Դերսիմում` չորս առաջնորդ

Կան բազմաթիվ տեղեկություններ և փաստաթղթեր, որոնք ի հայտ են բերում Դերսիմում Աթաթուրքի, Ինոնյուի, Ջելալ Բայարի և Վևզի Չեքմեքի դերը:

Ողջ իրականությունը իմանալու համար պետք է բացել նաև Գլխավոր շտաբի պահոցները:

Սկսելիս…

Ալևի և զազա/քուրդ (Համաձայն քրդագիտության մեջ եղած տեսակետների` քրդերը և զազաները նույնացվում են, զազաները համարվում են ազգային ինքնուրույն միավոր: Խորհրդային և արևմտյան մի շարք գիտնականներ զազաներին ազգային ինքնուրույն միավոր չեն համարում, սակայն զազաների կրոնը, լեզուն և կենցաղը հակառակն են ապացուցում: Ըստ պրոֆեսոր Գ. Ասատրյանի` զազաները քրդերից տարբերվում են կրոնով (ի տարբերություն քրդերի, որոնք շաֆիի ուղղության սունի մահմեդական են, զազաները դավանում են ծայրահեղ շիականության մի ուղղություն, որը զգալի չափով կրել է տեղական և քրիստոնեական հավատների դրոշմը) և լեզվով` չնայած որ և’ քրդերենը, և’ զազաերենը պատկանում են հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի իրանական ճյուղի հյուսիսարևմտյան ենթաճյուղին: Զազաները, տևականորեն ապրելով քրդերի հարևանությամբ, բնականաբար, ենթարկվել են որոշակի ազդեցության: Այս հանգամանքն էլ, անշուշտ, նպաստել է այն տեսակետին, ըստ որի` նրանք քրդեր են»: Այս մասին ավելի մանրամասն տե’ս Ասատրյան Գ., Զազաների ավանդական աշխարհայացքը, Իրան–նամէ, 16-17 (1995-1996)-Ակունքի խմբ.) բնակչությանը ապաստանած ուղղաձիգ աշխարհագրական դիրք ունեցող Դերսիմը պատմության ընթացքում հայտնի էր որպես «պետության համար փակ» մի կառույց: Իր էթնիկ և կրոնական կառուցվածքով մշտապես «զանազանություն» ցուցադրող բազմաթիվ աշիրեթներից և ցեղերից կազմված Դերսիմում ապրում էին նաև հայեր: Հանրապետական շրջամից առաջ` օսմանյան ժամանակաշրջանում ևս Դերսիմում գործողություններ են իրականացվել:

Դեռևս հայտնի չէ, թե 1907, 1908, 1909, 1916, 1926, 1930, 1931, 1935, 1937 և 1938 թ. մեծամասշտաբ 10 ռազմական գործողությունների արդյունքում քանի մարդ է սպանվել, քանիսն են աքսորվել այլ շրջաններ, քանի հոգի է վիրավորվել, սակայն հայտնի մի իրականություն կա` ապստամբներին ճնշելու համար կատարված գործողությունների ժամանակ սպանվել է անմեղ ժողոուրդը: Այսօր, երբ թեժանում են վերջին գործողության վերաբերյալ քննարկումները, «Ռադիկալ» թերթը հրապարակեց որոշ պատմական փաստաթղթեր և տեղեկություններ: Շնորհաալություն ենք հայտնում Հասան Սալթըքին, ով, նկարներ և փաստաթղթեր տրամադրելով,  ներդրում ունեցավ մեր հոդվածաշարում:

Բանակի գեներալ Մուհսին Բաթուրը, ով 1938 թ. Դերսիմի ռմբակոծության ժամանակ սպա է եղել, մահվանից առաջ գրած իր գրքում Դերսիմի օրերի մասին այսպես է պատմում. «… Էլիազիգից  մի փոքր հեռավորության վրա գտնվող Խարբերդի փեշերին վրանային ճամբար հիմնեցինք և, որոշ ժամանակ անց, որպես առաջին կանգառ հարձակման անցանք Բերդակի վրա և ավելի քան երկու ամիս հատուկ հանձնարարություն կատարեցինք: Ներողություն եմ խնդրում մեր ընթերցողներից, որ խուսափում եմ պատմել իմ կյանքի այդ հատվածի մասին»:

Ահա ամեն ինչ թաքնված է Բաթուրի հուշերում, որի մասին խուսափում է պատմել, լեզուն կծում է: 1938 թ. Դերսիմում կատարվածն ամբողջությամբ իմանալը հնարավոր է միայն, եթե Գլխավոր շտաբի պահոցները բացեն ուսումնասիրողների առաջ:

