Հալիդե Էդիփն ու հայ որբերը

Այշե Հյուր

Հայ աղջիկը եկավ և ներողություն խնդրեց: Թախծոտ, մեծ աչքերով պտտվում էր շուրջս, պատեհ–անպատեհ ձեռքս համբուրում և լալիս: Այգում մեկ այլ ողբերգություն կա: Որդուն իր ներկայությամբ սպանելիս միանգամից խոսելու ունակությունը կորցրած մի դժբախտ…

Արդեն 5 տարի է անցել, ինչ սիրելի Հրանտ Դինքին ճանապարհել ենք անմահություն: Այս կետը, որին ցավով և կարոտով հասել ենք այս հինգ տարիների ընթացքում, մեծ զայրույթ է պատճառում, որովհետև 24 անտեղի դատական նիստից հետո մարդասպաններին պատժելով փորձում են այս թղթապանակը փակել: Այս սարսափելի ոճրագործությունը կազմակերպողները, համախոհները,  մարդասպանների մեջքը շոյողներն ու ապացույցները թաքցնողները ուր որ է օձիքները կազատեն: Սակայն Հրանտի ընկերները թույլ չեն տա, որ դատավարությունն այսպես ավարտվի, որովհետև դա թույլ տալ, ասել է թե` թույլ տալ, որ Հրանտին ևս մեկ անգամ սպանեն, նման ոճրագործությունների առաջ դռները բացեն: Դա թույլ տալ` ասել է թե` համաձայնել, որ այս երկիրը շարունակաբար ապրի վախի մթնոլորտում:  Հրանտի ընկերները թույլ չեն տալու, որ այսպես լինի: Հրանտի ընկերները, որպեսզի ցույց տան, որ այս հարցում վճռական են,  2012 թ. հունվարի 19-ին ուղիղ ժամը 1-ին հավաքվելու են Թաքսիմ հրապարակի Էլմադաղ կոչված վայրում, քայլելու են դեպի «Ակօս»: Հրանտի ընկերներն ասում են, որ «կարգախոս չկա, կազմակերպչական սուլիչ չկա, դրոշ չկա»: Ես չեմ կարողանալու մասնակցել այս երթին, որովհետև մասնակցելու եմ մեկ այլ վայրում` Իզմիրում կազմակերպված երթին և քննարկմանը: Սակայն  իմ մի կեսը ձեզ հետ է լինելու:

Նաև անձնական գրառում ունեմ: Հոդվածներիս մի մասը լույս է տեսել իմ ժողոված «Ուրիշ պատմություն 1. Աբդուլմեջիդից մինչև իթթիհադական Թուրքիա» գրքում( «Պրոֆիլ» հրատարակչություն): Սակայն այս առիթով չուրախացա, որովհետև գրքի վերնագիրը որոշելիս չէի նկատել, չէինք նկատել, որ իմ բարեկամ Էրդողան Այդընը «Ուրիշ պատմություն» վերնագրով գիրք ունի:  Բացի այդ` 2011 թ. հրատարակվեց 2007 թ. «Քըրմըզը» հրատարակչության լույս ընծայած այս գրքի 4 հրատարակությունը:  Նա մեծ ըմբռնումով ընդունեց իմ ներողությունը, սակայն Էրդողան Այդընից և «Քըրմըզը» հրատարակչությունից մեկ անգամ ևս պարտավորված եմ ներողություն խնդրել:

***

Այս շաբաթ անդրադարձել ենք 97 տարի առաջ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անգութ ղեկավարների կողմից որբացած հայ երեխաների` Սիրիայում ունեցած վերջաբանին:

