Հայկական բանակի ձևավորման և կայացման պատմական ուղին. համառոտ ակնարկ

Քնար Թադևոսյան

 Դեռ հին դարերում մեր ժողովուրդը կազմավորել է զինված ուժեր:  Հայկական զորքերի այնպիսի կառուցվածքային բաժանումները, ինչպիսիք են գունդը, գումարտակը, վաշտը, երբեմն նաև հարյուրյակը, հիշեցնում են ժամանակակից բանակի կառուցվածքային հիմնական գծերը:  Այսինքնª անցյալում արդեն առկա է եղել բանակի կառուցվածքի համակարգված և ֆունկցիոնալ բաժանում: Մեզ հասած վկայությունները հայկական բանակի հաջողությունների մասին  (նաև օտարազգի հեղինակների և  հակառակորդ կողմի զորավարների հիացմունքի խոսքերը), իրենց թշնամի երկրի (Հայաստանի) բանակային կարգուկանոնի, զինվորներիª իրենց հրամանատարներին նվիրվածության վերաբերյալ ապացույցն են այն բանի, որ դեռևս հին դարերից հայկական բանակում գոյություն է ունեցել զինվորական դաստիարակության նպատակաուղղված և բարձր դրվածք: «Ըստ Ստրաբոնի` հայկական ռազմական արվեստը հանդիսանում էր որոշակի փորձաքարª գնահատելու հին աշխարհի շատ ժողովուրդների և երկրների ռազմական հզորության մակարդակը»[1]: Սակայն հնում հայկական բանակը հռչակված էր ոչ միայն փայլուն ռազմարվեստով, այլ նաև բանակում տիրող` այն ժամանակների համար ապշեցուցիչ բարոյահոգեբանական մթնոլորտով: Բուզանդի մոտ կարդում ենք, որ Շապուհը, Հայաստանում կրած մի խոշոր պարտությունից հետո վերադառնալով հայրենիք, հիացմունքով պատմում է հայկական զորքի մասին. «Մի ուրիշ բանի վրա էլ եմ զարմացած…Հայաստանի գնդի միասիրտ հավատարմության և տիրասիրության վրա…Այո,-ասում էր նա, – Երանի^~ նրան, որ Հայոց գնդի տերն է, այնպիսի տիրասեր, միաբան և հավատարիմ զորքի»[2]:

Հայկական ազգային բանակի ձևավորումը, նրանում առաջնորդների` սպաների դերը, նրանց պատրաստության խնդիրները և զինվորական գործուներությունը պատմական յուրաքանչյուր ժամանակահատվածում պայմանավորված են եղել մի շարք գործոններով` պատմաքաղաքական, ազգային, մշակութային, որոնց հոլովույթում և ձևավորվել ու կազմավորվել է մեր բանակը: Անդրադարձը նախորդ դարերի քաղաքական իրավիճակներին, հայ ժողովրդի առջև ծառացող խնդիրների առանձնահատկություններին ու դրանց լուծման եղանակներին հնարավորություն է տալիս դիտարկել արդեն իսկ անցած ուղին, վերագնահատել այն և արժևորել այժմյան խնդիրների օբյեկտիվի միջով:

Հին և միջին դարեր

Ի տարբերություն հին դարերի այլ զորաբանակների, որոնց հաջողությունը հաճախ պայմանավորված էր լինում ավարառությամբ, նյութական շահը խրախուսելու մեթոդով, հայկական զորքերի ուսուցման և դաստիարակության հիմքում որպես կանոն ընկած էր գաղափարաբարոյական և ֆիզիկական դաստիարակությունը:

Այս երևույթը բխում էր ժամանակի քաղաքական իրավիճակի առանձնահատկություններից, մի կողմից` պետության ներսում բազմաթիվ իշխանությունների առկայությունը, որոնք ցանկացած պահի կարող էին ապստամբել, մյուս կողմից` դրսից անընդհատ սպառնացող ներխուժման վտանգը պահանջում էին համախմբվածություն: Անհրաժեշտ էր այնպիսի գաղափարախոսական հենքի առկայություն, որը կմիավորեր առանձին իշխանական տներին, նրանց կկենտրոնացներ պետական շահերի շուրջ: Ինչպես վկայում են մեզ հասած պատմական տվյալները, հին դարերից հայկական ազգային և պետական դրվածքում ուրույն դեր ու նշանակություն է ունեցել զինվորական դաստիարակությունը, որի հիմքում ֆիզիկականի հետ մեկտեղ խիստ կարևորվել է  բարոյական դաստիարակությունը, մանավանդ` տիրասիրության և հայրենասիրության դաստիարակությունը:

Դեռ 4-5-րդ դարերի «…գաղափարա-բարոյահոգեբանական արժեքները կոչված էին դաստիարակելու հատկապես սպայակույտի շարքերը համալրող պատանիներին` հայկական բանակի ելակետային նպատակների և ավանդական վարքուբարքի համաձայն, ինչպես նաև ընդգծելու հայրենիքի և ժողովրդի առջև ունեցած պարտականությունները»[3]:

Տիրասիրության ոգով դաստիարակությունը անհրաժեշտ էր ոչ միայն ցածր խավի զինվորականությանը, այլև հատկապես  զինվորականության բարձր խավի ներկայացուցիչ դառնալ պատրաստվող ազնվականների զավակներին: Եվ սա դեռ  վաղ հասակից սերմանվում էր հատկապես ազնվականական տների տղաների մեջ, որոնք երկրի ապագա ղեկավարներն ու զորավարներն էին:

Սակայն միայն տիրասիրության ոգով դաստիարակումը (անվերապահ ենթարկվածությունը նախարարին և հրամանատարությանը) բավական չէր ամուր և կուռ բանակ ստեղծելու համար: Կարևորվում էր նաև հրամանատարի հոգատարությունը զինվորի նկատմամբ: Այդ իսկ պատճառով, հին Հայաստանում գործող կարգի համաձայն, ազնվականների տղա երեխաները ուսանում էին իրենցից մեկ աստիճանով ցածր ազնվականի մոտ և ուսուցման ողջ ընթացքում ապրում էին նրա տանը: Սա արվում էր այն նպատակով, որ ապագա հրամանատարը հնարավորինս լավ ճանաչեր իր ենթականերին, մոտիկից ծանոթանար նրանց կարիքներին ու հոգսերին:  Ի դեպ` նմանատիպ մոտեցում կար միջնադարյան եվրոպական ասպետների դաստիարակության գործընթացում: Միայն Եվրոպայում ազնվականի զավակը կրթվում էր ավագ ասպետի մոտ:

Նույնանման գործառնություն էր նկատվում նաև նորամուտ քրիստոնեական հավատի գաղափարախոսության հիմքում: Այստեղ նույնպես առաջնային նշանակություն ուներ տիրասիրությունը, խոնարհ ծառայումը վերադասներին:  Պատահական չէ, որ ազնվականական դասը լավատեղյակ էր Աստվածաշնչին և հատկապես գրքի այն հատվածներին, որոնցում սերմանվում էին ստորադասի նվիրումն ու երկյուղածությունը նախարարի, թագավորի, իշխանի և երկնային Տիրոջ նկատմամբ:

«… մեծ էր մանավանդ Դավթի սաղմոսաց դերը, զորս բոլոր ժողովուրդն ի բերան գիտէր, սորվելով մասամբ մ’ ալ ժամերգութենէ, որ անոնցմով կազմուած էր»[4]:

Փ. Բուզանդի պատմության մեջ կարդում ենք Մամիկոնյանների առանձնահատուկ տիրասիրական դաստիարակության մասին, որ բոլորը, և հատկապես սպարապետական տունը, իր արու զավակներին ուսուցանում էր, որ նվիրական և անձեռնմխելի է թագավորական անձը, եթե նույնիսկ օտարազգի է:

Տիրասիրությամբ Մամիկոնյաններից հետ չէին մնում նաև այլ նախարարական տոհմերի ներկայացուցիչները:

Սրա մասին է վկայում, օրինակ, Անգեղ տան իշխան Դրաստամատ ներքինու այն վարմունքը, երբ իր ծառայությունների համար  Շապուհ արքայի առաջարկած շնորհների փոխարեն նա գերադասում է միայն մեկ օրով հնարավորություն ստանալ այցելել Անհուշ բերդª  ծառայելու բանտարկված Արշակ Արքային: Երբ Արշակը ինքնասպան է լինում, դրան հետևում է նվիրված ներքինու ինքնասպանությունը նույն դանակով:

Հասակ առնելու հետ պատանուն նաև քաղաքական դաստիարակություն էին տալիս: Նրա մեջ մեծ հարգանք էր ներշնչվում ազնվականական տան գլխավորիª հոր նկատմամբ: Այնուհետև հայ պատանու մեջ  ամրագրվում էր ընտանեսիրության զգացումը: Այս երկուսը անհրաժեշտ էին տոհմիկ  հոգևոր ժառանգությունը սերունդներին փոխանցելու և գերդաստանական պատիվը բարձր պահելու համար:

Ֆիզիկական պատրաստվածությանը հին և միջին դարերում առանձնահատուկ տեղ էր տրվում արու զավակների դաստիարակության համակարգում, հատկապեսª ազնվականների երեխաների մեջ: Այն սկսվում էր մանկությունից և ուղղված էր մի կողմից` սերնդի ֆիզիկական ամրության նպատակին, մյուս կողմիցª զուտ զինվորական դաստիարակությանը:

«Հայաստան շրջապատուած միշտ անողոք ու նենգաւոր թշնամիներէ, հաստատուն բանակէն զատª զոր կը պահեր, հարկադրուած էր իւր բոլոր զաւակներն ալ հմտացնել զինաշարժութեան մեջ: Եւ երբ ռազմի փողը հնչէր, անոնք արդէն զինուոր, ուղղակի ճակատ կերթային կռուելու»[5]:

Հայկական բանակն իր մարտունակությամբ հռչակված էր Հին աշխարհում: Ուշագրավ է այն փաստը, որ հետագա դարերում` անկախության և պետականության կորստից հետո անգամ, այն պահպանեց իր դերը և համարումը սկզբում` Սասանյան Պարսկաստանի, այնուհետև` Արաբական Խալիֆաթի շրջանում: Այն  զարգացում ապրեց նաև հաջորդ դարերում և մեծապես օժանդակեց Հայոց պետականության վերականգնմանը 9-րդ դարում` Բագրատունիների գլխավորությամբ:

11-րդ դարում` Բագրատունյաց Հայաստանի անկումից հետո, հայկական զինված ստորաբաժանումները պահպանեցին իրենց գոյությունը` պայքարելով օտար զավթիչների դեմ` օգտվելով ամեն նպաստավոր պահից, փորձելով վերականգնել հայրենիքի անկախությունը: Այդպիսի նպաստավոր պահերից մեկն էր 18-րդ դարի քսանական թվականների իրավիճակը: 18-րդ դարի սկզբներին հայրենիքի նկատմամբ իր անդավաճան սիրով և հրամանատարական բարձր որակներով փայլեց հայ մեծանուն հերոսներից մեկը` Դավիթ Բեկը:

Նոր ժամանակներ

Պետրոս Առաջինի` դեպի Անդրկովկաս շարժը սկսելու հետ մեկտեղ հայերի մեջ պարսկական ծանր լուծը վերջապես թոթափելու հույս հայտնվեց: Սա հնարավոր դիտվեց իրականացնել հատկապես Սյունիքում և Ղարաբաղում, որտեղ համեմատաբար ավելի թույլ էին բռնապետների  դիրքերը, ինչը պայմանավորված էր նաև այս տեղանքների աշխարհագրական բարդ, լեռնային դիրքով: Դավիթ Բեկը հայրենիք կանչվեց Վրաստանից, որտեղ նա ծառայության մեջ էր: Գալով Սյունիք` նա արագորեն իր շուրջը համախմբեց տեղի հայ զինվորականությանը, կարգեց զորապետներ: Սրանց շարքում էին Մխիթար Սպարապետը, Թորոս իշխանը և այլ հերոսներ, որոնք իրենց հրամանատարական և կազմակերպչական ունակություններով փայլեցին մարտերի ժամանակ:

Դավիթ Բեկն ուներ հրամանատարական բնատուր որակներ, որոնք, հայրենիքի նկատմամբ նվիրվածության հետ մեկտեղ, իր ղեկավարած զորքերում նշանակալի դաստիարակչական ազդեցություն էին ապահովում: Նրա անձնական օրինակն աներկբա ընդօրինակվում էր ենթակաների կողմից:

«Զինվորական կարգապահությունը չափազանց խիստ էր: Զորավարն անողոք էր թերացողների նկատմամբ, թեև այդ խստությունը շատ քիչ էր պետք լինում գործադրել: Թե’ զորապետները և թե’ զորքերը զարմանալի նվիրված էին իրենց գործին, գիտակցում էին իրենց վրա դրված պարտականությունը… Դավիթ Բեկը վերին աստիճանի համարձակ էր և անվախ, նա չէր սարսափում թշնամու թվական գերազանցությունից և այդ ոգով էլ դաստիարակում էր իր զորքերին ու զորապետներին: Կռիվների ամբողջ ընթացքում հայկական զորքերը միշտ էլ մարտեր են մղել թվով գերազանց թշնամու դեմ, բայց երբեք կռնակ չեն ցույց տվել նրան»[6]:   Դավիթ Բեկի զորքերի տարած հաղթանակները արդյունք էին նաև վերջինիս արագ կողմնորոշվելու, իրավիճակը իր օգտին շրջելու, թշնամուն հանկարծակիի բերելու, մի խոսքով` բարձր մտավոր ներուժի ու կարողությունների: «Դավիթ Բեկն ուներ կազմակերպչական մեծ ընդունակություններ: Ուժերի համախմբումն ու նպատակահարմար դասավորությունը, գործողությունների զարմանալի արագությունը, թշնամու մտադրությունների ժամանակին կանխումը, և առհասարակ նրա ռազմական ու վարչական ղեկավարությունը ապացույց են այդ ընդունակությունների… այնպես է դասավորում իր ուժերը, որ բոլոր շրջաններն էլ ունենան պատրաստի զորք և իր կողմից նշանակված զորապետներ: Նրա զորքերը մեծ մասամբ գյուղացիներ էին, որոնց չէր կարելի բոլորովին կտրել իրենց աշխատանքից: Գյուղացիները կռվի դեպքում դառնում էին զինվորներ, իրենց արորները արագ փոխարինում հրացաններով և հետևում իրենց զորապետներին, իսկ կռվից հետո նորից զբաղվում իրենց աշախատանքով»[7]:

Ցավոք, Դավիթ Բեկի անժամանակ մահից հետո Սյունիքում հայկական զինված ուժերը կազմալուծվեցին և պարտություն կրեցին: Սակայն հայկական զինված զինվորականությունը պահպանվեց Արցախում և շարունակեց իր անհավասար պայքարը օտար նվաճողների դեմ մինչև Անդրկովկասի միացումը Ռուսաստանին:

Արևելյան Հայաստանի` Ռուսաստանին միացումից հետո հայկական զինված ստորաբաժանումները, որպես ինքնուրույն միավորներ, դադարեցին գոյություն ունենալ, բայց հայկական զինվորականությունը շարունակեց ծառայել իր հայրենիքին` այս անգամ ցարական բանակին տալով այնպիսի հռչակված հրամանատարներ, ինչպիսիք էին Բեհբութովը, Մադաթովը, Տեր-Ղուկասովը, Լորիս-Մելիքովը և այլք:

Ազգային հայկական բանակն ստեղծվեց Հայաստանի 1-ին Հանրապետության օրոք: Հայաստանի Հանրապետության բանակի սպայական կազմը հիմնականում ռուսական զինվորական գիմնազիաներ ավարտած, Առաջին համաշխարհային պատերազմին մասնակցած կադրեր էին:

«Համառոտ տեղեկություններ Հայաստանի Հանրապետության մասին» պաշտոնական տեղեկագրի «Զորք» հատվածում գրված է. «Հայկական բանակը կազմված է ռուսական սիստեմով և կառավարվում է ռուսական զինվորական կարգերով: Հրամանատարական (սպայական) կազմը իր կրթությունն ստացել է ռուսական դպրոցներում, զինվորների մեծ մասը ծառայած և վարժված է ռուսական բանակի մեջ: Բոլշևիկյան շարժումներից հայկական զորքերը, ինչպես և առհասարակ Հայաստանի բնակչությունը, մնաց միանգամայն ազատ: Կարգապահությունը բանակի մեջ միանգամայն բավարար է, գիտակցությունը և կարգապահությունը` շատ բարձր»:

«Գլխավոր շտաբը, ինչպես և առանձին մասերի հրամանատարությունը, կազմված է զինվորական լրիվ կրթություն ստացած, կարգապահ սպաներից, որոնց մեծ մասն ունի ռուսական բարձր աստիճանների շքանշաններ:

Զինվորական ուսումնական հաստատություններն էին Գլխավոր շտաբի սպայական նախապատրաստական դպրոցը, ինչպես նաև հայկական առանձին բրիգադին և անասանաբուժական լազարեթին կից գործող ուսումնական դարբնոցները»[8]:

Առաջին Հանրապետությունը փորձառու, պատերազմով անցած սպաների պակաս չէր զգում: Սրան պետք է հավելել այն փաստը, որ կադրային սպաների կողքին կային կամավորական խմբավորումներ, որոնց ռազմական փորձն ու վաստակը կասկած չէին հարուցում (Անդրանիկի  զորամասը, Պանդուխտ մշեցիների խումբը, սասունցիների ջոկատները և այլն): Այս խմբերի պետերի անուններըª որպես ոգեշունչ, կիրթ, մանկավարժական մեծ ուժ ու եռանդի տեր, հայրենասեր գործիչների, մինչև այժմ պահպանում են իրենց դաստիարակչական դերը:

Անդրանիկի մարտական հրահանգներն այժմ էլ կարող են իրենց դերն ունենալ սպաների պատրաստման գործում. «…խմբապետը ամբողջ խումբին ծառան է, և բոլոր մտահոգությունը իր վրա է ծանրացածª զինւորներուն կեանքի ապահովությունը, գործերու մեջ ունենալիք հեռատեսութիւնը, կառավարութեան ընելիք դավերը նախատեսելը, ժողովուրդը զինելու խնդիրը, զինւորներու պիտոյքները, կռիւներու մեջ ունենալիք քաջութիւնը, քիչ զոհ տալով կամ ամենևին զոհ չիտալով կռիւեն դուրս գալը և ունեցած ճարպկութեամբ երկար տարիներ գործ շարունակելը – այս ամենը խմբապետին հոգալու խնդիրներն են»[9]:

Գարեգին Նժդեհի բացառիկ հայրենանվիրությունը, հրամանատարական բարձր  նկարագիրը, նրա ոգեշունչ պատգամները և կոչերը նույնպես հսկայական դաստիարակչական ազդեցություն են ունեցել և այժմ էլ ունեն հայ մարտիկի, հրամանատարի դաստիարակության գործում:

Մշտական մարտական պատրաստության վերաբերյալ.

«Պատերազմ է անվերջ, եւ եթէ երբեմն ժողովուրդները կռւադաշտում չեն, ապա նրանք զօրանոցներում են, ուր խելայեղօրէն պատրաստւում են նորանոր բախումնների համար»[10]:

Լավատեսության սկզբունքը.

«…Նրա համար մարդը այն չէ, որ տեսնում են, մարմինը չէ, այլ այն, որ կարող է լինել, այն, որ ընդունակ է լինելու մարդը, այն, ինչ որ ինքն է ուզում, որ լինի իր զինւորը, իր առաջնորդութեան յանձնւած մարդը»:

Անձնական օրինակի մեթոդ.

