Կեսարիայի Էֆքերեի Սուրբ Կարապետ վանքը

Էֆքերե

Կեսարիա 1937 թ.: Կեսարիայի նահանգը:

Էֆքերեն այսօր գտնվում է Թուրքիայում` Կեսարիայից մոտ 18 կմ հյուսիս-արևելք, ծովի մակերևույթից 1314 մ բարձրության վրա: Այս շրջանն այժմ Կեսարիայում Քոջա Սինանի կազմում գտնվող Գեսիում է: Հայտնի է Բահչելի անունով:

1915 թ. առաջ Կեսարիայի Սուրբ Կարապետ վանքի բարձրագույն գիշերօթիկ դպրոցը: Մ. Ռ. Չալուքյանի և Ա. Ստեփանյանի արխիվից:

Սիմեոն Լեհացին նշում է, որ 1618 թ. «Սուրբ Կարապետի առջևում գտնվող մեծ գյուղում» հայերին պատկանող 300 տուն է եղել: Այս թիվը տարիների հետ աճել է. մոտ 300 տարի անց` 1914 թ., եպիսկոպոս Տրդատ Բալյանը նշում է, որ այստեղ 500 հայկական տուն է եղել: Համաձայն 1831 թ. օսմանյան մարդահամարի` Էֆքերեն բաղկացած է եղել 5 առանձին թաղամասից` Չադվարլը (հայկական թաղամաս), Դեմիրջի (հայկական թաղամաս), Խան (հայկական թաղամաս), Քուզեյ (հայկական թաղամաս) և Չեշմե (թուրքական թաղամաս):

Արևելյան ճակատը, 1903 թ. Մ. Ռ. Չալուքյանի և Ա. Ստեփանյանի արխիվից:

Ալպոյաճյանը 1937 թ. լույս տեսած իր «Պատմութիւն հայ Կեսարիոյ» գրքում այսպես է նկարագրում. «Եթե Էֆքերեի արևմտյան հատվածում փողոցով քայլելիս ուսումնասիրեք ձեր շրջակապատը, կհանդիպեք կախարդական տեսարանի… Բարձրացող հովտի միջից գետակը կամաց-կամաց դեպի հարավ է հոսում և անուշ-անուշ քչքչալով` զովացնում է գետափին շարված պուրակները… Քարե տներին բնորոշ է հայկական գյուղական նրբագեղությունը: Երկու կողմից այնպես խիտ են վեր խոյանում, որ ներքևի փողոցի տների կտուրները դարձել են վերին փողոցի տների բակերը: Արևելյան բլրից ձախ ընկած փողոցների կենտրոնում առինքնող գմբեթով աչք շոյող, հիասքանչ եկեղեցի կա, իրոք, անսովոր տեսարան է: Այս բարձր գյուղի կողքին դպրոց կա: Էֆքերեի ժայռոտ շրջանները… իրավացիորեն կարող են ուրախություն պատճառել յուրաքանչյուր այցելուի: Էֆքերեի բնակիչները հարյուր տնից բաղկացած հայեր են »:

Իսկ Ծոցիկյանի «Արևմտյան Հայաստան» («Լեյլեկյան» հրատարակչություն, 1947) աշխատության մեջ գրված է. «Էֆքերեի քարակառույց տները բավականին մեծ, ամուր և բազմահարկ են»:

Վանքի կենտրոնական մասը: 1915 թ. առաջ:

Դարսիահ սուն ողջ գյուղի ջրի հիմնական աղբյուրն էր: Այս ջրի վրա Էֆքերեում կառուցվել է 2 ջրաղաց: Ջրի մի մասն ուղղորդել էին գյուղի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող լիճ: Այս լիճն ինքն իրեն չէր լցվի կրկին: Էֆքերեում ապրողներն օգտվելով Դասսիահ սուից` ողջ ամռան ընթացքում ամեն օր ջանում էին լիճը լցնել: Այս լիճը կամ էլ լճակը կոչվում էր Հաֆթ: Էֆքերեի բոլոր այգիներն ամբողջ ամռան ընթացքում ջրվում էին այս լճակի ջրով:

Այս լճակի կողքին բաց տարածություն կար, որը կոչվում էր Պար կալեր, այն ժողովրդական պարերի հրապարակ էր: Գյուղի բնակիչները հատուկ օրերին, օրինակ` Զատիկին, հավաքվում էին այստեղ, նվագում և պարում: Ահա այստեղից է ծագում տեղանունը:

Արևելյան ճակատը, «Աշխարհի շուրջը» /ֆրանսերեն/, Փարիզ, 1896:

Հստակ չէ Էֆքերե տեղանվան ծագումնաբանությունը: Հնարավոր է` «սրբավայր» կամ «սրբություն» իմաստ արտահայտող Եվքարիա բառից է ծագում: Այս գյուղն անթիվ-անհամար անուններ է ստացել` Էֆքերեհ, Էվքերեհ, Էվքերե, Հեֆքարահ, Էվգերե, Եվգարա, Եբգարա, Էվքար, սակայն 20-րդ դարասկզբի հայկական և թուրքական աղբյուրներում լայնորեն տարածված է Էֆքերե տարբերակը: Էֆքերե անունը հնարավոր է, որ ծագած լինի հայերեն «հևք առավ» բառից: Հավանաբար զառիթափ լանջերը մագլցելուց հետո գյուղ հասնելով հևք են առել:

Համաձայն գոյություն ունեցող ավանդական հավատալիքի` Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը Հովհաննես Մկրտչի ոսկորները դեպի Հայաստան տեղափոխելիս անցել է Կեսարիայով: Ճանապարհորդության ժամանակ հանգստացել է այս շրջանում:

Արևմտյան Էֆքերեի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ վանքում կա երկու փոքրիկ եկեղեցի: 17-րդ դարի վերջում Արևելյան Էֆքերեում երեք հայկական եկեղեցի է եղել` Սուրբ Ստեփանոս, Սուրբ Սարգիս, Սուրբ Գևորգ:

Կեսարիայի Սուրբ Կարապետ վանքը

Կեսարիան Կայսերիի հայերեն անունն է: Կեսարիայի Սուրբ Կարապետ վանքը Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի հետ օսմանյան շրջանում եղել է հայերի հաճախ այցելած ուխտատեղին: Ասում են` 251 թ. Գրիգոր Լուսավորիչը Հովհաննես Մկրտչի սրբազան մասունքները (ձախ ձեռքի և երկու ազդրի ոսկորները) այստեղ է պահել: Համաձայն մեկ այլ պատմության` քանի որ Լուսավորիչն այստեղ խաչ է կանգնեցրել, մերձակա լեռը կոչվել է Սուրբ Խաչ: Իսկ սրբազան մասունքների մի մասը թաքցրել են Մուշում: Այս վանքը, ցավոք, ամբողջությամբ ավերված է:

Սուրբ Կարապետ վանքի կառուցման տարեթիվը հստակ հայտնի չէ, ասում են`  այն կառուցել է տվել ոչ թե 4-րդ դարում Լուսավորիչը, ով Կեսարիայից դեպի Հայաստան ճանապարհորդելիս այստեղ հանգստանալու համար դադար է առել, այլ Սուրբ Թադևոսը 1-ին դարում: Մեզ հասած ամենահին փաստը թվագրվում է 1206 թ.: 1617-1618 թթ. Սիմեոն Լեհացին, ում վրա վանքը մեծ ազդեցություն է թողել, գրում է, որ այն մեծ կրոնական կենտրոն է. «Բլրի վրա գտնվող հիանալի գմբեթով Սուրբ Կարապետն իշխում էր իր շրջակայքում տարածվող ընդարձակ բնակավայրերի, եկեղեցու և գյուղերի վրա»:

19-րդ դարում Փոքր Ասիայի այս հատվածով շրջած քահանա Հ.Ֆ. Թոզերը իր աշխատության մեջ (Turkish Armenia,  Longmans Green and Co., London, 1881) նկարագրել է վանքը. «Մուտքի դուռը գտնվում է զառիթափ լանջերին նայող սարավանդի ճակատին: Այստեղ մեզ դիմավորելու համար սպասում էին վանականն ու իրավասու անձինք: Հյուրասենյակում կար բազմոց և պատուհան, որտեղից կարող էինք տեսնել հիանալի տեսարան: Երբ Հայաստանում էինք, մեզ ասացին, որ այս վանքը Էջմիածնի և Երուսաղեմի վանքից հետո երրորդ տեղում է: Լուսնի լույսի ներքո կաղամախենիների երկար ստվերները շատ ազդեցիկ էին: Գիշերը վկա եղանք, թե ինչպես են, հունական եկեղեցիների նման փայտին մուրճով հարվածելով, հավատի եղբայրներին կանչում աղոթքի: Իսկ վաղ առավոտյան եկեղեցուց եկող ձայների միջից կարողանում էինք հեշտությամբ զանազանել երեխաների ձայները:

Արևելյան Էֆքերեն և Սուրբ Էլիա մատուռը

Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը վանքն իր տարատեսակ հավելումներով դարձել է մեծ վանական համալիր: Համալիրի հյուսիսային հատվածում ուսուցիչների տներ, աշակերտների կացարաններ, որբանոց (Ժառանգավորաց վարժարան-60 տղա), խոհանոց և մեծ ձեռագրերի հավաքածու ունեցող գրադարան կար:  Իսկ հարավային հատվածում ախոռ, երեք կողմից բարձր պատերով շրջապատված բակ և ուխտավորների համար 93 սենյակ կային: Տոներին վանքը հյուրընկալում էր հազարավոր ուխտավորների: Բաց տարածությունից հետո մտնում էին եկեղեցի, որի պատերը երեսպատված էին Կուտինայի սալիկներով, որոնց վրա կախված էին նկարներ: Նկարները երկշերտ արծաթե թելով ասեղնագործված շրջանակների մեջ էին: Սուրբ Կարապետ եկեղեցին, որտեղ գտնվում էին Սուրբ Կարապետի մասունքները, շատ կարևոր էր: Պահպանվում էր շատ հիանալի, սադափագույն փորագրություններով զարդարված դռնով, որը, սակայն, ամեն օր բաց էր աղոթքի համար»:

Արևելյան Էֆքերեն և Սուրբ Ստեփանոս հայկական եկեղեցին:

Ծնունդով Ֆենեսսեից Ալեքսան Գրիգորյանը այսպես է բացատրում վանքի կարևորությունը տաս հազարավոր Էֆքերեի հայ ուխտավորների համար. «Էֆքերեի Սուրբ Կարապետ վանքը… Էվերեգի-Ֆենեսսեի տեղացիների համար սրբազան, հարգարժան վայր է: Ուխտավայր է… Բազմաթիվ հայ ուխտավորների հոսքը գալիս է այստեղ ` աղոթելու և հաճելի հանգիստ անցկացնելու: Հյուրերը վանքին մատաղ են մատուցում: Նրանք, ովքեր ուխտ են արել, նվիրաբերում են արծաթե իրեր: Սուրբ Կարապետի գերեզմանի մոտ մոմ են վառում, բուժման համար եկածները, կույրերը, կաղ ու հաշմանդամ մարդիկ, ինչպես նաև այլ հիվանդություններով տառապողները համբուրում են գետինն ու սպասում հրաշքի: Սուրբ Կարապետ վանք ուխտագնացությունից հետո հղիացած կանայք ուխտ են անում: Սուրբ պատարագից հետո ճաշկերույթ է կազմակերպվում: Վանքն ամբողջությամբ վերածվում է տոնավաճառի»:

Սադափե զարդանախշերով դուռ:Վարդապետ Զարգարյան:

Իսկ Եղիազարյանը վանքի վերաբերյալ գրում է. «Երբ այցելեիր վանք ու հատկապես հետագայում կառուցված դպրոց, սիրտդ կլցվեր ուրախությամբ, ի սրտե կցանկանայիր թռչկոտել: Այն, որ կառուցվել է արծվի բույնի դիրքում, ուխտավորների սենյակների կողքին վանականների, վանահոր հարկաբաժինները շրջապատված էին դարավոր պարսպով, մի այլ գրավիչ առանձնահատկություն էր հաղորդում: Վանքն ըստ արժանվույն գնահատելու համար բավական էր բարձրանալ կամարի վրա:  Ըստ եղանակի` վանքի շրջապատը լինում էր բերքառատ, կափ-կանաչ մարգագետին կամ անծայրածիր ձյունով պատված դաշտ: Ձախ կողմում` հարևան բլուրներից կազմված վայրում, ուղղահայաց լանջի վրա զառիթափ ժայռերով աստիճանի նման վեր մագլցող ճանապարհով ուխտավորները ուրախությամբ առաջ էին ընթանում»:

 

Եպիսկոպոս Տրդատ Բալյան: Շրջանավարտ սաները հավաքական կերպով:

Վանքն իր դպրոցով, որի կառուցումը սկսվել է 1750 թ., միևնույն ժամանակ կրթական կենտրոն է եղել: 1887 թ. Կեսարիայի առաջնորդ եպիսկոպոս Տրդատ Բալյանը վանքում հիմնել է վարժարան: Դպրոցը` իր 16 աշակերտներով, բացվել է 1888 թ. մայիսին և գործել է մինչ 1915 թ., ընդհանուր թվով ունեցել է 215 շրջանավարտ: Ժամանակաշրջանի ամենահայտնի հոգևորականները, եպիսկոպոսներ, այստեղ կրթություն ստանալով, նշանակվել են կարևոր պաշտոնների: Այս վանքը եղել է քրիստոնյաների կենտրոնական դպրոց:

Արտաշես Հոջասարյան

http://www.efkere.com
http://team-aow.discuforum.info/t7097-Kayseri-Gesaria-Efkere-Surp-Garabed-Vank.htm