Գրականագետ և քաղաքական գործիչ տիկին Հալիդե Էդիփը (Ադըվար) 1916 թ. ամռանը Ջեմալ փաշայից նամակ է ստացել: Համհարզ Ֆալիհ Ռըֆքըի (Աթայ) բերած նամակում Ջեմալ փաշան «Թուրք կնոջ հպարտություն» տիկին Հալիդեի հետ խոսում էր Բեյրութի ամերիկյան և ֆրանսիական քոլեջների նման դպրոցներ բացելու երազանքից` հրավիրելով նրան Սիրիա և Լիբանան: Հայդարփաշա կայարանից ճանապարհ ընկած խմբի մեջ Ֆալիհ Ռըֆքըի, Հալիդե Էդիփի, տիկին Նաքիյեի (Էլգյուն), Համդուլլահ Սուփհիի (Թանրըովեր) հետ ուսուցչուհիներ կային, որոնց Ֆալիհ Ռըֆքըն անվանում էր «չարշաֆավոր գթության քույրեր»: Ջեմալ փաշան ցանկացել էր, որ Համդուլլահ Սուփհին Սիրիայի նախկին թուրք-իսլամական ճարտարապետական կոթողների վերաբերյալ աշխատանք կատարի: Համաձայն Ֆալիհ Ռըֆքըի` այսպիսով Ջեմալ փաշան երազում էր «Լիբանանը կոնիացնել (թուրքացնել)»:

Հանդիպում Բահաեդդին Շաքիրի հետ

Ադանայի մերձակա կայաններից մեկում գնացք նստեց Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ու Հատուկ կազմակերպության հիմնադիր և ամենազդեցիկ ղեկավար դոկտոր Բեհաեդդին Շաքիրը: Բեհաեդդին Շաքիրի վերաբերյալ Պատգամավորների խորհրդի նախագահ Ահմեդ Ռըզա բեյն ասել է. «Խելացի, մի քիչ ֆանատիկ հայրենասեր էր: Ոչ մուսուլմանների հանդեպ ատելությամբ էր լցված… Հայերին թշնամի էր: Մի օր հանդիպեցինք Նիշանթաշըում: Ասացի, որ ճիշտ ճանապարհ չեն բռնել: Ասաց, որ առաջիկայում կտեսնեք, թե որքան ճիշտ է»:

Հայտնի իթթիհադական լրագրող Հյուսեին Ջահիթ Յալչընը Բեհաեդդին Շաքիրի մասին ասում է. «Ո՞րն է Բեհաեդդին Շաքիրի դերը տեղահանության մեջ (1915-1917): Մեր ամենահատուկ ժողովների ժամանակ անգամ այս հարցն անալիզի չենք ենթարկել, չենք լուսաբանել: Պարզ է, ես հստակ որևէ կարծիք չունեմ, սակայն այլ հարցերի վերաբերյալ խոսելիս բերանից դուրս եկած բառից, մոռացված մտքից, զսպված ժեստերից, կարճ ասած անտեսանելի, սակայն մարդու մոտ կասկած հարուցող նուրբ և թեթև ապացույցներից առաջացած իմ խորին համոզմամբ նա է տեղահանության կազմակերպիչն ու ամենաշատ կյանքի կոչողը: Երբ, միայնակ շրջելով արևելյան նահանգներում, փորձում էր տեղահանությունների համար հող նախապատրաստել, որոշում կայացնել և իր անձնական գաղափարներն իրականացնել,  իր զբաղեցրած դիրքի շնորհիվ իր հրամանները ընկալվել են որպես Կենտրոնական կոմիտեի և կառավարության հրաման: Եվ, վերջապես, նա ներքաշել է նաև կառավարության իր որոշ ընկերենին»:

Ըստ Միդհատ Շյուքրյու Բլեդայի, ով երկար ժամանակ եղել է Միություն և առաջադիմություն կուսակցության քարտուղարը, 1915 թ. մայիսի 27-ի «Ժամանակավոր տեղահանության» մասին օրենքն ընդունելու համար մեծ ջանքեր թափած անձանցից մեկը Բեհաեդդին Շաքիրն է:

«Մարդասպանի ձեռքը սեղմել տվեցիք»

