Բառերը չպետք է լինեն ավելին, քան ճշմարտությունն է

Ումիթ Քարդաշ

Տեղահանության պատճառով մարդկության խղճի առաջ դատապարտվելն ավելի շատ է արժանապատվությունը վիրավորում, քան ցեղասպանության մեջ մեղադրվելը:

Ռաֆայել Լեմկինը և ցեղասպանությունը:

Ռուանդայի գործերով Միջազգային քրեական դատարանի որոշման մեջ «ցեղասպանություն բառը», որը սահմանվում է որպես «մեղքերի մեղք», առաջին անգամ կիրառել է հրեական ծագումով լեհ փաստաբան Ռաֆայել Լեմկինը: Իրավաբան Լեմկինն առաջարկել է ընդունել 1948 թ. միջազգային հանցանք համարվող` Միավորված ազգերի` Ցեղասպանության կանխարգելման և պատժելու վերաբերյալ կոնվենցիան, ինչպես նաև այս հարցի վերաբերյալ հանդես է եկել   բազմաթիվ նախաձեռնություններով: Դեռ երիտասարդ իրավաբան լինելու տարիներին նա ուսումնասիրություններ էր կատարում մարդկանց` իրար հանդեպ կատարած անմարդկային դաժանությունների ուղղությամբ:

Երբ Լեմկինը հետաքրքրվել է 1921 թ. Բեռլինում մի հայ երիտասարդի կողմից Թալեաթ փաշայի սպանության դատավարությամբ, սկսել է դատավարության գործերից անհապաղ Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած դեպքերի վերաբերյալ թղթապանակ կազմել: Իր պրոֆեսոր ուսուցչի հետ դատալսման ժամանակ պարզ է դարձել, որ չկա ոչ մի միջազգային օրենք, որով անհրաժեշտ կլիներ Թալեաթ փաշային ձերբակալել իր ծավալած գործողությունների համար,  այս իրավիճակը բացատրելու համար իր ուսուցչի բերած հողագործի օրինակը (իր հավաբնի հավերը սատկացնելուց համար հողագործը պատասխանատվության չի ենթարկվում) Լեմկինին խորապես ցնցել է: 1843-1915 թթ. օսմանյան ղեկավարության` հայերի նկատմամբ իրականցրած բռնությունները ազդեցություն են ունեցել, երբ Լեմկինը բարբարոսության հանցանք անվանած ցեղասպանությունը վերածել է կոնցեպցիայի:

1933 թ. Մադրիդում Ազգերի լիգայի կազմակերպած միջազգային իրավունքի վերաբերյալ կոնֆերանսի ժամանակ Լեմկինն առաջին անգամ  օգտագործել է «միջազգային իրավունքի հանցագործություն» եզրը, որը նախորդել է «ցեղասպանություն» եզրին: 1946 թ. ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայում քվեարկության արդյունքում ընդունել է, որ ցեղասպանությունը «միջազգային իրավունքի շրջանակի մեջ ներառվող հանցանք» է, որը բոլոր խմբերին զրկում է գոյության իրավունքից` շոկի ենթարկելով մարդկային խիղճը: Սակայն Լեմկինը, սրանից բացի, ցանկանում էր ցեղասպանության հանցանք գործելը կանխելու և պատժելու վերաբերյալ համաձայնագիր ստորագրել, որն իրականանալու էր 1948 թ. ՄԱԿ-ի` Ցեղասպանության կանխարգելման և պատժելու վերաբերյալ կոնվենցիայով:

Լեմկինը մահացել է 1959 թ.` 59 տարեկան հասակում, աղքատության մեջ, Նյու Յորքի հյուրանոցի իր համարում: Մարդկության այս գաղափարական պաշտպանի գերեզմանաքարի վրա նրան միայնակ թողած մարդիկ գոնե «Ցեղասպանության կոնվենցիայի հայր» գրելու նրբանկատություն են ցուցաբերել:

