Մի վտանգավոր հայ կին

Հիշո՞ւմ եք արձակագիր Էլիֆ Շաֆաքի` 2005 թ. սեպտեմբերին կայացած հայկական թեմայով կոնֆերանսին ներկայացրած զեկուցումը: Շաֆաքը «Անդադար աքսոր» վերնագրով զեկուցմամբ ներկայացնում էր նշանավոր հայ ֆեմինիստ կին գրող Զապել Եսայանին: Զեկուցումն էլ ավարտել էր ամերիկյան գրականության ճանաչված դեմքերից Քուրթ Վոնեգաթի` հայկական թեմայով մի վեպի հերոսի խոսքերով: 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ վեպի հերոսը հարցրել է հորը. «Եթե մի օր որևէ թուրքի հանդիպեմ, ի՞նչ կուզես, որ լսեմ նրանից»: Հայրը պատասխանել է. «Կուզեմ լսել, որ մեր հեռանալուց հետո երկիրն անպտուղ է դարձել»: Էլիֆ Շաֆաքը, որպես բազում սրտերի թարգման, իր զեկուցումն ավարտել էր հետևյալ խոսքերով. «Մենք մեծ կարիք ենք զգում ասելու, իսկ սփյուռքը` լսելու, թե` «Այո’, ձեր գնալուց հետո երկիրն անպտուղ է դարձել բոլոր առումներով` գաղափարական, քաղաքական, հասարակական, արվեստների»:

Այն ժամանակ վերոհիշյալ զեկուցման շնորհիվ գիտակցեցի, որ շատ քիչ թվով հայ գրողների և արվեստագետների եմ ճանաչում: Վստահ եմ, որ դա այդպես է նաև բազմաթիվ այլ անձանց դեպքում: Ավելին` Զապել Եսայանը ֆեմինիստուհի էր, ով երազել էր իր իսկ խոսքերով` «դառնալ ավազակ, ազատության մարտիկ` լեռներում…»: Հիշում եմ, որ ես, որպես կին` շատ շիկնելով, զգացի այն անպտղությունն ու միայնությունը, որին հասել էր Թուրքիան` ժողովուրդներին կորցնելով: Մեր նմանները, ովքեր ձգտում են աշխարհի բազմաթիվ կանանց շարժումներն ուսումնասիրելով` դասեր քաղել, չէին ճանաչում Եսայանին… Նման պարագայում «Բելգե» հրատարակչության «Մարենոստրում» շարքը սկզբնաղբյուր է դառնում: «Բելգե» հրատարակչությունը անցյալ տարվա մարտ ամսին հրատարակեց և ընթերցողներիս ներկայացրեց Եսայանի «Սիլիհթարի պարտեզները» վեպ-հուշագրությունը: Շատ հայ գրողներ Զապել Եսայանին տալիս են «հայերի մեջ ամենաշնորհալի, բազմակողմանի գրող» բնութագրումը: 1878 թ. Ստամբուլում ծնված տաղանդաշատ գրող Եսայանը 1892 թ. գրականություն և փիլիսոփայություն է ուսանում Փարիզի Սորբոն համալսարանում և ֆրանսիական քոլեջում: 1908 թ. վերադառնում է Ստամբուլ: 1909 թ. Պոլսո հայոց պատրիարքը ցանկություն է հայտնում, որ Եսայանը մի պատվիրակության հետ ուղևորվի Ադանա, որպեսզի պարզի, թե ինչ դրության մեջ է գտնվում այնտեղի հայ բնակչությունը: Նրա պարտականությունն է լինում որբացած հայ մանուկների վիճակի վերաբերյալ զեկույց պատրաստելը: Եսայանը Կիլիկիայում հայերի ապրած ողբերգությանն է անդրադառնում իր բազմաթիվ հոդվածներում և ամենանշանավոր գրքում` «Ավերակներուն մեջ» վերնագրով:

Եսայանը միակ կին մտավորականն է, որի անունը 1915 թ. ընդգրկվում է վտանգավոր հայ մտավորականների ցանկում: Այն դեպքում, երբ 234 հոգանոց ցանկում տեղ գտած բազում հայ մտավորականների ողբերգական մահեր են վիճակվում, Եսայանին հաջողվում է փախչել, և նա հեռանում է Բուլղարիա: 1920-ականներից հետո Եսայանը հաճախ է Փարիզից Բաքու գնում-գալիս: 1933-ին էլ անցնում է ԽՍՀՄ: Եսայանը, ում կյանքն անցել է մաքառումների միջով, 1930-ականների վերջերին էլ, չնայած որ գաղափարներով մոտ էր սոցիալիզմին, քննադատական դիրքորոշում ունենալու պատճառով այս անգամ էլ ընկնում է ստալինյան ռեժիմի վտանգների մեջ:

Նա աքսորվում է Սիբիր և հենց այստեղ էլ վախճանվում:

Ազգայնամոլության ախտով չի վարակվել

«Բելգե» հրատարակչատան կողմից տպագրված Եսայանի «Սիլիհթարի պարտեզները» գրքի առաջին էջերում ընդգրկվել է Էլիֆ Շաֆաքի այն զեկուցումը, որի մասին վերը նշեցի: Այնուհետև տեղ է հատկացվում այն հայ մտավորականների հուշերին, ովքեր ճանաչում են Եսայանին:

