«Թուրքիայում գտնվող հարստության աղբյուրը բռնագրավված հայկական ունեցվածքն է»

Ռուքեն Ադալը

Գիտնական Սաիթ Չեթինօղլուն ուշադրություն հրավիրեց այն փաստի վրա, որ Թուրքիայում թե շրջանների և թե Ստամբուլի հարստության աղբյուրն է եղել 1915 թ. ցեղասպանությունից հետո բռնազավթված հայկական ունեցվածքը: Նա ասաց. «Այսօրվա Արդարություն և զարգացում կուսակցության (ԱԶԿ) անդամների մեջ կան նաև այն ժամանակվա հայերի ունեցվածքը բռնագրավված անձանց երեխաներն ու թոռները»:

Հայոց ցեղասպանության հարցը վերջին անգամ օրակարգ բերվեց Ֆրանսիայում ցեղասպանությունը (ցեղասպանության ժխտումը-Ակունքի խմբ.) հանցագործություն համարող օրենքի շնորհիվ: ԱԶԿ կառավարությունը սպասված բուռն հակազդեցությունը տվեց, իսկ փողոցներում ռասիստական կարգախոսներ հնչեցվեցին: Երբ Ֆրանսիայում քննարկումները և Թուրքիայում արձագանքները դեռ շարունակվում էին, գիտնական Սաիթ Չեթինօղլուն, որը հայտնի է հատկապես հայերի վերաբերյալ իր ուսումնասիրություններով, պատասխանեց «Ֆըրաթ» գործակալության հարցերին:

Հարց-Հայոց ցեղասպանության հարցը ի՞նչ դեր ունի միջազգային հարաբերություններում:

Պատասխան-Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած երկրները նրանք են, որոնք Թուրքիայի հետ առանձնապես չունեն տնտեսական-քաղաքական հարաբերություններ: Կան 25-26 երկրներ, որոնց խորհրդարաններում ճանաչվել է Հայոց ցեղասպանությունը: Դրանց շարքում են նաև Գերմանիան ու Ֆրանսիան: Սակայն թեև նրանք անցյալում այն ընդունել են, սակայն քաշվող վերաբերմունք են ցուցաբերում: Առանց այդ էլ Գերմանիան, Ֆրանսիան և Անգլիան ներգրավված են եղել 1915 թ. ցեղասպանության մեջ: Գերմանիան այդ գործի մեջ է եղել, իսկ Ֆրանսիան և Անգլիան թեև 1915-ին խոստացել են դրա հաշիվը պահանջել, սակայն ոչ մի նախաձեռնությամբ հանդես չեն եկել: Մալթայում ցուցադրաբար մի դատավարություն է կայացել: Տվյալ ժամանակաշրջանում Անգլիայի վարչապետի զարմիկ Լորենսընը, որը սպա էր, ձերբակալվել էր Թուրքիայում: Մյուսներին բաց են թողել` Լորենսընի դիմաց և այդպիսով գործը փակել: 50-րդ ամյակի կապակցությամբ ցեղասպանության հարցն օրակարգ բերվեց 1965 թ. Բեյրութի կենտրոնում կատարված մի քննարկման շնորհիվ: 1980-ին էլ ԱՍԱԼԱ-ի գործողություններով վերջնականապես մտավ օրակարգ: Իսկ ներկայում գիտնականները բացահայտեցին, որ ցեղասպանության համար պատասխանատու կադրերը եղել են 1923 թ. ստեղծված հանրապետության հիմնադիրները:

Հարց-Սույն հարցը սկսել է լայնորեն քննարկվել Ֆրանսիայում ընդունվող օրենքով: Ի՞նչ գործընթաց է տեղի ունենում Ֆրանսիայում:

Պատասխան-Հայոց ցեղասպանությունից փրկված հայերի զավակները Ֆրանսիայում են բնակվում: Նրանք բնակչության որոշակի թվի են հասել և ազդեցություն ունեն քաղաքականության վրա: Ֆրանսիայում իշխանության ղեկին գտնվող Ժողովրդական շարժում կուսակցության առաջնորդ Պատրիկ Դևեջյանը Թուրքիայում արմատներ ունեցող հայերից է: Բացի այդ` այնքան փաստարկներ են կուտակվել, որ այլևս անհնար է ժխտել ցեղասպանությունը: Մեկ այլ կետ է այն, որն առնչվում է եվրոպական իրավունքին: Վերջինս այլ ուղղություն է վերցնում` ատելությանը վերաբերող հանցագործությունների և ժխտողականության առնչությամբ: Մինչ այդ տեսել ենք Շվեյցարիայի օրինակը: Շվեյցարիան պատժելու է ցեղասպանության ժխտումը: Օրակարգում է ժխտողականության վերաբերյալ մի իրավական շրջանակային տեքստի պատրաստման հարցը, որը կարող է ընդունվել ԵՄ-ի բոլոր երկրներում : Իրավիճակը Ֆրանսիայում հենց այդ հայտարարության մի մասն է:

Ջինը դուրս է եկել շշից

Հարց-Ցեղասպանության տարելիցին` ապրիլի 24-ին ավելի լայն քննարկումներ են լինում: Ցեղասպանությունը համարվում է արտաքին քաղաքականության գործիք` միջազգային հարաբերություններում:

Պատասխան-Մենք այն չենք կարող համարել միայն արտաքին քաղաքականության գործիք: Ջինը դուրս է եկել շշից: Անցյալ տարվա ապրիլի 24-ից առաջ Ներկայացուցիչների պալատում կայացած նիստում բոլորը` թե ընդունողները և թե մերժողները, որևէ կասկած չունեին ցեղասպանության հարցում և դա նույնիսկ ասացին բացահայտ կերպով: Սակայն Թուրքիայի հետ իրենց ունեցած «ռազմավարական գործընկերությունը» գերիշխող եղավ ռեալ պոլիտիկի հանդեպ: Ինչպես որ 1922 թ. Հայոց ցեղասպանությունը զոհաբերվեց ռեալ պոլիտիկին, նույն կերպ էլ այսօր ձգտում են 1915 թ. ցեղասպանությունը չընդունել` չնայած պետությունների խորհրդարաններում եղած ռեալ պոլիտիկին: Նրանք ուզում են ժամանակ շահել:

Հարց-Թեև ցեղասպանությունից այսքան ժամանակ է անցել, սակայն ինչու՞ է այս հարցը տաբուի վերածվել աշխարհում:

Պատասխան-Ցեղասպանությունը այն ժամանակվա գաղութարար քաղաքականությունն էր` պատերազմի ժամանակ հասունացած: Հայերը այդ քաղաքականության զոհը դարձան: Ոչ ոք չկարողացավ ձայն հանել: Այս հարցը սահմանափակվեց` 1915-ի մի հայտարարությամբ միայն (ի նկատի ունի Անտանտի պետությունների` 1915 թ. մայիսի 24-ին Օսմանյան կայսրությանը հղած բողոքի նոտան-Ակունքի խմբ.): Ինչպես քիչ առաջ նշեցի, 1920 թ. ևս ռեալ պոլիտիկը դարձավ իրավիճակի զոհ: 1920 թ. հիմնադիր կադրերը հենց այդ ցեղասպանության հանցագործներն էին: Դրա նկատմամբ աչք փակածներն էլ իշխանություն էին Գերմանիայում: Ձայն չհանեցին նաև Անգլիան ու Ֆրանսիան, իսկ Ռուսաստանում հեղափոխության օրերն էին:

Այսօրվա հարստության աղբյուրը հայկական ունեցվածքն է

Հարց-Թուրքիայի Հանրապետությունում բոլոր կառավարությունները տաբու են համարել Հայոց ցեղասպանությունը: Նույն ճանապարհով է գնում նաև ԱԶԿ-ն: Համայն աշխարհում ցեղասպանության հետ հաշվեհարդար տեսնելը որակեցիք որպես ռեալ պոլիտիկի դրություն: Իսկ ի՞նչ վիճակ է Թուրքիայում:

Պատասխան-Այս հարցը երկու կողմ ունի` տնտեսական և քաղաքական: Հայերին իրենց պատմական հողերից հեռացնելու համար քաղաքական պատասխանատուները Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կադրերն են: Դրանց տեղացի շարունակողները այստեղի իթթիհատական կազմակերպությունների ղեկավարներն էին` տեղի երևելիները, ովքեր էլ հաստատվեցին հայերի ունեցվածքի վրա: Այսօրվա Արդարություն և զարգացում կուսակցության (ԱԶԿ) անդամների մեջ ևս կան այն ժամանակվա հայերի ունեցվածքը բռնագրաված անձանց երեխաներ ու թոռներ: Թուրքիայում թե շրջանների և թե Ստամբուլի հարստության աղբյուրն է եղել 1915 թ. ցեղասպանությունից հետո բռնազավթված հայկական ունեցվածքը: Դա շատ մեծ թիվ է կազմում:

Առերեսումը դժվար է

Հարց-Ինչպե՞ս հնարավոր կլինի Հայոց ցեղասպանության հետ առերեսումը Թուրքիայում:

Պատասխան-Առաջինը` Թուրքիայում ոչ ոք չի կասկածում, որ 1915-ին ցեղասպանություն է կատարվել: Ես մեծացել եմ Սևծովյան շրջանում, որտեղ բավականին մեծ թիվ էին կազմում որպես փոքրամասնություն ապրող հայերն ու հույները: Երբ երեխա էի, խոսում էին հայկական աքսորի մասին: Գիտեինք, թե ովքեր էին տարագրվել, և ովքեր` կատարել տեղահանությունը: Ես ճանաչում էի նաև կոտորածի մեջ դեր ունեցած մարդկանց: Այն օրերին վախենում էին այդ մարդկանցից: Դրանք Հատուկ կազմակերպության (Թեշքիլյաթ-ը մահսուսա) անդամներն էին: Դրա մասին բոլորը գիտեն: Եթե մի փոքր պատմական գրքեր քրքրեն, կիմանան, թե իրենց պապը որտեղից ուր է գնացել: Տեղանուններն իզո՞ւր են փոխվել: Հասարակության առերեսումը դժվար է լինելու, որովհետև ողջ հարստությունը հայկական ունեցվածքի վրա է հիմնված: Քրդերը կարող է վրդովվեն այս ասածիս վրա: Ասում են, որ «Համիդիյե գնդերը մասնակից են եղել այս գործերին»: Ո’չ, ոչ միայն դրանք: Զանգվածաբար թափառաշրջիկներ են մասնակցել ջարդերին: Հենց նրանք են արել հիմնական կոտորածը: Առերեսումը դժվար է: Այն հնարավոր կլինի տեղեկացվելու և էմպատիայի միջոցով: Մի հայի հարցնում են. «Ի՞նչ եք զգում Ֆրանսիայում ընդունված որոշման կապակցությամբ»: Մարդը պատասխանում է. «Սիրտս հովացավ: Ինձ տարիներ շարունակ սուտ էին ասում, տեսա, որ այդ սուտը պատժվելու է»: Դա շատ կարևոր է: Ես էլ նմանապես հույս ունեմ, որ սուտը կպատժվի:

Արխիվները փակ են

Հարց-Վարչապետ Էրդողանը ներում հայցեց Դերսիմի կապակցությամբ: Ըստ Ձեզ` նա այդպիսով կանաչ լո՞ւյս վառեց` Հայոց ցեղասպանության հետ առերեսվել կարողանալու առումով:

Պատասխան-Վարչապետի` Դերսիմի վերաբերյալ հայտարարությունը քաղաքական էր և համապատասխան` ժամանակաշրջանի կոնյուկտուրային: Այն նպատակ ուներ նեղը գցել Ժողովրդահանրապետական կուսակցությանը և Քըլըչդարօղլուին: Կառավարության արխիվում Դերսիմին վերաբերող փաստաթղթերը փակ են ուսումնասիրողների առջև: Բացի այդ` կա նաև Բարեկարգության և վերաբնակեցման արխիվը` հայկական տեղահանության և վերաբնակեցման մասին: Սույն արխիվում ևս տեղահանությանը վերաբերող փաստաթղթերն անհասանելի են ուսումնասիրողների համար: Արխիվը հետևյալ փաստարկն է բերում` «Վերադասավորում ենք»: Մինչ այդ բաց էր: Այն փակվեց Էրդողանի ներողությունից հետո: Արխիվների մասին մի բան էլ եմ ուզում հաղորդել: Ես գտա այն վավերագրերը, որ փնտրում էի, սակայն ֆինանսական միջոցների սղության պատճառով չկարողացա պատճենել, որովհետև դրանց թիվը մեծ էր: Փաստաթղթերում կար հետևյալ տեղեկությունը. ընտանիքները Դերսիմից աքսորվում են, սակայն այդ ընտանիքների զավակները ծառայում են բանակում: 1937-37 թթ. զորացրվելուց հետո նրանք էլ են աքսորվում: Երբ երկրորդ անգամ գնացի, այդ փաստաթղթերն արխիվից անհետացել էին: Ժողովրդահանրապետական կուսակցության արխիվում ևս չես կարողանում գտնել քո ուզած փաստաթղթերը:

Հարց-Ի վերջո հասան այն ենթադրությանը, թե Դիարբեքիրում գտնվող Ժանդարմերիայի հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի կազմակերպության (JİTEM/ Jandarma İstihbarat ve Terörle Mücadele) կենտրոնում կատարված պեղումների ժամանակ գտնված ոսկորները հավանաբար հայերին են պատկանել: Ի՞նչ տեղեկություններ ունեք այս հարցի շուրջ:

Պատասխան-Վերջերս Ժանդարմերիայի հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի կազմակերպությունն օգտագործում էր այն վայրը, որը Դիարբեքիրի բանտն էր եղել 1915-ին: Այս բանտ տարված բազմաթիվ մարդիկ ողջ դուրս չեն եկել այնտեղից: Դոկտոր Ռեշիդը (Դիարբեքիրի նահանգապետը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Չեքեզ Ռեշիդը նաև եղել է Միություն և առաջադիմություն կուսակցության հիմնադիրներից մեկը և Մոսուլի նահանգապետը` նախքան Դիարբեքիրի վալիի պաշտոնում նշանակվելը-Ակունքի խմբ.) այդ բանտն օգտագործում էր որպես մահվան ճամբար: Սույն հարցի վերաբերյալ հուշեր է գրել Անգլիայի հյուպատոսը: Նուբարյան գրադարանի տնօրեն Ռայմոնդ Գևորգյանը թեմայի վերաբերյալ մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդում «Հայոց ցեղասպանությունը» («Le génocide des Arméniens») գրքում:

http://www.firatnews.tv/index.php?rupel=nuce&nuceID=59030

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

07.03.2012

Akunq.net