Մարաշի կոտորածը 1915 թ. ցեղասպանության շարունակությունն է

Ալի Էրթեմ

Մինչև 1915 թ. ցեղասպանությունը, որի վկան է եղել դեռևս մեր ոչ վաղ անցյալի պատմությունը` չնայած օսմանյան դեսպոտիզմի պարագայական և խտրական կենսապայմաններին, Մարաշ քաղաքը գրեթե բոլոր մեծ բնակավայրերի նման ապաստանել էր տարբեր էթնիկ խմբերի, տարբեր կրոնների և մշակույթների: Գյուղատնտեսությունը, արհեստը, արտադրությունն ու առևտուրը հիմնականում կենտրոնացված էր քաղաքի ոչ մուսուլման հնագույն ժողովրդների ձեռքում: Մինչև այդ ժամանակ Մարաշում և իր ընդարձակ շրջակայքում հայերը, ասորիներն ու հույները հասարակական կյանքի որոշիչ յուրաքանչյուր ոլորտում ազդեցիկ էին:

1915 թ. ցեղասպանությունը, որն առաջին պլանում թիրախ էր ընտրել Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) քրիստոնյա բնակչությանը, ինչպես մյուս բնակավայարերում, այնպես էլ Մարաշում և շրջակայքում, չսահմանափակվեց լոկ ժողովրդագրական կազմն ամբողջությամբ փոփոխելով, միևնույն ժամանակ վերջ դրեց նաև տարբեր կրոնական և էթնիկ խմբերի համատեղ խաղաղ գոյակցմանը:

Ըստ էության` 1978 թ. Մարաշում իրականացված ալևիների ջարդերը ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ 1915 թ. մեզ պարուրած ցեղասպանության խավարի նույն ավանդույթի ու մեթոդի ուղղակի շարունակություն, ալևիական հավատքին պատկանող ժողովրդին և քրդերին հիշեցում` իրենց սպասող ճակատագրի մասին:

Իթթիհադական գերիշխող հայացքներիի տեր մարդասպանների հանցախումբը երեկվա իր քրիստոնյա հարևանների կյանքին, ունեցվածքին և պատվին սպառնալու համար գործի անցավ, իսկ 1978 թ. Մարաշի ալևի բնակիչների վրա հարձակվեց:

Փաստ է, որ ցեղասպանությունները, կոտորածները որոնց համար պատասխանատվություն չեն կրում, մարդասպանին հղփացնում են: Նորից արնաթաթախ, աղտոտված Մարաշին, որտեղ ժամանակավոր կյանք  է կառուցվել, հիմա էլ «հերոս» պիտակ տալը այս քաջության պրոակտիվ օրինակն է, այնպես, ինչպես Այնթապի «գազի» և Ուրֆայի «փառավոր» տիտղոսները (Նկատի ունի այս քաղաքների ներկայիս անունները` Քահրամանմարաշ, Գազիանթեփ, Շանլըուրֆա-Ակունքի խմբ.):

Ըստ էության` այս ռասիստական զարգացումը ցույց է տալիս, որ վճռական են ցեղասպանությունների, ջարդերի ժամանակ սպանվածների արժանապատվությունը ոտնակոխ անելու ուղղությամբ: Սա իրենց պապերի համար իրավունք և արդարություն փնտրող, խաբված ժողովուրդների այսօրվա սերնդին սնող հետին մտքի, սարսափի և սպառնալիքի արտահայտումն է:

Սակայն այս բոլոր անամոթությունները, կեղծ հերոսության պիտակները «իրենց օրինականությունը» հօդս են ցնդեցնում այն պատասխանը, որը ստիպված է մարդկության առաջ տալ ցեղասպանությունների, մեծ ու փոքր մարդկային հանցանքների հիմքի վրա ստեղծած այս իշխանությունը

Մարաշի ջարդերից արդեն անցել է 33 տարի: Այդ օրերին ծնված երեխաներն արդեն 30 տարին բոլորած երիտասարդներ դարձան: Այդ սարսափից ողջ մնացած տուժածները, այսինքն` վերապրածները, գրեթե բոլորը ողջ են: Ոչ մի մանրամասնություն չի ջնջվել նրանց հիշողությունից: Դեռևս շատ թարմ են հիշողությունները, որոնց մասին ստիպված են պատմել խորը, տրավմատիկ վշտերի պատճառած տխրության, արցունքների, հեկեկոցների մեջ խեղդվելով: Դեռ նրանցից շատ քչերին է հաջողվել իրենց ապրած սարսափի մանրամասնությունների մասին երբեմն մի վավերագրական ֆիլմում, երբեմն հեռուստահաղորդման կամ էլ ռեպորտաժի ժամանակ  հասարակությանը հասու դարձնել: 