Ըստ Ֆալիհ Ռըֆքըի` տիկին Հալիդեն, եթե Բահաեդդին Շաքիրի անունն ու կարևորության մասին գիտեր էլ, մինչև նրա հետ հանդիպելը տեղյակ չէր հայկական քաղաքականության մեջ նրա ունեցած դերի մասին: Իսկ Բեհաեդդին Շաքիրը մինչև այդ օրը նույնիսկ մտովի չէր կարող պատկերացնել, որ կհանդիպի իր պես չմտածող թուրք ազգայնականի:  Երկար զրույցից հետո Բեհաեդդին Շաքիրը իջել է գնացքից, որից հետո Հալիդե Էդիփը  Ֆալիհ Ռըֆըքըին ասել է. «Չիմանալով՝ ինձ մարդասպանի ձեռքը սեղմել տվեցիր»: Իսկ Բեհաեդդին Շաքիրը հրաժեշտ տալիս Ֆելիհ Ռըֆքըի ականջին ասել է. «Քեզ պես հեռանկարային, թանկագին երիտասարդներին պետք է արգելել այս կնոջ հետ կապեր ունենալ»:. Ըստ Ֆալիհ Ռըֆքըյի` երկուսն էլ իրար ատում էին:

Երբ տիկին Հալիդեն ու տիկին Նաքիյեն հասել են Լիբանան, փաշային այցելության են գնացել Սոֆարում գտնվող նրա պալատում: Ինչպես ասում են, փաշայի կինը` տիկին Սենիյեն, այնտեղ չի եղել, երեխայի բուժման պատճառով գտնվել է Շվեցարիայում: Այդ օրերին բամբասում էին, թե փաշան «Լիբանանի գեղեցկուհի» հռչակված Լինդա Սյուրսոքի հետ միասին է եղել: Համաձայն տիկին Հալիդեի` տանը եղել են Ջեմալ փաշայի քույրն ու զոքանչը: Նրա քույրը չափազանց լուրջ և բարեսիրտ, բավականին տարիքն առած թուրք կին էր: Իսկ զոքանչը 60 տարեկան, նիհար, էներգիայով լեցուն, շքեղ կին էր: Տան անդամները միմյանց չափազանց հարգանքով էին վերաբերվում: Պարզ է դառնում, որ Հալիդե Էդիփը ջանք էր թափում նման անձնական բացատրություններով ընթերցողների աչքում բարձրացնել Ջեմալ փաշային, ով հայերի կոտորածների պատճառով կորցրել էր հարգանքը:

Հալիդե Էդիփը, ով Ջեմալ փաշայի ցանկությամբ երկու շաբաթվա ընթացքում Բեյրութում հանդիպում է հարցին առնչվող անձանց հետ, Ջեմալ փաշային զեկույց է ներկայացնում, համաձայն որի` Լիբանանի, Բեյրութի և Դամասկոսի վիլայեթները համատեղ կրթական համակարգի մեջ են միավորվելու, երեք վիլայեթից յուրաքանչյուրում բացվելու է նախակրթարան, որը լինելու է մինչև 6-րդ դասարան: Այս նախակրթարանների պարտականությունն է լինելու աշակերտներին պատրաստել սովորական դպրոցների և վարժարանների համար: Դպրոցներում երեք լեզու` թուրքերեն, արաբերեն և ֆրանսերեն են սովորեցնելու:

Զեկույցը ներկայացնելուց հետո Հալիդե Էդիփը այցելել է Երուսաղեմի սուրբ վայրեր և Ջեմալ փաշայի բացած Այնթուրայի որբանոց: Որբանոցում ապրում էին պատերազմի և 1915 թ. կոտորածների ժամանակ ծնողներին կորցրած հայ երեխաները: Ինչպես հայտնի է, Սիրիան և Լիբանանը 1915 թ. մահվան ճանապարհորդության կանգառներից էին: Երբ Հալիդե Էդիփն իմացել է, որ երեխաներին թուրքական անուններ են տալիս, առարկել է, սակայն Ջեմալ փաշան նրան համոզել է, որ այլ ճանապարհ չկա:

Սիրիայի ուսումնասիրություններն ավարտելով` Հալիդե Էդիփն ու տիկին Նաքիյեն վերադառնում են Ստամբուլ, սակայն Հալիդե Էթդիփը կարճ ժամանակ անց՝ Ջեմալ փաշայի համառ հրավերից հետո, կրկին գնալու էր Սիրիա:

Ջեմալ փաշայի և նրա միջև ի՞նչ կար

Հալիդե Էդիփն իր այս երկրորդ ճանապարհորդության ժամանակ տարել էր նաև իր քույրերին` տիկին Նիգարին ու տիկին Բելքըսին: Իսկ երկու որդիներին թողել էր ավագ քրոջ` Մահմուրեյի մոտ: Բացի այդ՝ պատվիրակության կազմում մոտ 50 ուսուցչուհիների հետ միասին մի քանի ուսուցիչ էլ է եղել: Այս ճանապարհորդությունը Ստամբուլում բամբասանքի տեղիք տվեց: Ոմանք կարծում էին, թե Հալիդե Էդիփի և Ջեմալ փաշայի միջև սիրային կապ կար: Հակառակ դեպքում տուն-տեղ ունեցող կինը, երեխաներին թողելով, նման դժվարին ճանապարհորդության կգնա՞ր: Զույգին մոտիկից հետևելու հնարավորություն ունեցած Ֆալիհ Ռըֆքըի մեջբերման համաձայն` նրանց միջև նման հարաբերություն չկար, սակայն Հալիդե Էդիփը Ջեմալ փաշայի վրա մեծ ազդեցություն ուներ: Ջեմալ փաշան, առանց նրա հետ խորհրդակցելու, առանց նրա համաձայնությունը ստանալու, ոչ մի փաստաթուղթ չէր կարող ստորագրել: Հալիդե Էդիփի` տղամարդկանց վրա ունեցած ազդեցությունը հայտնի էր: Մեկն էր, ով հաջողել էր ազդեցություն ունենալ բազմաթիվ տղամարդկանց վրա՝ առանց նրանց երես տալու: Օրինակ` ենթադրվում է, որ Յահյա Քեմալի 1918 թ. «Büyük Mecmua»-ում (Մեծ ամսագիր) լույս տեսած «Հանդիպում» բանաստեղծության մեջ հիշատակվող անձը Հալիդե Էդիփն է եղել:

«Ճանապարհներին մնացած աչքիս լույսը հոգեմաշ արեցի,

Ո՞վ է նա, ինչպիսի՞ն է նա,- հարցրեցի քամիներին:

Երազանքս պահող մի կախարդանք կա նրա մեջ,- ասում էի:

Տեսա. էգ ընձառյուծի դարչնագույն աչքեր ուներ…»

Մարդկությանն օգնելու համար

Իսկ Հալիդե Էդիփն ինքնակենսագրական «Մանուշակագույն թիթեռնածաղկե տուն» ստեղծագործության մեջ հետևյալ կերպ է բացատրում, թե ինչու՞ է ընդունել գնալու առաջարկը. «1916 թ. սեպտեմբերը լի է մարդկանց անհուսության գիրկը տարած պատերազմի տառապանքներով ու աղքատությամբ: Ըստ իս` այն օրերին խմբագրական կյանքս կորցրել էր իր նշանակությունը: Նույնիսկ մի տող չէի կարողանում գրել: Եթե մեզ մոտ էլ լիներ միանձնուհիների կյանք, որով կարող էին ապրել մուսուլման կանայք, անպայման ես այդ կյանքով կապրեի: Ինչևէ, այս իրադրության մեջ յուրաքանչյուր մարդ անպայման ցանկանում է մարդկության համար անել այն, ինչ ձեռքից գալիս է: Ինձ համար միակ ասպարեզը կարող էր լինել կրթության ասպարեզը: Այդ ծառայության ասպարեզն ինձ համար բացեցին Լիբանանն ու արաբական աշխարհը: Երբ Այնթուրայի որբանոցի երեխաների թիվը հասել էր ութ հարյուրի, և թե’ այնտեղ, և թե’ Լիբանանում ու Սիրիայում պատրաստված ծրագրի համաձայն` պարտավորված էի դպրոց բացելու գործունեություն ծավալել, երբ Ջեմալ փաշան կրկին առաջարկեց, առանց մտածելու ընդունեցի»:

