյուր /hurayse@hotmail.com/

http://www.duzceyerelhaber.com/haber-detay.asp?id=5003&ust_Manset-Ayse_Hur_

Թարգմանությունը` Անահիտ Քարտաշյանի

Akunq.net