Աթաթուրքի կողմից նամակ` քրդերին

Նեշե Դյուզել

Պատմաբան Թաներ Աքչամ. «Աթաթուրքը Սամսուն մտնելիս հետևյալն է ասել քուրդ աղաներին գրած նամակում. «Հայերը կգան և իրենց ունեցվածքը կվերցնեն ձեզնից»: Այդ վախը դրդապատճառ է ծառայել Ազգային-ազատագրական պայքարում (Ազգայնական շարժման մեջ-Ակունքի խմբ.):

«Թուրքիան պարտավոր չէ ցեղասպանություն ասել, բայց ստիպված է ընդունել, որ 1915-ը մարդկության դեմ հանցանք է, և ներողություն խնդրել: Աթաթուրքը մեր մեծ շանսն է` հայկական իրադարձության մեջ (ի նկատի ունի Հայոց ցեղասպանությունը-Ակունքի խմբ.): Նա չի մասնակցել 1915-ին, իսկ իթթիհատական առաջնորդներին անվանել է «մարդասպաններ»:

Մ. Քեմալը հայկական կոտորածին տվել է «ամոթալի արարք» որակումը: Թող թուրքական կառավարությունն էլ «ամոթալի գործողություն» ասի. դա սկիզբ կլինի: Հայերի 90 տոկոսը սպասում է «Մեծ ամոթ է կատարվել, կներեք» նախադասությանը:

Էրգենեքոնը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության շարունակությունն է: Պատահականություն չէ, որ հակահայկական արշավը տարվում է Թալեաթ փաշա-Ռաուֆ Դենքթաշ առանցքում: Հանրապետության հիմնադիրների էական մասը մասնակցել է 1915-ին կամ հարստացել այդ գործընթացի ժամանակ»:

***

Ինչու Թաներ Աքչամը

Թուրքիայի օրակարգն այնպես արագ է ընթանում, որ բազմաթիվ հարցեր առանց խորապես մեկնաբանելու` անցնում են մեկ ուրիշ խնդրի, և որոշ ժամանակ անց այն թեման, որի շուրջ բավարար չափով քննարկում չէր եղել, մեր դիմաց է դուրս գալիս` որպես խնդիր: Օրինակ` Խոջալուի ցույցում, որին մասնակցել է նաև մեր ներքին գործերի նախարարը, բացեցին «Բոլորդ հայ եք, բոլորդ ապօրինի զավակ եք» ցուցապաստառները: Արդյոք ինչի՞ ցուցանիշն էր հասարակության միջից նման ռասիստական մտայնության երևան գալը: Ինչպե՞ս պետք է մեկնաբանվեր Ն.Գ. նախարարի` նման ցույցի մասնակցելը: Ցեղապաշտությունը թուրք հանրության մեջ սկսել է կողմնակիցների մեծ բանա՞կ հավաքել: Կառավարությունը նորմա՞լ է վերաբերվում ազգայնամոլությանն ու ցեղապաշտությանը: Այս ցուցապաստառները որևէ արձագանք գտե՞լ են արտերկրում կամ կգտնե՞ն: Այն դեպքում, երբ Թուրքիան արագորեն ընթանում էր ժողովրդավարացման ուղով, ինչու՞ միանգամից կանգ առավ: Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը ինչու՞ հրաժարվեց դեմոկրատացումից: Արդյոք դրանում դեր խաղա՞ց ՊԿԿ-ի հետ բանակցությունների դադարեցումը: Ի՞նչ է ուզում ՊԿԿ-ն: Ինչու՞ քրդերը չեն կարողանում ժողովրդավարական շարժում ստեղծել: Արդյո՞ք թուրքերն ու քրդերը իրենց ծայրահեղ ազգայնամոլ կեցվածքով միմյանց խանգարու՞մ են, միասի՞ն են կանգնում ժողովրդավարացման ուղու առջև:

Մոտենում է ապրիլի 24-ը: Այս տարի ի՞նչ է անելու Ամերիկան` Հայկական հարցի առնչությամբ: Ինչու՞ Թուրքիան չի կարողանում լուծել Հայկական հարցը: Կարգավորել չկարողանալու պատճառը Ադրբեջանի հետ հարաբերություննե՞րն են: Ինչու՞ թուրք հասարակությունը չի կարողանում առերեսվել Հայկական հարցի հետ: Այս բոլոր խնդիրների մասին զրուցեցինք Հայկական հարցի վերաբերյալ ուշագրավ ուսումնասիրություններ ունեցող, գրքերի հեղինակ, պատմաբան Թաներ Աքչամի հետ, որպեսզի ըմռնենք Թուրքիայում ահագնացող ազգայնամոլ մթնոլորտը, ինչպես նաև` թե ո՞ր ուղղությամբ են ընթանում Թուրքիան թե դրսից և թե ներսից արգելակող Հայկական ու քրդական հարցերը: Տարիներ շարունակ Ամերիկայի Կլարկ համալսարանում դասավանդող պատմության պրոֆ. Թաներ Աքչամը, որպես 1970-ականների ուսանողների առաջնորդներից մեկը, այն մարդկանցից է, ովքեր քաջածանոթ են թուրքական ձախակողմյան շարժումներին, քրդական քաղաքականությանը, Ապոյին և մոտիկից են հետևել ՊԿԿ-ի հիմնման և ծավալման պատմությանը:

***
-3-

Այսօր ավարտում ենք Թաներ Աքչամի հետ մեր  հարցազրույցը, որի առաջին և երկրորդ մասերը հրապարակել էի նախանցյալ օրը և երեկ:

***

Հարց- Մոտենում է ապրիլի 24-ը: Հայկական հարցը դարձյալ ընդգրկվելու՞ է միջազգային օրակարգում:

Պատասխան- Առավել քան ընդգրկվելու: Դեպի 2015 թ. բոլորը դանակ են սրում:

Հարց- Ըստ Ձեզ` ի՞նչ է այս տարի անելու Ամերիկան Հայկական հարցի առնչությամբ:

Պատասխան- Ամենայն հավանականությամբ շատ տարբեր դիրքորոշում չի որդեգրի: Թուրքիային կծանրաբեռնի այնքան, որքան նախկինում էր ծանրաբեռնում, որովհետև 2012 թ. վերջերին ընտրություններ են սպասվում ԱՄՆ-ում: Օբաման ընտրվելուց առաջ իր դիրքորոշումը չի փոխի: Սակայն ենթադրում եմ, որ 2015 թ. Օբաման կարտասանի ցեղասպանություն բառը:

Հարց- Ի՞նչ կփոխվի, եթե Ամերիկան ասի ցեղասպանություն բառը:

Պատասխան- Շատ բան կփոխվի: Ամերիկան, Անգլիան և Իսրայելը հիմա թույլ են տալիս, որ Թուրքիան միջազգային հարթակում մանևրի: Եթե այդ եռյակն ընդունի ցեղասպանությունը, Թուրքիան այլևս չի կարող մանևրել համաշխարհային ասպարեզում: Թուրքիան իր մերժողական կեցվածքով մեկուսացված ռեժիմի կվերածվի աշխարհում: Կդառնա մի ժամանակվա Հարավային Ամերիկան, այսօրվա Հյուսիսային Կորեան: Տեսե’ք… Պարտադիր չէ, որ Թուրքիան ցեղասպանություն որակումը տա, բայց ստիպված է ընդունել, որ 1915-ը մարդկության դեմ ուղղված մեծ հանցագործություն է, և ներում հայցել դրա համար:

Հարց- Այս հողերում հարստությունը միշտ մեծ կոտորածների միջոցով է փոխանցվել: Ներողություն խնդրելու դեպքում ի՞նչ կլինեն հայկական ունեցվածքի վերադարձի հարցը և փոխհատուցման խնդիրը:

Պատասխան- Աթաթուրքը Սամսուն մտնելիս հետևյալն է ասել քուրդ աղաներին գրած նամակում. «Հայերը կգան և իրենց ունեցվածքը կվերցնեմ ձեզնից»: Այդ վախը դրդապատճառ է ծառայել Ազատագրական պատերազմում: Սակայն ներկայում նման խնդիր չկա և չի լինի: Հնարավոր չէ, որ գույքը հետ վերցնեն: Թող ոչ ոք դրանով չխաբի թուրքին: Այդ թեման շահարկվում է ազգայնամոլների կողմից` մարդկանց ահաբեկելու համար:

Հարց- Լա’վ, բայց այդ դեպքում ինչպե՞ս է լուծվելու փոխհատուցման հարցը:

Պատասխան- Փոխհատուցման հարցը պետք է քննարկվի երկու կառավարությունների (նկատի ունի Թուրքիայի և Հայաստանի կառավարություններին-Ակունքի խմբ.) միջև` ժամանակի ընթացքում: Այդ հարցում կանոնը հետևյալն է. պետք է, որ երկու հասարակություններն էլ ասեն, թե իրենց խիղճերը բավարարված են, իսկ դա կարող եք անել հասարակության առջև կայանալիք երկու կառավարությունների համատեղ հանձնաժողովների միջև քննարկումներով, որովհետև փոխհատուցումը բարոյական կատեգորիա է և չի կարող միայն գումարով չափվել:

Հարց- Ի՞նչ ենք անելու` փոխհատուցում ասելով:

Պատասխան- Կարելի է շատ բան անել, ինչպիսիք են, օրինակ, ներողություն խնդրելը, Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) հայկական հետքերը վեր հանելը, քաղաքացիության իրավունք շնորհելը, Հայաստանին սոցիալական աջակցություն ցուցաբերելը, Տրապիզոնի նավահանգիստը արտահանումների համար բացելը: Ինչպես որ Հրանտն (Հրանտ Դինքը-Ակունքի խմբ.) էր առաջարկում, կարելի է նաև քննարկել Թուրքիայի` Հայաստանի հետ համատեղ ԵՄ մտնելու հարցը:

Հարց- Ինչու՞ Թուրքիան չի կարողանում լուծել Հայկական հարցը: Դա հասարակության համար տեսանելի ինքնարժեք չունի: Արդյո՞ք լուծել չկարողանալու պատճառը Ադրբեջանի հետ հարաբերություններն են:

Պատասխան- Դա էլ մի մասն է, բայց կան ևս մի քանի պատճառներ: Եթե որևէ հարցում 90 տարի շարունակ սուտ խոսես, չես կարող 91-րդ տարում վեր կենալ ու ճշմարտությունն ասել: Թուրքիան նման` հոգեբանական առումով ոչ բարենպաստ կացության մեջ է: Պետությունը 90 տարի սուտ է ասել մեզ: Ուժեղ ազգայնամոլ դաստիարակությամբ լվացել մեր ուղեղները: Եթե հիմա վեր կենաս ու մարդկանց ասես, թե «ես սուտ եմ խոսել», այդ մարդիկ քո հանդեպ վրդովմունքով կլցվեն` ասելով. «Ինչու՞ 90 տարի ինձ մարդու տեղ չես դրել: Ինչու՞ ես ինձ խաբել»: Ես հիշում եմ… 1960-ականներին, երբ սովորում էի միջնակարգ դպրոցում, մեզ քրդերին ներկայացնում էին որպես «լեռներում շրջող թուրքեր»: Մեզ գրքույկներ էին բաժանում, որոնցում գրված էր, թե «Նրանք հարթավայրերում քայլելիս «քարթ-քուրթ» ասելով` ձայներ են արձակում, դրա համար էլ նրանց քուրդ են անվանում»: Հենց դա է քո պետությունը, որը հիմնվում է իր քաղաքացուն ստելու վրա: Բացի այդ…

Հարց- Այո’, բացի այդ ի՞նչ…

Պատասխան- Բացի այդ` ցավոք Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիրների էական մասը կա’մ մասնակցել է 1915-ին, կա’մ էլ` հարստացել այդ գործընթացի ժամանակ:

Հարց- Մենք տեղյակ ենք, որ այս երկրում անցյալի և ներկայիս բազմաթիվ մեծահարուստների հարստության աղբյուրը հայկական ունեցվածքն է եղել: Արդյոք ազգայնական պայքար մղողների մեջ կարևոր տեղ զբաղեցնու՞մ են հայկական գույքով հարստացածները:

Պատասխան- Այո’, որպես հիմք` դրանք Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կադրերն են: Գիտեք… Ռումելիի և Անատոլիայի իրավունքների պաշտպանության ընկերությունների անվան տակ Անատոլիայում կազմավորված դիմադրություն ցույց տվող կազմակերպությունները, մեծավ մասամբ, հիմնվել և կազմակերպվել են Իթթիհաթ վե թերաքքի-ի կողմից: Ֆալիհ Ռըֆքըի (Աթաթուրքի կենսագիրն է-Ակունքի խմբ.) «Չանքայա» գրքում հրապարակված խոսքով ասած` հայկական կոտորածն իրագործած կադրերն այդ պահին կանգնած էին երկընտրանքի առաջ. կա’մ մնալու էին Ստամբուլում և գրավող ուժերի (նկատի ունի Դաշնակից ուժերին-Ակունքի խմբ.) կողմից դատվելու, կա’մ էլ, Անատոլիա անցնելով, դառնալու էին ազգային-ազատագրական պայքարի հերոսներ:

Հարց- Ի՞նչ արեցին:

Պատասխան- Երկրորդն ընտրեցին: Սակայն այս հարցում պետք է հետևյալ տարբերությունը դնենք, որովհետև իմ այդ ասածը չպետք է հասկացվի որպես ազգային պայքարում առաջատար դիրք գրաված բոլոր մարդկանց մեղադրող և սևացնող խոսք: Ամեն ազգ ունի իր ազգային հերոսները և իր ձևով է ազգային-ազատագրական պայքար մղել: Թուրքիայի ազգային-ազատագրական պայքարը ևս այդ իմաստով որևէ ստորադաս կամ վերադաս դիրք չունի մյուս երկրների համեմատ: Սակայն այդ շարժման մեջ 1915-ին կա’մ անմիջականորեն մասնակցած, կա’մ էլ 1915-ի միջոցով հարստացած, բարձրացած կարևոր հատված կա: Արդեն իսկ այս պահին հենց դա է 1915-ի հետ առերեսվելու դժվարությունը:

Հարց- Դեռև՞ս:

Պատասխան- Այո’: Սակայն Թուրքիայում այլևս բոլորը գիտեն, որ Մ. Քեմալը այս հարցում մեր ամենամեծ շանսն է: Մ. Քեմալը ո’չ մասնակցել է 1915-ին, ո’չ էլ հավանություն տվել դրան: Նա պահանջել է, որպեսզի իթթիհատականները դատվեն: Մ. Քեմալն անգամ երիտթուրք առաջնորդներին տվել է «մարդասպան» բնորոշումը և լուրջ հեռավորություն պահպանել նրանցից:

Հարց- 1915-ի կոտորածների պատասխանատուները դատվել են օսմանյան մեջլիսում (1919-1921 թթ. երիտթուրքերը դատվել և դատապարտվել են Օսմանյան կայսրության ռազմական արտակարգ ատյաններում, իսկ օսմանյան խորհրդարանի Հինգերորդ հանձնաժողովի կողմից իրականացվել է Առաջին աշխարհամարտի տարիներին կառավարած երկու վարչակազմերի անդամների հարցաքննությունը-Ակունքի խմբ.), իսկ հանրապետական շրջանում այս հարցով ոչ մի դատավարություն չի գրանցվել: Մ. Քեմալը ինչու՞ է հրաժարվել 1915-ի մասնակիցներին դատելու ցանկությունից:

Պատասխան- Հրաժարվել է, որովհետև Արևմուտքի ուժերը չեն ընդունել թուրք ազգայնականների առաջարկը: Անկարայի ազգայնական շարժումը իթթիհատականներին, Հայոց ցեղասպանության պատասխանատուներին և հանցագործներին դատապարտելը ընկալել էր որպես Ազգային ուխտի համար վճարվելիք գին և աջակցել դատավարությանը, բայց 1920 թ. ի հայտ է եկել Սևրի դաշնագիրը: Այսինքն` Ազգային ուխտը չի ընդունվել, իսկ Սևրը մասերի է բաժանել Անատոլիան: Արդյունքում մեր այսօրվա սահմանները միայն կռվով են ձեռք բերվել: Ահա և Սևրի հետ մեկտեղ Անկարան հրաժարվել է 1915-ի համար պատասխանատուներին դատելուց: Մտածել է, որ կարիք չկա նման գին վճարել: Իրականում 1918-1923 թթ. Անատոլիայում զուր տեղն է արյուն հոսել:

Հարց- Իսկ ի՞նչ կարելի էր անել:

Պատասխան- Ինչպես ասացի… Եթե Ազգային ուխտը սկզբից ընդունվեր Անգլիայի կողմից… Եվ եթե նա որպես ընդունման պայման մեզնից պահանջեր իթթիհատականների դատավարությունը… Արդեն իսկ ազգայնական շարժումը Անատոլիայում կողցմնակից էր երիտթուրքերին դատելուն: Նման պարագայում մենք լրիվ այլ պատմություն կներկայացնեինք մեր երիտասարդներին: Մենք ևս այսօր գերմանացիների պես կխոսեինք մեր պատմության մասին, բայց այս հարցի առկախման մեջ մեծ պատասխանատվություն են կրում նաև արևմտյան ուժերը: Տեսե’ք… Աթաթուրքը մի նամակ է գրում Ստամբուլ 1920 թ. օգոստոսին:

Հարց- Ի՞նչ է ասում Աթաթուրքը 1915-ի պատասխանատուների դատավարության մասին:

Պատասխան- Այդ պահին պարզ են դառնում Սևրի պայմանագրի դրույթները, և Ստամբուլում շարունակվում են դատավարությունները: Մարդկանց կախում են Հայոց ցեղասպանությանը մասնակցելու մեղադրանքով: Աթաթուրքն ասում է. «Այլևս անիմաստ է դառնում: Հրաժարվեք հայրենիքի այդ զավակներին կախելուց, վերջ տվեք այդ անիմաստ մահապատիժներին»: Իսկ Սևրից առաջ նույն Աթաթուրքը դարձյալ նամակ էր գրել Ստամբուլ` հետևյալ բովանդակությամբ. «Դատավարությունները չպետք է թղթի վրա մնան: Բարեկամին և թշնամուն պետք է ցույց տալ, թե ինչպես է գործադրվում արդարադատությունը»: Աթաթուրքն այդպիսով բացահայտ կերպով պաշտպանել էր իթթիհատականների դատապարտումը:

Հարց- Եթե Ազգային ուխտն ընդունվեր, Աթաթուրքը 1915 թ. համար կդատե՞ր նաև այն երիտթուրքերին, ովքեր մասնակցել էին ազգայնական պայքարին:

Պատասխան- Անկարան բավարար էր համարում այն սահմանափակ դատը, որն ընթանում էր Ստամբուլում ձերբակալվածների նկատմամբ: Արդեն իսկ այն ժամանակաշրջանում առկա էին երկու հիմնախնդիրներ: Ճանաչվելու՞ էր, թե՞ ոչ օսմանյան ինքնիշխանությունը: Եթե չէր ճանաչվելու, քանի՞ պետություն էր հիմնվելու օսմանյան տարածքներում, և որտեղի՞ց էր անցնելու այդ պետությունների միջև սահմանը: Այս հարցի շուրջ երկու իրարամերժ տեսակետներ կային: Թուրք ագզյանականներն ասում էին. «Թո’ղ ճանաչվի օսմանյան ինքնիշխանությունը, թո’ղ պետություններ չստեղծվեն, և թո’ղ սահման լինի Ազգային ուխտը», իսկ Արևմուտքի ուժերը պահանջում էին, որ հիմնվեն Սևրով ամրագրված պետությունները: Այսինքն` լինեն Հայաստան, Քուրդիստան, Իզմիրը և շրջակա տարածքները տրվեն հույներին, կազմավորվեն իտալական ու ֆրանսիական ազդեցության գոտիներ, իսկ Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցները դառնան միջազգային գոտի:

Հարց- Իսկ ո՞րն էր երկրորդ հիմնախնդիրը:

Պատասխան- Երկրորդ հիմնախնդիրն էլ հետևյալն էր: Ի՞նչ էր արվելու պատերազմի ժամանակ կատարված հանցագործությունների կապակցությամբ: Թե’ անգլիացիները և թե’ թուրքերը պահանջում էին, որ դատվեին 1915 թ. կոտորածն իրականացնողները, ինչպես նաև` հույների և արաբների դեմ ոճրագործությունների հեղինակները: Նրանց կարծիքների միջև տարբերությունը վերաբերում էր դատավարության չափանիշներին: Անկարան պահանջում էր, որ դատաքննություններն ընդգրկեն միայն սահմանափակ թվով իթթիհատականների և ասում, թե «Դատավարությունները թող չտարածվեն ամբողջ Իթթիհաթ վե թերաքքի շարժման վրա»: Իսկ Ստամբուլը գրաված Անգլիայի ուժերի հրամանատարությունը կողմ էր, որ դատավարությունը հնարավորինս լայն ընդգրկում ունենա:

Հարց- Լա’վ, իսկ ո՞րն էր ճշմարտությունը: Բոլոր իթթիհատականները մասնակցե՞լ են հայկական կոտորածին:

Պատասխան- Եղել են այս կոտորածին չխառնված անձինք, բայց, ըստ էության, խոսքը վերաբերում է մի գործի, որի համար պատասխանատվություն է կրում այդ քաղաքական կուսակցությունը: Սակայն, բնականաբար, պետք է այս հարցում տարբերակում մտցնել: Այսպես` եղել է Մեհմեթ Էմին անվամբ մի թուրք ազգայնական` Տրապիզոնի պատգամավոր: Նրա` օսմանյան խորհրդարանի պատգամավորների պալատում ներկայացրած ելույթը ուղղակի հոյակապ է եղել: Նա, թուրք ազգայնամոլ լինելով, դատապարտում է հայկական կոտորածը:

Հարց- Այս հանրապետությունը իթթիհատականները չստեղծեցի՞ն:

Պատասխան- Ստեղծեցին: Օրինակ` Աթաթուրքը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության մեջ ընդդիմություն էր ներկայացնում: Կարճ ասած` Իթթիհաթ վե թերաքքի-ում ևս այդ կոտորածին չխառնված մարդիկ կային: Ըստ էության` հանրապետության հիմնադիր կադրերը հնարավորություն ունեին Հայկական հարցում դրական նախաձեռնությամբ հանդես գալու, որը կխորհրդանշվեր Մ. Քեմալի անձով:

Հարց- Կոնկրետ ո՞ր հնարավորության մասին է խոսքը:

Պատասխան- Իրականում մենք այս պահին էլ կարող ենք գնալ Աթաթուրքի հետքերով: Աթաթուրքը 1920 թ. ապրիլի 24-ին մեջլիսում ելույթ ունենալիս այդ դեպքը որակել է որպես «ամոթալի արարք»: Հետևաբար` եթե այսօր թուրք կառավարությունը ևս այդ իրադարձությանը տա «ամոթալի գործողություն» բնորոշումը, դա սկիզբ կլինի:

Հարց- Ինչու՞ թուրք հասարակությունը չի կարողանում առերեսվել Հայկական հարցի հետ:

Պատասխան- Հասարակությունն առերեսվում է: Պետությունը չի կարողանում առերեսվել: 80-90 տոկոս հայերի ակնկալիքը հետևյալ նախադասությունն է. «Կներեք, մեծ ամոթ է կատարվել»: Կարևորն այն է, որ թուրքը և հայը կարողանան համատեղ կիսել իրենց վիշտը:

Հարց- Ի՞նչ տեղ է գրավում Հայկական հարցը թուրքական ազգայնականության մեջ:

Պատասխան- Թուրք ազգայնականության համար օտարը մեծ մասամբ ոչ մուսուլմաններն են, իսկ հայերը կարևոր տեղ են զբաղեցնում վերջիններիս մեջ:

Հարց- Ըստ Ձեզ` ինչի՞ ուղերձն էր այն փաստը, որ Հրանտը սպանվեց 1915 թ. ճարտարապետներից մեկի` Թալեաթ փաշայի պես` փողոցի մեջտեղում թիկունքից արձակված գնդակով:

Պատասխան- Լուրջ շարունակականություն է առկա Միություն և առաջադիմություն կուսակցության և Էրգենեքոնի միջև: Հակահայկական արշավի` Թալեաթ փաշայի առանցքում տարվելու և Թալեաթ փաշա կոմիտեի ու Ռաուֆ Դենքթաշի առանցքում հիմնվելու հանգամանքը պատահականություն չէ: Այսպես, օրինակ, սույն կոմիտեի անդամների մեծ մասը ներկայում Էրգենեքոնի գործով նստած է մեղադրյալի աթոռին: Ես Էրգենեքոնի հետ եղած առնչության պատճառով համոզված եմ, որ Ռաուֆ Դենքթաշը Հրանտ Դինքի հոգևոր մարդասպաններից մեկն է: Սակայն ուշագրավ է, որ Հրանտին տեր կանգնողները դա չեն նկատում:

Հարց- Ի՞նչը չեն նկատում:

Պատասխան- Չեն նկատում այն կապը, որ առկա է 1915-ի և Հրանտի սպանության միջև: Հրանտին պաշտպանել ցանկացողները դա չեն կարող անել` առանց ըմբռնելու 1915-ի հետ առկա կապը: Նրանք չեն կարող ոգեկոչել Հրանտի հիշատակը, քանի դեռ վրդովվում են 1915-ը օրակարգ բերելու առթիվ:

Հարց- Դուք ինչպե՞ս եք բացատրում այն փաստը, որ Թուրքիանոչ մի հարց  չի կարողանում ընդմիշտ լուծել:

Պատասխան- Այդ խնդիրը կապված է մեր մշակույթի հետ: Մենք այնպիսի պետության ավանդույթ ունենք, որ խնդիրները հնարավոր կլինի լուծել միայն մտայնության մեջ հեղաշրջում կատարելու միջոցով: Ինքներդ մտածեք… «Թուրքիայում բոլորը հավասար են, քաղաքացի են» ասելը մտայնության հեղաշրջում է պահանջում այս երկրում, որովհետև քրիստոնյան դեռ օտար է այստեղ: Այդ պատճառով էլ այլևս պետք է վերացնել Լոզանի պայմանագրում առկա` փոքրամասնությունների իրավունքների վերաբերյալ հոդվածները և ցնդաբանությունը:

Հարց- Մենք շարունակում ենք նույնությամբ կանգնել 100 տարվա վաղեմություն ունեցող խնդիրների առաջ: Խոսքը գնում է հասարակակա՞ն խնդրի մասին, թե՞ մենք չենք կարողանում բավարար չափով ուժեղ ու խիզախ քաղաքական գործիչների առաջադրել:

Պատասխան- Մեկը ենթադրում է մյուսիը:  Այս երկրում որևէ խիզախ քաղաքականություն կփոխադարձվի, բայց դրան բավարար չափով արձագանքող շրջապատ և մարդիկ չկան Թուրքիայում:

Հարց- Ինչպե՞ս կլուծի Թուրքիան իր խնդիրները:

Պատասխան- Աշխարհում միջին մեծություն ունեցող երկրներն իրենց խնդիրները հիմնականում կարողանում են լուծել` արտաքին պայմանները հօգուտ իրենց օգտագործելով: Թուրքիայի դեպքում այդ դինամիկան ԵՄ անդամակցության գործընթացն է: Թուրքիան հիմա դա չի կարողանում անել, որովհետև այդ գործընթացը կասեցված է:

Հարց- Նոր սահմանադրությունը որքանո՞վ օգտակար կլինի` այս երկրում առկա խնդիրները լուծելու տեսանկյունից:

Պատասխան- Դա շատ մեծ օգնություն կլինի: «Բոլորը քաղաքացի են և հավասար են» մտայնությունը այս երկիր կարող է ներմուծվել նոր սահմանադրությամբ: Եթե ինձ հարցնեք, թե ինչու՞ է Թուրքիան զրկված ժողովրդավարացումն ապահովող ուժեղ ներքին դինամիկայից… կպատասխանեմ, որ Թուրքիան զուրկ է ներքին դինամիկայից, որովհետև Թուրքիան անընդհատ ոչնչացրել է իր մոդեռնիզմը ստեղծող հեղափոխական ուժերին, բարեփոխիչներին: Իսկ դրանք քրիստոնյաներն էին: Նրանց տեղը լցնելու գործընթացի համար 100 տարի պահանջվեց:

Հարց- Ըստ Ձեզ` հիմա ո՞վ է լցնում քրիստոնյաների այդ տեղը:

Պատասխան- Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը փորձում է կամաց-կամաց գրավել քրիստոնյաների տեղը: Արդեն իսկ, հենց այդ պատճառով, շատ կարևոր է և անգամ` պատմական իրադարձություն մուսուլման հատվածի հաշվի նստելը: Մուսուլման հատվածը այդ հաշվի նստելու շնորհիվ ժողովրդավար կդառնա և կազատականացվի: Մուսուլման հատվածի կազմած այդ ուժեղ ներքին դինամիկան էլ, ի վերջո, կազատականացնի Թուրքիան: Այսպես, օրինակ, մուսուլման հատվածի` Էրգենեքոնի հետ հաշվի նստելը և առերեսվելը կարևոր մասնաբաժին եղավ այդ հարցում: Եթե այսօր մենք Թուրքիայի դեմոկրատականացման մեջ ԱԶԿ-ի նախաձեռնությունները որպես առաջին մեծ ալիք որակենք… ժողովրդավարացման մեջ երկրորդ մեծ ալիքն էլ վերստին իսլամական հատվածի միջից դուրս կգա, եթե նա ցուցաբերի պատմության հետ առերեսվելու խիզախություն…

14.03.2012

«Թարաֆ» օրաթերթ

Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի
Akunq.net