Առանց բացառության` բոլորի հատման կետն այն էր, որ Ազգային հետախուզության ծառայության «հատուկ պատերազմական» կազմակերպությունը, գործող` լայնամասշտաբ մարդասպանների հանցախմբի հետ համագործակցելով, Մարաշ քաղաքը ալևիներից «մաքրել է»: Այս իրականության գրեթե ողջ մանրամասնությունները ապակոդավորող վավերագրական ֆիլմը կարող եք դիտել այստեղ: 

Կոտորածների, կողոպուտների ժամանակ կատարված խոստովանությունները, քաղաքացիների և պաշտոնյաների վկայությունները և տեղեկություններն ու փաստաթղթերը, որը ջանում էր հասարակությունից թաքցնել այն ժամանակվա վարչապետ Բյուլենթ Էջեվիթը, լույս են սփռում այն փաստի վրա, որ Ազգային հետախուզության ծառայութունն անմիջական մասնակցություն է ունեցել կոտորածների ծրագրավորման ու գործադրման մեջ:

Հարձակումների մեծ մասը հանցախումբը իրականացրել է անվտանգության ուժերի անմիջական աջակցությամբ, քաջալերմամբ կամ էլ տուժածների օգնության աղաղակներին չարձագանքելու շնորհիվ: Դեկտեմբերի 19-26-ը` ութ օր շարունակված հարձակումների և կոտորածներ արդյունքում երբ ծրագիրն իրականացվեց, պետությունը Մարաշում սկսեց զգացնել տալ իր «գոյությունը»: Հիմնականում զինվորների և անվտանգության մյուս ուժերի համար մնացել էր տեղի ունեցած զանգվածային ոճրագործության ժամանակ սպանվածների դիակները հավաքելու պարտականությունը:

Բացառությամբ իրենց հարևանին օգնության ձեռք մեկնած մի քանի անկեղծ մադու` և’ Մարաշից դուրս հավաքված հանցախումբը, և’ Մարաշի «տեղացիները» ակտիվ մասնակցել են իրենց տառապյալ, խեղճ ալևի հարևանների   կոտորածներին, նրանց ունեցվածքի թալանին և արժանապատվության ոտնահարմանը:

Թեև կարողացել են խոչընդոտել, որպեսզի ալևիների նկատմամբ ավելի մեծ կոտորածներ չիրականացնեն, սակայն հիմնականում խոչընդոտել են շատ քիչ թվով և սահմանափակ տեխնիկական հնարավորություններով  քաջ մարդկանց անսովոր ջանքերի շնորհիվ կազմակերպված ինքնապաշտպանութունը:

Մարաշի ջարդերը պատկերող աղյուսակը, իրականացված վայրագությունները թե’ գաղափարական, թե’ ղեկավարման տեսանկյունից անսովոր նմանություն ունեն 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ կատարված սպանությունների հետ: Մարաշի ջարդերը ևս մեկ անգամ վկայեցին, թե գերակայող հանցագործ մտածելակերպի կողմից ուղղորդված իշխող հասարակական անհատներն ինչպես են ամբողջությամբ կորցրել հումանիստական իրենց առանձնահատկությունները: Սա ցույց է տալիս, որ դեռ երեկ իր սեղանին հյուրասիրած, պատված ալևի հարևանի համար հաջորդ օրը զենքով, կացինով պատրաստ կանգնած դահիճ կարող են լինել:

Մարաշի ջարդերը, մեր ոչ վաղ պատմության բոլոր ցեղասպանությունների ու զանգվածային հանցագործությունների նման, դարձել են մարդկային մեղքերի շղթայի մեկ օղակը, որը շատ չանցած կոծկել են ցանկանում: Որպես արյունոտ պետական սովորույթի անփոփոխ կանոն` Մարաշի ջարդերի և’ հայտնի մարդասպանները, և’ նաև կուլիսների հետևում ծրագրավորողները, կառավարող և ղեկավարող մանր-մունր պատասխանատուները` ոմանք որպես նախարար, ոմանք` պետության գաղտնի կետերում հասարակական ծառայող,  շարունակել են «իրենց ծառայությունը»:

Ջարդերը դատապարտելու համար ստեղծված ցուցադրական դատարանները չեն դիպել ոչ բանակին, ո’չ անվտանգության, ո’չ էլ քաղաքացիական բյուրոկրատիայի իրական պատասխանատուներից և ոչ մեկին: Ինչպես ցուցադրաբար ցուցակագրված մարդասպանների համար սահմանված մահապատիժները չեն իրականացվել, այնպես էլ կարճ ժամանակ անց «ներման» արշավի շրջանակներում բոլորին ազատ են արձակել` դրանով փակելով դատական գործը:

Օրենքի ու իրավունքի հետ հաշվի չնստող պետություը փորձեց անսովոր ջանքեր թափելով Մարաշի ջարդերի պատասխանատվությունը բարդել կտտանքների զոհասեղան բարձրացած, ջարդերի ենթարկված ալևիների, քրդերի և այլ էթնիկ խմբերին պատկանող ձախակողմյաների վրա, որոնք թե’ խունտայի և թե’ դրան փոխարինած պատերազմական իրավիճակներում գործող հատուկ կառավարությունների գործունեության ժամանակ շատ թանկ են վճարել:

Մարաշի ջարդերը բոլոր տեսանկյունից հասել են իրենց նպատակին: Քաղաքը միայն ալևիներից «մաքրելով» չսահմանափակվեցին, հիմնականում անհրաժեշտ համարեցին արտակարգ դրություն մտցնել քրդական նահանգներում: Դրան հաջորդած սեպտեմբերի 12-ի խունտան, այդ օրվանից մինչ օրս քուրդ ժողովրդի, երկրի ողջ առաջադեմ, հեղափոխական ուժերի դեմ իրականացվող կեղտոտ, առանց կանոնների պատերազմը ևս մոտիվ է ունեցել: 

Պետության` ալևիների հանդեպ տածած թշնամությունը միանշանակորեն ի հայտ է եկել նաև Մարաշի ջարդերի 33-րդ տարելիցին: Մինչ մարդասպաններն ազատության մեջ քայլում էին, մահացածների հիշատակը հարգելու համար Մարաշ եկած ալևիները չեն կարողացել քաղաք մուտք գործել: Մարաշի նահանգապետն արգելել է ալևիների հիշատակման արարողությունները:

Սխալ չի լինի ասել, որ անցած 33 տարվա ընթացքում ալևի հավատքի անդամները կարևոր դասեր են քաղել Մարաշի ջարդերին հետևած Չորումի, Մալաթիայի և Սվասի ջարդերից ևս: Հատկապես ալևի մտավորականները նկատեցին, որ ալևի ժողովրդի գոյությանը սպառնացող ցեղասպան ռասիզմը ոչնչացվելու է ժողովրդի կազմակերպված միահամուռ ուժի վրա հենվող պաշտպանական մեխանիզմ ստեղծելու շնորհիվ: Ամենաուշագրավ դրական զարգացումն այն է, որ այս ուղղությամբ գիտակցված ջանքերը թե’ Թուրքիայում և թե’ արտերկրում կրկնապատկվել են:    

Հավատում ենք, որ ալևիական կազմակերպությունները, որոնք ճիշտ հասկացել են, որ հանրապետության հիմնադրումից մինչև հիմա ալևի ժողովրդի նկատմամբ կիրառված ոչնչացման քաղաքականությունը 1915 թ. ցեղասպանության կոնցեպտի ուղղակի շարունակությունն է, իրենց համար լարված ռասիստական թակարդները մասերի են բաժանելու, քանի որ 1915 թ. ցեղասպանությունը միավորել է ցեղասպանության ենթարկված ժողովուրդների և Անատոլիայի ճնշվածների ճակատագրերը: Այս հալածվածները, ովքեր կյանքում սա որպես հեռանկար են դիտում, չեն բավարարվելու լոկ իրենց նկատմամբ իրականացվող ռասիստական ոչնչացման գործողության դեմ հաջող պայքարով, միևնույն ժամանակ ցեղասպանության հաշիվը պահանջելու խոհեմություն են ցուցաբերելու:

Verein der Völkermordgegner e.V. Frankfurt / Main

Միություն ընդդեմ ցեղասպանության, Ալի Էրթեմ

Հեռ.`0049/69/5970813

E-Mail: skd@gmx.net