Հայակական հարցը

1909 թ. Ադանայի ջարդերից մինչև 1913 թ. ժամանակահատվածը դիտարկվում է որպես լավ մտադրությունների ժամանակաշրջան: Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը կապեր է հաստատում Դաշնակցություն կուսակցության հետ: Ժողովրդավարական կուսակցության վերաճած այս կուսակցությունը 1912 թ. նորացված Պատգամավորների պալատում ներկայացված էր երեք անդամով: Բացի այդ` այս խորհրդարանում 6 անկախ հայ պատգամավոր ևս կար (1876 թ. Պատգամավորների պալատում կար 67 մուսուլման և 48 ոչ մուսուլման պատգամավոր): Սակայն  Բալկանյան առաջին պատերազմում կրած պարտությունից հետո 1913 թ. հունվարյան հեղաշրջմամբ իշխանության գլուխ անցած Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը Թալեաթ փաշայի գլխավորությամբ բնակչությունը միատարր դարձնելու վերաբերյալ ծրագիր մշակեց, ըստ որի` էթնիկ խմբերն իրենց հայրենիքից տեղահանվելու և բնակեցվելու էին այնպիսի վայրերում, որտեղ նախկինում չէին ապրել: Քրդերին, հայերին և արաբներին տեղահանելու էին, իսկ նրանց բնակավայերը բնակեցնելու էին բոսնիացիներով, չերքեզներով և մյուս մուսուլման քոչվորներով, տեղահանված էթնիկ խմբերը վերաբնակեցված վայրերում չպետք է կազմեին բնակչության 10 տոկոսից ավելին:  Բացի այդ` այս խմբերը մեծ թափով ձուլվելու էին: Ըստ էության` 1914 թ. հույները բռնի ուժով տեղհանավեցին արևմտյան ափերից:

1895 թ. սկիզբ առած, այնուհետև 1909 թ. շարունակված քրիստոնյաների կոտորոծներն ու էթնիկ զտումները 1915 թ. հասան իրենց գագաթնակետին: Որոշ մուսուլմաններ մտածում էին, որ ավելի մեծ մասշտաբների կոտորածներ են անհրաժեշտ: Էնվեր փաշայի համար կարևոր էր հատուկ առաջադրանքը   կատարող ուժերի գոյությունը, որոնք, հրամանից բացի, իրականացնելու էին գաղտնի գործողություններ: Բալկանյան պատերազմից առաջ կազմավորված այս գաղտի կազմակերպությունը` Հատուկ կազմակերպությունը, հետագայոմ դառնում է պետական մարմին: Այս կազամկերպության մեջ կային հետախույզ սպաներ, լրտեսներ, նենգադուլներ, վարձու մարդասպաններ: Այս կազմակերպությունն ուներ նաև բացառապես քրդական աշիրեթներից կազմված պարամիլիտար ուժեր: Կազմակերպության կազմում էին նաև նախկին մեղադրյալներից կազմված կամավորները:

Թալեաթ փաշան Հատուկ կազմակերպության կմախքը հանդիսացող ավազակախմբերը կազմել է  բանտերից ազատ արձակած նախկին կալանավորներից:  Անատոլիայի Հատուկ կազմակերպությունը եղել է 3-րդ բանակային կորպուսի ենթակայության տակ: Կանոնավոր բանակի սպաներին դուր չի եկել այս կազմակերպությունը: «Էնվեր փաշան վստահում էր այս անզուսպ խմբերին: Անկարգություններ ստեղծելով` գյուղեր թալանել գիտեին: Այն, որ այս խմբերին չէին կարողանում ճնշել, գալիս էր թուլությունից: Այս հատուկ կազմակերպությունների բոլոր անդամներն ավազակներ, շեյխեր, դերվիշներ և դասալիքներ էին: Բազմիցս դեմ արտահայտվեցինք այս խմբերի կազմավորմանը, սակայն չկարողացանք դեմ դուրս գալ Էնվեր փաշային ու Միություն և առաջադիմություն կուսակցության զորեղ անդամ Բեհաեդդին Շաքիրին (Aziz Samih “Umumi Harpta Kafkas Cephesi Hatıraları” 1935)»:

Գերմանիայի աջակցությունը վայելող համաիսլամական քաղաքականությունը կայսրության սահմաններում բնակվող ոչ մուսուլմանների համար մահվան լուծումով ավարտվող ուղու բացումն էր: 1915 թ. սկսած տեղահանությունների պայմանները նախկինից շատ ավելի տարբեր էին: Երկու ամսվա ընթացքում գործադրումները ներառում էին ոչ միայն հայերին, այլև Արևելյան Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի- Ակունքի խմբ.) ողջ քրիստոնյաներին: Մտածել, թե վերոհիշյալ տեղահանություններն ավարտվելու էին վերաբնակեցմամբ, չէր կարելի, որովհետև ինչպես սահմանված վայրերի կենսապայմաններն էին անտանելի, այնպես էլ այդտեղ հասնել կարողացողների թիվն էր շատ քիչ: Բազմաթիվ մարդիկ սպանվեցին հենց իրենց ծնված և ապրած բնակավայրում կամ բնակավայրից դուրս, ոմանք էլ` ճանապարհներին, որոնց ստիպում էին ոտքով անցնել: Սպանվածների գրեթե մեծ մասը տաղամարդիկ էին: Կանայք և երեխաները կազմում էին դեպի հարավի անապատներ աքսորված քարավանների ամենամեծ մասը: Նահանգի պաշտոնյաները աքսորյալներին ճանապարհին ուտելիք, ջուր կամ ապաստան տալու որևէ միջոց չէին ձեռնարկել: Տեղահանվածների ունեցվածքը յուրացվում էր. ունեցվածքի մի մասն ուղարկվում էր Ներքին գործերի նախարարություն, մինչդեռ մյուս մասը յուրացվում էր: Ինչպես տեղեկացնում է անգլիացի սոցիոլոգ, պատմաբան Դեյվիդ Գոնթը, այս տեղահանությունները նպատակ էին հետապնդում յուրօրինակ բնակչությանն ամբողջությամբ հանել յուրօրինակ տարածքից:

Քանի որ ցանկանում էին արագ ավարտել, բազմապատկվում էր սպառնալիքի, բռնության տարրը: Եվ քանի որ վերաբնակեցնելու որևէ նպատակ չկար, ո’չ ղեկավարությանը, և ո’չ էլ բանակին չէր հետաքրքրում, թե տեղահանված բնակչությունն ուր է գնալու և կամ ֆիզիկապես կարողանալու է ապրել, թե ոչ:

Հայերի` բարձր մակարդակի վրա գտնվող մշակույթի ու քաղաքակրթության հանգամանքը աշխարհի աչքի առաջ շատ ավելի սարսափելի էր դարձրել նրանց հանդեպ կատարած այս բռնությունները: Առնոլդ Թոյնբին մասնավորապես ասում է. «Մարդու համար շատ դժվար է պատկերացնել, որ տեղահանությունը գործադրվել է այս  մասշտաբով: Հայերը վայրենի չէին, ինչպես կարմրամորթները, որոնց ողջ Ամերիկա մայրցամաքում սպիտակ մարդը չեզոքացրեց: Իրենց հարևան քրդերի նման անասնապահությամբ ապրուստ վաստակող քոչվորներ էլ չէին: Նրանք մեզ հետ նույն կյանքով ապրող մարդիկ էին, սերնդեսերունդ քաղաքներում բնակվող քաղաքացիներ, տեղական բարօրության գլխավոր ճարտարապետներն էին: Նրանք նստակյաց ժողովուրդ էին, բժիշկ, փաստաբան, ուսուցիչ, գործարար, արհեստավոր և կրպակատերեր էին. նրանք կանգնեցրել էին իրենց մտքի և աշխատանքի ամբողջական     հուշարձանները` բարձրարժեք եկեղեցիներ և արմատներ ձգած դպրոցներ: Կանայք կիրթ և քաղաքավարի էին, որովհետև  քաղաքակրթված էին (Arnold Toynbee- “Armenian Atrocities” pp. 30-31.)»:

Արդյունք և առաջարկներ

«Los Angeles Examiner» թերթի 1926 թ. օգոստոսի 1-ի համարում լույս տեսած իր հարցազրույցում Մուստաֆա Քեմալն ասում է. «Այս նախկին երիտթուրքերի կուսակցության մնացորդները, որոնց պետք է պատասխանատվության ենթարկել մեր միլիոնավոր քրիստոնյա հպատակներին անխղճորեն, զանգվածաբար իրենց տներից հանելու և սպանելու համար, հանգիստ չկարողացան մնալ նաև հանրապետության ղեկավարության մեջ»: Արտակարգ և լիազոր դեսպան Հենրի Մորգենթաուն իր «Արտակարգ և լիազոր դեսպան Հենրի Մորգենթաուի պատմությունը» գրքում գրում է. «Իթթիհադական հեղինակությունները, տեղահանության հրաման արձակելով, ռասայի բնաջնջման հրաման էին արձակում, նրանք սա լավ գիտեին և ինձ հետ զրույցների ժամանակ չէին փորձում ճշմարտությունը թաքցնել»: Անգլիացի քաղաքական գործիչ Վինսթոն Չերչիլը տվել է հետևյալ սահմանումը. «1915 թ. թուրքական կառավարությունը, սկսելով Փոքր Ասիայի հայերի զանգվածային սարսափելի կոտորածներն ու տեղահանությունները, շարունակեց դրանք: Գրեթե հաջողել էր այս ռասային Փոքր Ասիայից ամբողջությամբ վերացնել: Ամեն տեսակ կասկածից վեր է, որ այս հանցագործությունը իր քաղաքական պատճառներով նախապես է ծրագրվել և իրականցվել: Բոլոր շրջանները մեկ վարչական հոլոքոստով քարտեզից ջնջվել էին: Այս ամենը հնարավոր չէր մարդկանց կողմից կարգավորել»:

Թալեաթ փաշան, ով կարծում էր, թե խնդիրները կարելի է լուծել բռնության մեթոդով, առանց մտածելու` շփոթության մեջ վերջակետն այսպես էր դնում. «Հայկական հարց այլևս գոյություն չունի»:

Այն, ինչ նշեցինք վերևում, անկասկած, չի կարող արտահայտել տեղի ունեցածի մասշտաբն ու ծանրությունը: Այս բռնությունների ու կոտորածների վրա լույս են սփռել ինչպես Եվրոպայի և ԱՄՆ-ի թերթերում կանոնավոր լույս տեսած, այնպես էլ Օսմանյան կայսրության դաշնակիցներ Գերմանիայի և Ավստրիայի, ներառյալ` Անգլիայի, ԱՄՆ-ի պաշտոնական փաստաթղթերը, օսմանյան ռազմական ատյանի արձանագրությունները, դիվանագետների և միսիոներների վկայությունները, հանձնաժողովի զեկույցներն ու վերապրածների պատմությունները: Ոչ մի հիմնավորում, այդ թվում` թե’ հայերից ոմանց իրավական պահանջներով ընդվզումները, թե’ արտաքին ուժերի գործողությունները չեն կարող այս մարդկային ողբերգությունը օրինականացնել: Սխալ է տեղի ունեցածը քննարկել իրավական և տեխնիկական հասկացություն հանդիսացող ցեղասպանություն բառով: Այն, ինչ տեղի է ունեցել, չի կարող տեղավորվել  տեխնիկական հասկացության մեջ, հետևաբար նաև չի կարող արտահայտել տեղի ունեցածը: Ցավալի է, որ մեկ բառը` «ցեղասպանություն», ավելի կարևոր է դարձել, քանի իրականությունը: Բռնություններն ու կոտորածը մարդկության հետ համատեղելի չեն: Մարդկության խղճի առաջ դատապարտվելն ավելի շատ է արժանապատվությունը վիրավորում, քան ցեղասպանության մեջ մեղադրվելը: Թուրքերը, քրդերը, չերքեզները` որպես այս բռնությունների պատասխանատուներ, իսկ հայերը, ասորիներն ու մյուս քրիստոնյա խմբերը` որպես տուժածներ, տրավմայի են ենթարկվել: Վարչակարգը, որը ստեղծվել է ճշմարտությունը թաքցնելու և ժխտելու հիման վրա, պետությանն ու հասարակությանը հիվանդացնում, փտեցնում է: Անհրաժեշտ է, որ Թուրքիայի քաղաքական գործիչները, ակադեմիկոսները, լրագրողները, պատմաբաններն ու հոգևորականները  ջանան հասարակությանը ծանոթացնել ճշմարտության հետ, հիշեցնեն կատարվածի մասին: Ճշմարտության հետ երես առ երես հանդիպելն ասել է թե` հիշեցնել, ազատություն տալ: Մեզ պատիվ չի բերի, եթե ընդունելով, որ տեղի ունեցած սարսափների մեղավորները մեր պապերն են, պաշտպանենք: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ազդեցիկ անդամների և իրենց ենթակա կադրերի, ավազակախմբերի և հրոսակների գործողությունները պաշտպանելը մարդկային և խելամիտ պահվածք չէ: Թուրքիան պետք է ողջ աշխարհին լսեցնի, որ ընդունում է տեղի ունեցած բռնություններն ու կոտորածները և, հետևաբար, որպես հասարակություն և պետություն` պաշտպանում է  մարդկայիին ամենաբարձր արժեքներ հանդիսացող ճշմարտությունը, արդարությունն ու հումանիզմը, դատապարտում է անցյալում այս ամենն իրականացրածների գաղափարն ու գործողությունը: Սրանից հետո սփյուռքում ապրող բոլոր հայերին քաղաքացիության հրավերներ պետք է անել, և նրանց Թուրքիայի հանրապետության քաղաքացիություն շնորհել: Քաղաքացի եղողների նյութական կորուստները պետք է փոխհատուցել: Առանց որևէ նախապայմանի պետք է բացել Հայաստանի հետ սահմանը: Երբ Թուրքիան կիսի հայերի ցավը, ազատվելու է նաև իր վախից, կոմպլեքսներից և տագնապներից: Ասպես վարվելը հոգու, բարոյականության և մտքի անհրաժեշտություն է: Քաղաքական կադրերը, որոնք չեն խորշում ամեն տարի նույն իրավիճակի մեջ հայտնվել, կրկին նույն թուլությունը ցուցաբերել, կեղծ վերաբերմունք  ցույց տալ, իրավունք չունեն թուրք հասարակությանը նվաստացնել մյուս հասարակությունների և ղեկավարների առաջ:

Ումիթ Քարդաշ /umitkardas@gmail.com/

http://taraf.com.tr/haber/kelimeler–hakikatin–onune–gecmemeli.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net