Գլխավոր շտաբի պահոցում Դերսիմի վերաբերյալ բազմաթիվ փաստաթղթեր և լուսանկարներ կան: Կրկին հայտնի է նաև, որ Դերսիմի գործողության վերաբերյալ լուսանկարներ կան` նկարված ռազմական ինքնաթիռներից ռմբակոծելու ժամանակ: Գլխավոր շտաբի ձեռքի տակ եղած տեղեկությունները, փաստաթղթերն ու լուսանկարներն առանց գրաքննության եթե բացեն հետազոտողների համար, նվազագույնի կհասցվեն Դերսիմի վերաբերյալ սպեկուլացիան և մեղադրանքները: Չգիտես ինչու՞ Գլխավոր շտաբը մինչ օրս միշտ դուրս է մնացել Դերսիմի վերաբերյալ քննարկոմներից: Այդ ժամանակաշրջանում մամուլն այդ հարցի վերաբերյալ գրաքննության էր ենթարկվում, լուրերը ժողովրդին էին հասնում հսկողության տակ:

Թուրք պատմագիտական ընկերության պահոցում ևս Դերսիմի վերաբերյալ լուսանկարներ կան, որոնք ևս, չգիտես ինչու, չեն ներկայացվում հասարակությանը:

Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովն (ԹԱՄԺ) այս հարցում ամենաթափանցիկ կազմակերպությունն է: ԹԱՄԺ-ի պահոցներում հնարավոր է գտնել Դերսիմի վերաբերյալ զեկուցագրերը, հանդիպումներն ու կայացրած որոշումները… Մենք այս հոդվածաշարում օգտագործելու ենք կրկին պետական կառույցներից դուրս եկած բազմաթիվ լուսանկարներ ու փաստաթղթեր, որոնց մի մասը ձեռք ենք բերել պաշտոնական ճանապարհով, մի մասն էլ` հատուկ հավաքածու ունեցողներից: Այսինքն` դրանցից և ոչ մեկը գաղտնի կամ էլ անհասանելի չէ: Սրանք ձեռք բերելու համար բավական է մի քիչ ջանք գործադրել:

Աթաթուրք. հայդուկները ոչնչացվել են

Այն հարցը, թե  «Աթաթուրքն ու Իսմեթ Ինոնյուն դերսիմյան գործողությունից տեղյակ եղե՞լ են, թե ոչ», գլխավորում է Դերսիմի վերաբերյալ ամենաքննարկված թեմաները և այն հարցն է, որի մասին մինչ օրս բազմաթիվ անձինք չեն համարձակվել ասել: Ըստ ձեռքի տակ եղած փաստաթղթերի և տեղեկությունների` երկուսն էլ ռազմական գործողությոնների մասին տեղյակ են եղել: Ամեն մի իրականացված գործողության ժամանակ կա երկուսի հրամանն ու ստորագրությունը: Երբ նայենք ԹԱՄԺ-ի քաղվածքներին ու մեջլիսի ելույթների քաղվածքներին, սա պարզորոշ երևում է: Կառավարության պահոցներում գտնվող «որոշումներում» ևս կան Աթաթուրքի և Ինոնյուի ստորագրությունները: 

1935, 1936 և 1937 թթ. Դերսիմի գործողությունների վերաբերյալ որոշումների տակ Աթաթուրքի և Ինոնյուի ստորագրություններն են: Նաև 1938 թ. հունիսին սկսած` Դերսիմի ամենածանր գործողության որոշման տակ Աթաթուրքի ստորագրությունն է դրված: 9.6.1938-ով թվագրված թիվ 8993  որոշման մեջ ասվում է. «Թունջելիի գործողության պատերազմն ու բախումները, որը ենթադրվում է, շարունակվելու է մեկ ամսից ավելի, անհրաժեշտ բնույթ և նշանակություն ունեն», և այնուհետև գրված է, որ «հաստատվելու է` համաձայն թիվ 881 օրենքի 1-ին հոդվածի»: Որոշման մեջ, որը, որպես նախագահ, ստորագրել է Աթաթուրքը, առկա է նաև վարչապետ Ջելալ Բայարի ստորագրությունը:

Աթաթուրքի ստորագրությունը կրող մեկ այլ որոշման մեջ (9.6.1938 թ.) գրված է` ցամաքային, օդային ուժերի և ժանդարմերիայի` Դերսիմում կատարելիք գործողությունը «պատերազմի բնույթ ունեցող կարևոր գործողություն» է:  Տարբեր տարիների Դերսիմից այլ նահանգներ գաղթեցրած և դեռ գաղթեցնելիք տեղացիների վերաբերյալ որոշումներում ևս առկա է Աթաթուրքի ստորագրությունը:

Ծափահարություններ և «կեցցեներ»` Ջելալ Բայարին

ԹԱՄԺ-ի պահոցնորում գտնվող ևս մեկ կարևոր փաստաթուղթ թվագրված է 1938 թ. նոյեմբերի մեկով: Հիվանդ լինելու պատճառով ԹԱՄԺ-ի բացման արարողությանը մասնակցել չկարողացած Աթաթուրքի այս ելույթը պատգամավորների համար կարդացել է Ջելալ Բայարը, ով տեքստը սկսեց` ասելով. «Մեր նախագահ Աթաթուրքից ստացած կարգադրությամբ կարդում եմ այս տարվան վերաբերող նրա ելույթները»: Տեքստում Դերսիմի վերաբերյալ ասվում է. «Երկար տարիներ ի վեր շարունակվող և ժամանակ առ ժամանակ լարված վիճակներ ստեղծած Թունջելիի համընդհանուր ավազակային դեպքերը հստակ ծրագրված աշխատանքների արդյունքում կարճ ժամանակահատվածում  վերացվել են և պատմության գիրկն անցել, որպեսզի շրջանում նմանատիպ դեպքերը չկրկնվեն (ծափահարություններ)»: Մյուս պետական պաշտոնյան, ում ստորագրությունը դրված է Դերսիմի վերաբերյալ փաստաթղթերում, Ինոնյուից հետո վարչապետ եղած Բայարն է: Անցյալ տարիներին շրջանի վերաբերյալ բարեփոխումների զեկույցով որպես վարչապետ հանդես եկած Բայարի ստորագրությունն է դրված 1938 թ. Դերսիմի վերջին գործողության տակ:

Նաև գիտենք, որ գրեթե բոլոր ռազմական գործողությունները ղեկավարել է մարշալ Ֆևզի Չաքմաքը` որպես Գլխավոր շտաբի պետ:

Մեր ձեռքում եղած ամենակարևոր փաստաթղթերից է վարչապետ Իսմեթ Ինոնյուի` 1937 թ. սեպտեմբերի 18-ի Դերսիմի գործողության վերաբերյալ ԹԱՄԺ-ում ներկայացրած ելույթի տեքստը, որը բազմիցս ընդհատվել է ծափահարություններով և «կեցես»-ներով:

Ինոնյու. բոլոր խոչընդոտները չեզոքացված են

«Այժմ ցանկանում եմ Ձեզ ներկայացնել Թունջելիի այսօրվա իրավիճակը: Նրանք, ովքեր ընդդիմացել են հանրապետության կառուցման և կարգավորման ծրագրին, 6 աշիրեթ են, որոնց անդամները թվով քիչ են: Այսօր այս վեց աշիրեթում որքան որ մարդ կա` իրենց առաջնորդների հետ միասին, գործունեություն ծավալելու հնարավորությունից ամբողջությամբ զրկվել են:

Հանրապետության բանակը և ոստիկանությունը այս դեպքերի ընթացքում իրենց կատարած հետապնդումների ժամանակ, Անկարայի փողոցների պես ծայրից ծայր անցել են այն բոլոր անդնդախոր կիրճերն ու դժվարամատչելի լեռները, որ մտասևեռված էին նրանց ուղեղներում: Չկա մի վայր, որը կարգ ու կանոն հաստատած բանակը և ժանդարմերիայի զինվորները ոտք դրած չլինեն, չկա մի կիրճ, որտեղ իջած չլինեն, մի գագաթ, որը մագլցած չլինեն: Հանրապետության կառուցման և կարգավորման ծրագրին դիմադրություն ցույց տվող բոլոր խոչընդոտները վերացված են, ծրագիրը, առանց վայրկյան անգամ հապաղելու, առաջ է ընթացել:

Ցանկանում եմ ձեր ուշադրությունը հրավիրել այն հանգամանքի վրա, որ երկար տևած և հանրապետության օրենքներն անպայման կյանքի կոչելու համար ցուցաբերած վճռականության և բռնության դիմաց որպես արդյունք  նույնիսկ կորուստներն են թեթև: Զենքերը շատ զորեղ էին, ու թեև դրանք բանեցնելու առումով որևէ երկմտանք չկար, սակայն ապստամբների դեմ զենք կիրառած բանակային միավորումներն ու հանրապետության ժանդարմերիան շատ մեծ ջանք են թափել, որպեսզի գոնե մեկ կյանք փրկեն և պահպանեն: Այն բոլոր աշիրեթների առաջնորդները, ովքեր մասնակցել են ապստամբությանը, դատվել են: Բնականաբար նրանց հանձնել են համընդհանուր սահմանադրական դատարանին: Թունջելիի դեպքն ամենավերջին և ամենահամոզիչ օրինակ է դարձել հանրապետական իշխանության` որքան ուժեղ, այնքան էլ նուրբ և արդար լինելը ցույց տալու համար»:

http://www.ihlassondakika.com/haber_Dersimde-4-lider_426108.html

Թարգմանեց  Անահիտ Քարտաշյանը

akunq.net