Ինչ հիմնավորմամբ ուզում է լինի, զույգը բավականին սերտ համագործակցել է, և Հալիդե Էդիփը Սիրիայում և Լիբանանում մի շարք դպրոցներ է բացել: Առաջինները, որ մարդու միտքն են գալիս, Բեյրութի «Դար ուլ Նասըրաթ» կոչված օրիորդաց գիշերօթիկ դպրոցն ու վարժապետաց դպրոցն է, Բեյրութի, Դամասկոսի և Լիբանանի տարբեր վայրերում գտնվող գիշերօթիկ և սովորական օրիորդաց նախակրթարաններն են, 3-4 հազար աղջիկների ու կանանց շարունակած՝ Բեյրութի արդյունաբերական դպրոցներն ու Սիրիայի Թանայիլ գյուղատնտեսական դպրոցն է:

Վեդի Սաբրան և Քենանի ոչխարները

Ջեմալ փաշայի հանձնարարությամբ սիրիացի հայտնի հայ կաթոլիկ/արաբ երաժիշտ Վեդի Սաբրան այս դպրոցներում երաժշտության դասեր է տալիս: Վեդրի Սաբրան, ով Փարիզի կոնսերվատորիայում կրթություն ստանալուց հետո նշանակվել է Սուրբ Էսփրիթ եկեղեցու երգեհոնի առաջին երաժիշտ, 16 տարի աշխատելով` 2-րդ սահմանադրությունից (1908) հետո երբ եկել է Պոլիս, դարձել է Հալիդե Էդիփի մտերիմ ընկերը: Վեդի Սաբրան երաժշտություն է գրել Հալիդե Էդիփի «Քենանի հովիվները» ներկայացման համար: Ներկայացման թեման է Յուսուֆ (Հովսեփ) մարգարեն և նրա եղբայրները (Ներկայացման անվան հեղինակը Յահյա Քեմալն էր):

«Քենանի հովիվներ»-ը, որը համարվում է թուրքերեն լիբրետտոյով գրված առաջին օպերան, Պոլսում առաջին շնորհանդեսի ժամանակ ունկնդիրների համար սառը ցնցուղի ազդեցություն է ունեցել: Պատճառն այն է, որ մի ժամանակաշրջանում, երբ լավ չէր ընդունվում անգամ մուսուլման տղամարդկանց` բեմում ելույթ ունենալը, առաջին անգամ օպերայում հանդես են գալիս մուսուլման աղջիկ երեխաները, առաջին անգամ կենդանի ներկայացվում է մարգարեն, շեշտվում են սեմական տարրերը, որոնք համարվում են Իսրայելի ավետիսը: Հալիդե Էդիփ` «Թուրք օջախում» տեղահանության ժամանակ սպանված հայերին պաշտպանող գիտաժողով անցկացնելը և կրթության նախարար Շյուքրյու բեյի հետ կատարած քննարկումը կասծածի տեղիք է տվել. իթթիհադականները որպեսզի ապացուցեն, թե Հալիդե Էդիփը ամերիկացիների և հայերի հետ կապ ունի, թե ոչ, նրան հետևելու համար քաղաքացիական ոստիկան են նշանակել, սակայն Հալիդե Էդիփն այս հակազդեցություններին տեղի չի տվել, և ներկայացումը 1917 թ. Լիբանանում կրկին բեմադրվել է: Ներկայացումը Այնթուրայի որբերը բեմադրել են 13 անգամ: Թեև Վեդի Սաբրան Ֆրանսիայի օգտին լրտեսություն կատարելու համար Ջեմալ փաշայի պնդմամբ աքսորվեց Էրզրում, սակայն այս և նմանատիպ շքեղությունների շնորհիվ դպրոցները տեղացի ժողովուրդների մոտ մեծ հետաքրքրություն առաջացրեցին: Լիբանանի դպրոցներ ավելի շատ դիմում էին քրիստոնյա ընտանիքները, իսկ Դամասկոսի դպրոցներ` մուսուլման ընտանիքները:

«Իմ երկիրն ամենաշատը ես եմ քննադատում»

Այս ճամփորդության ժամանակ Հալիդե Էդիփը ավելի մոտիկից հետաքրքրվեց Այնթուրայի որբանոցով, որտեղ ապրում էր մոտ 1000 հայ որբ: Դոկտոր Լյութֆիի (Քըրդար) հետ միասին, ում  հրավիրել էր Ջեմալ բեյը, փորձեց երեխաներին պաշտպանել վարակիչ հիվանդություններից: Ըստ նրա` Ջեմալ փաշան «աքսորյալ հայերի հանդեպ նախկին օսմանյան պետության մարդուն սազական դիրքորոշում էր որդեգրել», և հայ կանայք Ջեմալ փաշային իրենց կապվածությունը ցույց էին տալիս թաշկինակներով, որոնց վրա նրա անուն էին ասեղնագործել: Սակայն այս ճանապարհորդության ժամանակ հետևյալ խոստովանությունն է արել. «Ոչ ոք չի կարող իր երկիրն այնքան սիրել, որքան ես եմ սիրում, բացի այդ՝ ոչ ոք չի կարող ինձ չափ խստորեն քննադատել իր երկիրը: Իմ ժողովրդի վրայից այս կոտորածների բիծը ոչ մի բան չի կարող մաքրել»:

Այս զրույցին ներկա եղած անձը միսիոներ Հարրիեթ Ֆիշեր է, ով աշխատել է Բեյրութում՝ Հալիդե Էդիփի բացած դպրոցներից մեկում: Միանձնուհի Ֆիշերի այն հարցին, թե «առաջնորդներն այս վայրագությունը շարունակել տալիս են, թե ոչ», Հալիդե Էդիփը, պաշտպանելով իր քաղաքական ուղեկիցներին, պատասխանում է. «Ոմանք կատարել են սա, և դեռ շարունակում են: Դեռևս չի վերջացել: Ոմանք չմասնակցեցին: Սակայն նրանք վարչական ուժ չունեին: Բացի այդ՝ ասում էին. «Պատերազմի մեջ ենք, ամենուրեք շրջապատված ենք թշնամիներով: Եթե բաժան-բաժան եղած երևանք, ամեն ինչ կկորցնենք: Կա’մ մեր ազգը, կա’մ էլ հայերը…»»:

Երեխաներ, ովքեր անապատներում խոտ են ուտում

Հալիդե Էդիփը միանձնուհի Ֆիշերի մոտ պաշտպանել է Ջեմալ փաշային, սակայն եթե նայենք Ստամբուլում կազմավորված նոր կաբինետի Ֆինանսների նախարար, իր ընկեր Ջավիդ բեյին գրած այն նամակին, նկատելի է նրա ողբերգությունը.