Այդ հուշերից մեկում հայ բանաստեղծ Կոստան Զարյանը Եսայանին տալիս է Արևելքի Իզաբելլա (Իտալիայի արքայադուստր` Վերածննդի դարաշրջանում, ով հայտնի էր արվեստի մասին իր տեղեկացվածությամբ և մեծ ընդունկաություններով քաղաքականության ոլորտում) անվանումը: Իսկ Հայաստանի ճանաչված գրողներից Ռուբեն Զարյանը, ով միևնույն ժամանակ Եսայանի սաներից էր, պատմում է նրա մատուցած դասերի մասին, որոնցից հագենալ չէր լինում: Ապա մեկը մյուսին են հետևում հատվածներ Եսայանի «Կեղծ հանճարներ» վերնագրով սատիրիկ պատմվածքից, «Կրակե շապիկ» ինքնակենսագրական երկից, «Պրոմեթեոսն ազատագրված» վերնագրով ստեղծագործությունից, որում ներկայացվում են հեղինակի տպավորությունները Խորհրդային Հայաստանից, «Սիլիհթարի պարտեզները» վեպ-հուշագրությունից, որն ամենամեծ ժողովրդականությունն է վայելում նրա ստեղծագործությունների մեջ, և, ի վերջո, Ադանայի ահավոր կոտորածի վկայությունից, որը տեղ է գտել նրա «Ավերակներուն մեջ» ստեղծագործությունում:

Եսայանի ստեղծագործություններն ուշադրություն են գրավում իրենց անկեղծությամբ և արտահայտչականությամբ: Ուշադիր դիտորդ եղած Եսայանը այդ մասին գրում է. «Կարևոր է, որ գրողը քաջապես տեղեկացված լինի այն շրջանի մասին, որում ընթանում են գործողությունները»: Օրինակ` «Սիլիհթարի պարտեզներում» Ստամբուլը նկարագրելիս վարպետորեն ներկայացնում է իր ապրած տեղանքի բոլոր գույները: Եվ ավելի լավ ենք ըմբռնում, թե իրապես ինչ երաշտի է հանգեցրել Թուրքիայի` ժողովուրդներին կորցնելը:

Եսայանը «Ավերակներուն մեջ» վերնագրով ստեղծագործությունում հանդես է գալիս որպես ականատես` Ադանայի կոտորածից հետո տեղի ունեցած դեպքերին: Նրա տեսած` գերեզմանի վերածված քաղաքները, սարսափահարույց մարդկային տեսարանները և տառապանքներն այլևս իրեն ուղեկցելու էին ողջ կյանքում: Բայց և այնպես նա չի վարակվում ազգայնամոլության ախտով: Այն դեպքում, երբ մարդկային այդ ամոթից ընթերցողը խիստ վրդովվում է, ջարդին ականատես Եսայանի մեջ միայն հայրենասիրություն և մյուս ժողովուրդներին հայերի տառապանքների մասին լոկ տեղեկացնելու ձգտում կնկատեք: Այո’, այս գիրքը կարևոր բեկում է գրողի կյանքում: Եսայանն իր գրքերը գրել է ընդդեմ հավաքական հիշողության կորստի և աշխատել է 1909-ի և 1915-ի կոտորածների վկաների քարտուղարի նման: Էլիֆ Շաֆաքի խոսքով` “Հասարակական մեծ ողբերգությունների ժամանակ հավատում է, որ հեղինակի և գրող լինելու ամենակարևոր առաքելությունը «հիշեցնելն է»:

Ավելորդ է նշել, որ Եսայանին հաջողվել է դառնալ հայ գրականության կարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը և ազատության մարտիկ` իր ժողովրդի մղած պայքարում: Ձեզ խորհուրդ կտանք ճանաչել այդ հայ հեղինակի սիրտը…

Կանայք միջակ գրող չե’ն լինում

Եսայանն ավելի վաղ շրջանի իր հոդվածներում ֆեմինիստական վերաբերմունք է ցուցաբերում: Հարցականի տակ է դնում տղամարդու գերիշխանությունը և’ հայկական համայնքում, և’ Օսմանյան պետության մեջ: Սրբուհի Տյուսաբը, ով առաջատար դեմք է հայերենով ստեղծագործած առաջին կին գրողների մեջ և այն հասարակության կանանց շրջանում, որտեղ ֆեմինիզմը տարածված է եղել, էական ազդեցություն է թողել Եսայանի վրա: Վերջինս «Սիլիհթարի պարտեզներում» պատմում է, որ երիտասարդ տարիքում ընկերների հետ ընթերցել է Տյուսաբի հոդվածները, և որ Տյուսաբը խորը ազդեցություն է թողել իրենց վրա: Եսայանը 17 տարեկանում այցելում է Տյուսաբին և երբ հայտնում է գրականության ասպարեզում կարիերա անելու իր ծրագրերի մասին, Տյուսաբի տված խորհուրդը ընդմիշտ դրոշմվում է նրա ուղեղում. «Այդ ճանապարհին ավելի շատ խորխորատներ կան, քան դափնեպսակներ: Մեր հասարակությունը դեռևս պատրաստ չէ թույլ տալու, որ որևէ կին հանրահայտ դառնա: Այդ արգելքը հաղթահարել կարողանալու համար պետք է շատ բարձրանալ միջակությունից: Որևէ տղամարդ կարող է միջակ գրող լինել, բայց կինը` ոչ…»:

http://yordamininsani.blogspot.com/2009/05/sakncal-bir-ermeni-kadn.html

Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի

08.03.2012

Akunq.net