Վարչապետի լուսաբանած` Դերսիմի վերաբերյալ փաստաթղթերը

Վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի լուսաբանած` Դերսիմի մասին 4 փաստաթղթում տեղ են գտել Դերսիմի վերաբերյալ կայացրած որոշումներն ու շրջանում իրականացրած գործողությունների արդյունքները:

Էրդողանի լուսաբանած փաստաթղթերն իրենցից ներկայացնում են Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարության պատրաստած Դերսիմի զեկույցը, 1935 թ. հրապարակված` Թունջելիի վիլայեթի կառավարման վերաբերյալ օրենքը, 1936 թ. սկսած` Թունջելիում իրականացված ռազմական գործողության արդյունքի վերաբերյալ Ներքին գործերի նախարարության պատրաստած զեկույցը, ռազմական գործողության իրականացման  արդյունքների մասին աղյուսակը և Նախարարների խորհրդի որոշումը, որով տեղեկացվում է, որ Թունջելիից աքսորվելէ 11 683 մարդ և դեռ աքսորվելու է 2 հազար հոգի:

Դերսիմի վերաբերյալ առաջին փաստաթուղթը Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարության պատրաստած Դերսիմի զեկույցն է: Միայն 100 օրինակով լույս տեսած զեկույցում, որը կրում է «գաղտնի և անձնական» կնիքը, հայտնում է, որ հատկապես շեյխ Սեիդի ապստամբությունից հետո մյուս արևելյան նահանգների հետ միասին մեծ ուշադրություն է հատկացվելու նաև Դերսիմին: Ստորև ներկայացնում ենք զեկույցում տեղ գտած որոշ արտահայտություններ.

«Դերսիմը գնալով քրդացվում, իդեալականացվում է, վտանգը մեծանում է: Փորձելու ենք օգտագործել որոշ աշիրեթների զգացմունքները, որոնք դժգոհ են կառավարության դեմ որդեգրած Սեիդ Ռիզայի դիրքորոշման պատճառով իրենց նկատմամբ թշնամություններից: Հանրապետության կառավարության համար Դերսիմը թարախապալար է, որը երկրի անվտանգության համար  անհրաժեշտ է շտապ վիրահատել և հեռացնել, որպեսզի կանխվի գլխացավանքի վերածվելու հավանականությունը: Այս ժողովուրդը չափազանց խելացի, խորամանկ և խաբեբա է: Ապստամբ և հնազանդ է` ըստ այն բանի, թե կառավարությունը զորեղ է, թե միամիտ…»:

Իսկ 1935 թ. հրապարակված «Թունջելիի վիլայեթի կառավարման վերաբերյալ օրենք»-ում կան հիմնավորումներ նահանգի ունեցվածքի և ռազմական ղեկավարության վերաբերյալ:   

Փաստաթղթերում կա տեղեկություն, թե քանի մարդ է սպանվել

Այսօր վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հրապարակած փաստաթղթերում տեղեկություն կա, որ Դերսիմի շրջանում իրականաված ռազմական գործողությունների ժամանակ 13  806 մարդ է սպանվել:

Դերսիմի վերաբերյալ երրորդ փաստաթուղթը 1939 թ. նոյեմբերի 2-ով թվագրված` Ներքին գործերի նախարար Ֆայիք Օզթրաքի ստորագրությունը կրող փաստաթուղթն է, որը ուղղված է Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարության բարձրագույն մարմնին: Փաստաթղթում տեղ է գտել Թունջելիի մասին օրենքի կիրառման պահից մինչ այդ օրը Դերսիմի շրջանում կատարված ռազմական գործողությունների վերաբերյալ զեկույցը: Դրա համաձայն` 1937 թ. իրականացված ռազմական գործողության ժամանակ մահացել է 262, 1938 թ.` 13 160 և 1939 թ.` 384, ընդհանուր թվով` 13 806 մարդ: Այս երեք տարվա ընթացքում իրականացված ռազմական գործողությունների ժամանակ ձերբակալվել է 2 967 հոգի, 4 616 հոգի էլ հանձնվել է: Բացի այդ` ռազմական գործողությունների ժամանակ զոհվել է 199, վիրավորվել` 354 զինվոր, ընդհանուր առմամբ առգրավվել է 6 117 միավոր զենք:

Ժողովրդի աքսորն ու բնակեցումը արևմտյան նահանգներում

Դերսիմի վերաբերյալ մյուս կարևոր փաստաթուղթը 1938 թ. դեկտեմբերի 23-ի որոշումն է, որտեղ դրված է նախագահ Իսմեթ Ինոնյուի, վարչապետ Ջելալ Բայարի և  հասարարական աշխատանքների նախարար Ալի Չեթինքայայի ստորագրությունները:

Անդրադառնալով Թունջելիից արևմուտք տեղափոխված մոտ 12 հազար մարդու վիճակին` որոշման մեջ տեղեկություններ կան, որ կազմակերպվել է 11 հազար 683 մարդու տեղափոխումն ու բնակեցումը, մնացած 514 հոգուն,  լեռներում և քարանձավներում ապաստանածների  հետ միասին 2 հազար հոգու ևս սույն որոշմամբ տեղափոխելու և բնակեցնելու են: 

Դերսիմի վերաբերյալ վերջին փաստաթուղթը այդ ժամանակվա Ներքին գործերի նախարար Շուքրու Քայայի` 1938 թ. սեպտեմբերի 27-ին Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարությանն ուղարկված փաստաթուղթն է, որտեղ նշվում է «Դերսիմի գործողությունից հետո ներկայիս Բաթմանի կազմում գտնվող Սասուն գավառում կատարված գործողության արդյունքների մասին», որտեղ հայտնում է, որ ներքոհիշյալ Սասունի ողջ բնակչությանը, որն ընդդիմացել է օրենքներին և կարգերին,  1934 թ. չի թողել իրականացնել մարդահամարի վերահսկողությունը, սպանել է կայմակամի փոխանորդ Քեմալին, վիրավորել է գավառի մուֆթիին, փաստացիորեն գտնվում է ապստամբական վիճակում,  տեղափոխելու և բնակեցնելու են Արևմտյան նահանգներում, ինչպես նաև նշվում է, որ 1935-ից մինչ այդ օրը իրականացված ռազմական գործողությունների ժամանակ  ձերբակալել է 834 վիրավոր: Բախումների ժամանակ նահատակվել է 80, վիրավորվել` 106 զինվոր:

http://www.sabah.com.tr/Gundem/2011/11/23/basbakanin-acikladigi-dersim-belgeleri#

Թարգմանեց  Անահիտ Քարտաշյանը

akunq.net