Նրա համար երեք բարձր ճշմարտություններ ունի ժողովրդական ինքնապաշտպանությունը. հոգեբանական` պետք է լինել արի, բարոյական` պետք է լինել անձնազոհ, քաղաքական` պետք է լինել ինքնահարգ: Ահա’ թե ինչու է կատարեալ առաջնորդը նախ հոգեբանօրեն վերաստեղծում իր բանակը` տալով նրան իր հօգին: Դա ասել է միաժամանակ և դաստիարակ (8, էջ  51):

Հրամանատար–զինվոր փոխհարաբերություններ.

«Վերջապէս նա ընկերն է իր զինւորի: Զօրքը եթէ ոչ առաջին, ամենաուշը երկրորդ օրը բնազդաբար ճանաչում է իր առաջնորդներին: Նա շատ շուտ է տարբերում «մեծ»-ը «փքված»-ից: Նա յարգում է գիտակցական կարգապահութիւունը, բայց չի սիրում պաղ և անհօգի պաշտօնականութիւունը…» (8, էջ  51):

Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո, երբ փոխվեցին արժեքային համակարգը, չափանիշները, սպաների պատրաստման խնդիրը չկորցրեց իր կարևորությունը: Այդ տարիներին ահա թե ինչպես է բնութագրել ազգային բանակը լեգենդար հրամանատար, Հայկական ԽՍՀ ռազմական  գործերի ժողովրդական կոմիսար և 12-րդ կորպուսի հրամանատար Հայկ Բժշկյանցը. «Ճիշտ է, հին ազգային բանակները քայքայման ենթարկվեցին ու պարտություն կրեցին, բայց դրա մեջ ամենից քիչ հայ մարտիկն էր մեղավոր: Հայտնի է, որ հաղթելու համար անհրաժեշտ է ունենալ իր բարձրության վրա կանգնած հրամկազմ, անհրաժեշտ է պատերազմի պարզ նպատակ: Ահա այդ երկու նախապայմանները ազգային բանակներում, և մասնավորապես հայկականում, չեն եղել» (9, էջ 188): «Հայ ռազմիկը մարտիկի բազմաթիվ գերազանց հատկությունների տեր է. նա քաջ է և խանդավառությամբ է մարտի գնում, պահաջկոտ չէ, կարգապահ է, հետաքրքրասեր է և սիրում է ռազմական գործը: Հայ ռազմիկի այդ լավ հատկությունները քաջ հայտնի էին և ժամանակին հաշվի էին առնվում նախկին կայսերական կառավարության կողմից և հիմք էին ծառայել ստեղծելու հայկական ազգային զորամասեր, որոնք հիանալի դրսևորեցին իրենց անցած իմպերիալիստական պատերազմի ժամանակ» (9, էջ  216):

Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո հայկական կանոնավոր բանակի շարքերն անցան նախկին սպաներ, սակայն այս կադրերը բավական չէին հայկական դիվիզիայի առջև դրված խնդիրների կատարման համար: Ծագեց հրամանատարական կադրեր պատրաստելու խնդիր, որի իրականացման համար 1921թ. հուլիսի 19-ին ՀԽՍՀ հեղափոխական խորհրդի թիվ 64 հրամանով Երևանում հիմնադրվեցին առաջին հրամանատարական դասընթացները: Հուլիսի 8-ին ԽՍՀՄ հեղափոխական խորհրդի թիվ 484 հրամանով դասընթացները վերածվում են կանոնավոր եռամյա դպրոցի և կոչվում Հայկական ռազմական դպրոց: Նույն թվականի հոկտեմբերին դպրոցին տրվում է նոր անունª Հայկական միացյալ ռազմական դպրոց:

«Հայկական միացյալ ռազմական դպրոցը Հայկական հրաձգային դիվիզիայի համար հիմնականում պատրաստում էր միջին հրամանատարական կազմ (դասակի հրամանատարից մինչև առանձին վաշտի հրամանատար): Կրտսեր հրամանատարական կազմը (ջոկի հրամանատարից մինչև ավագ) իր պատրաստությունն ստանում էր զորամասերին կից դպրոցներում: Ավագ հրամանատարական կազմը, որի մեջ մտնում էին գումարտակի հրամանատարից մինչև գնդի հրամանատարը ներառյալ, ինչպես նաև բարձր հրամանատարական կազմը՝ սկսած բրիգադի հրամանատարից և ավելի բարձր պաշտոններ»  (10): Այն ժամանակներում իհարկե խոսք անգամ չէր կարող լինել հրամանատարական կադրերի պատրաստման ընթացքում ազգային գաղափարախոսության, արժեքների դաստիարակության մասին: Ավելին՝ դեռ 1922թ. Լև Տրոցկին փորձ արեց ազգային դիվիզիաները տարրալուծել, այսպես կոչված, Երրորդ ինտերնացիոնալի սկզբունքների համար պայքարող բանակի մեջ: Ու չնայած այդ անգամ փորձը ձախողվեց, բայց բանակը դաստիարակվում էր ինտերնացիոնալ ոգով: Արդյունքում`  բանակը սկսեց ծառայել ոչ թե անմիջականորեն ազգային, այլ «ինտերնացիոնալ» գաղափարների, և «հայրենիքի պաշտպանություն» հասկացությունը կորցրեց իր բուն նշանակությունը:

Մերօրյա Հայկական բանակը

Խորհրդային Միության փլուզումից հետո՝ 1992թ., կազմավորվեց Հայաստանի Հանրապետության բանակը: Մինչև այդª մոտ երկու տարի, արցախյան ճակատում ընթանում էին մարտական գործողություններ, որոնց ամբողջ ծանրությունը իրենց վրա էին կրում կամավորական կազմավորումները: Պատերազմի պայմաններում կազմակերպվեցին սպայական դասընթացներ, որոնցում սպայական կրթություն ստացան կամավորականները: Միաժամանակ ռազմական գործողությունների մեջ ընդգրկվեցին Հայաստան եկող հայազգի սպաները՝ լրացնելով բարձրաստիճան հրամանատարության պակասը: Կամավորականի փորձին գումարվեցին կադրայինի հմտությունը, գիտելիքները, կարողությունները, որի արդյունքը եղավ մեր հաղթանակը: Իրավիճակը հիմնովին փոխվեց զինադադարի կնքումից հետո. պատերազմով անցած զինծառայողների զորացրումից հետո վակուում առաջացավ կրտսեր հրամկազմում: Նորանկախ պետության առաջնային խնդիրներից մեկը դարձավ բանակը միջին օղակի հրամանատարական կազմով համալրելը:

Այս շրջանում նախագահի հրամանով պարտադիր ծառայության զորակոչվեցին բուհերի զինվորական ամբիոններից սպայական կոչումներ ստացածները: Հետագայում ստեղծվեց կարճատև դասընթացների մի համակարգ, որն ընդգրկում էր ՀՀ ԶՈՒ բոլոր զորատեսակները:

Որպես ծառայողական շատ խնդիրների ծագման աղբյուր՝ շուտով ուշադրության կենտրոնում սկսեց հայտնվել սպայական, մասնավորապես կրտսեր սպայական կազմի պատրաստման հարցը:

1994թ. հոկտեմբերի 29-ին պաշտոնապես վավերացվեց Հայկական Ռազմահրամանատարական բազմաբնույթ Ուսումնարանի գոյության փաստը:

] Մի քանի տարվա ընթացքում ռազմական ինստիտուտի շրջանավարտների, արտերկրի ռազմական ուսումնական հաստատություններն ավարտած կուրսանտների հաշվին վիճակը բարելավվեց:

Ներկայում պետական մարմիններն ըստ արժանվույն կարևորում են բանակի դերը Հանրապետության կայացման գործում: ՀՀ նախագահի խոսքերով՝ «Մեր բարդ տարածաշրջանում անհնար է գերագնահատել Հայոց բանակի դերն ու նշանակությունը: Հայաստանի զինված ուժերը մեր երկրի ու ժողովրդի անվտանգության առաջին երաշխավորն են  և խաղաղության հուսալի պատվարը: …Պետք է խոստովանել, որ բանակը մեր պետական կառույցի ամենաամուր օղակն է»:

---