«…Ըստ էության` այս երկիրն այս օրերին ողբալի վիճակում է: Նրանց տառապանքի մեջ մի խորը և ճնշված բան կա: Հատկապես հայեր. Այստեղ ապրելու իրավունք ստացած մի խումբ դբբախտ հայեր կան, որոնք երդվում են բացառապես Ջեմալ փաշայի թանկագին գլխով և Ալլահով: Դպրոցին կից մի շենքում բազմաթիվ հայեր կան:Անապատներում խոտ ուտելով` ստամոքսները փքվելուց հետո ոմանք` մորը, ոմանք` հորը, շատերն էլ` իրենց երեխաներին կորցնելուց հետո այստեղ են ընկել: Ավելի ճիշտ` Ջեմալ փաշան է բերել:

… 12 տարեկան դերսիմցի մի հայ աղջիկ եկավ, ում մայրը սովից մահացել էր, իսկ հորը իր աչքի առաջ սպանել էին. Ապաստան գտավ… Մեծ աչքերը լայն բացած` պտտվում էր շուրջս, պատեհ-անպատեհ ձեռքս համբուրելով` լալիս:

Այգում տեղի է ունենում  նաև մեկ այլ դժբախտություն:

Խոսելու կարողությունը հանկարծակի կորցրած մի դժբախտ չի կարողանում տեղեկանալ, թե մյուս որդին ու ընտանիքը ուր են ընկել: Ոտաբոբիկ, աչքերում` կսկիծ, անդադար գոռում է իր ողբերգության մասին: Երբեմն գիշերները, որդեկորույս կնոջ նման գլուխն ափերի մեջ առած, հարվածում, հարվածում է:

Ցերեկները գրելիս երբեմն ուզում եմ հեկեկալ: Վազում եմ պատուհանի մոտ, ներքևում` այգում, ձեռքերը թափահարում է, որդու սիրտը մխրճված¨գնդակի ձայնով ոռնում է երկնքին, խոսում:Ահա նրանցից հազարավոր, հարյուրավորները կան: Որբանոցները լի են դժբախտ կիսաքաղցած երեխաներով, ովքեր կորցրել են այն ամենը, ինչը կյանքում այլևս երբեք չի վերադարձվի:

Նոր կաբինետը չի՞ կարող գոնե այս՝ նմանը չունեցող բռնության ու ոճրագործության արդյունքները թեթևացնել: Այսօր ապրողներին չի՞ կարող վերադարձնել մարդկային իրավունքները: Եթե կարողանայի իմ կյանքով վճարել այս վատ և տգեղ բաների համար, կվճարեի, սակայն իմ կյանքն ի՞նչ է որ… ոչինչ, այն էլ` շատ փոքր ու ծիծաղելի ոչինչ»

Որոշ աղբյուրների համաձայն` Հալիդե Էդիփը Սիրիայից հեռացել է մարտի 4-ին, որոշ աղբյուրների համաձայն էլ` մարտի վերջին: Ջեմալ փաշայի գործունեությունը վերջացել է 1917 թ. դեկտեմբերի 12-ին: Իսկ Սիրիայի և Լիբանանի հայ որբերի տառապանքները երբեք վերջ չունեցան:

Գրականության ցանկ

1. Falih Rıfkı Atay, Zeytindağı, Bateş Yayınevi, 1981.
2.  Hüseyin Cahid Yalçın, Tanıdıklarım, Yapı Kredi Yayınları, 2001.
3.  Memoirs of Halide Edib, Gorgias Press, 2004.
4.  Selahattin Çitçi, “Halide Edip Adıvar’ın Feminist ve Semitik Bir Operası: KenanÇobanları”, www.turkishstudies.net/sayilar/sayi16/çitçiselahattin1080.pdf.
5.  Nevzat Artuç, Cemal Paşa, Askeri ve Siyasi Hayatı, TTK Yayınları, 2008.
6.  İpek Çalışlar, Halide Edip, Biyografisine Sığmayan Kadın (Everest Yayınları, 2011.
7.  Halide Edip, Mor Salkımlı Ev, Can Yayınları, 2007.

Պատերազմից հետո հայ և թուրք որբերի հետագա ճակատագրի մասին ավելի մանրամասն Այշե Հյուրի «Միություն և առաջադիմության մանուկ զինվորները» հոդվածի երկրորդ բաժինը, «Թարաֆ», 12.04.2009:

http://www.haberruzgari.com/Tarih/39489-HALIDE-EDIP-VE-ERMENI-YETIMLERI.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը