Թալեաթ փաշայի վրեժը լուծված է…

Թաներ Աքչամ

Թո’ղ Հրանտ Դինքը դառնա մեր խորհրդանիշը, մեր Մարտին Լյութեր Քինգը:

Հրանտ Դինքի գործով դատավճիռը մեծ զարմանք հարուցեց: Զարմանքը լավ բան է, գեղեցիկ բան է. միամտության և պարզության նշան է: Այն ցույց է տալիս, որ խիղճերը դեռևս մաքուր են, և արտացոլում է այն հոգեվիճակը, որում հավատում ես, թե լիովին բնական է դիմացինիցդ առնվազն սովորական և մարդկային մի բանի սպասումը: Իրականում չպետք է այդքան զարմանայինք. եթե կարողանայինք իմանալ Հրանտին սպանողներին թաքցնողների գտնված տեղը, եթե հնարավորություն ունենայինք տեսնել, թե ինչպես և որտեղից են նրանք նայում մեզ, և ամենակարևորը` եթե կարողանայինք կապ ստեղծել Հրանտ Դինքի սպանության ու 1915 թ. ցեղասպանության միջև, այնժամ չէինք զարմանա: Եւ կլսեինք, թե ինչպես են նրանք, մեզ նայելով, թեթև ժպիտով ասում. «Խելագարվե՞լ են, ինչ է, խելքները հացի հե՞տ են կերե՞լ. մի՞թե մենք կքաշենք աղյուսը այս պետության հիմքերի տակից»:

Մեր զարմանքը մեր սխալն է, մե’ր, որ չենք կարողանում տեսնել այն ամուր կապը, որ առկա է սույն հանցագործության և Հայոց ցեղասպանության միջև. իրականում մեր զարմանքի վրա պիտի զարմանանք: Ինչպիսի~ տխուր բան. չենք տեսնում նրանց տեսածը, չգիտենք նրանց իմացածը:

Հրանտ Դինքին սպանել են Թալեաթ փաշայի սպանության վրեժն առնելու համար: Ամեն, ամեն բան կազմակերպվել է` 1921 թ. իրագործված սպանության վրեժը լուծելուն համապատասխան: Տեղյակ ենք, որ երբ Յասին Հայալը McDonalds-ի դեպքից հետո բանտից դուրս է եկել, հոր հետ խոսել է Թալեաթ փաշայի մասին: Պարզվում է` նա հարցրել է հորը. «Հայրի’կ, դու գիտե՞ս, թե ինչպես է սպանվել Թալեաթ փաշան»: Բավականին էլ տեղեկացված է եղել այդ դեպքի մասին, քանի որ հավելել է. «Գիտեի՞ր, որ Թալեաթ փաշային սպանած մարդը պատիժ չի կրել, ազատ է արձակվել»:

Ինչու՞ Հրանտ Դինքին իր տան առջև չսպանեցին: Կամ էլ ինչու՞ չառևանգեցին, սպանելուց հետո դիակը հեռու մի տեղ չգցեցին, ինչպես որ արել էին  անհայտ կորածների դեպքում: Թվարկածներիցս յուրաքանչյուրն էլ կանեին, եթե ցանկանային, բայց այդպես վարվելու փոխարեն` նրան սպանեցին «Ակօսի» խմբագրատան առաջ` պողոտայի մեջտեղում` բոլորի աչքի առջև, այն էլ` հետևից գլխի վրա կրակելով: Ինչու՞: Որովհետև ցանկացան, ի դեմս Հրանտի, հայերից լուծել Թալեաթ փաշայի վրեժը: Թալեաթն սպանվեց 1921 թ. մարտի 15-ին Բեռլինում` ցեղասպանությունից վերապրած Սողոմոն Թեհլերյանի կողմից: Թեհլերյանը հետևից մոտեցավ Թալեաթին և սպանեց նրան` գանգը ջնջխելով: Նա ձերբակալվեց փախչելու ժամանակ և արդարացվեց հունիսի 2-ին ու 3-ին կայացած դատավարության արդյունքում:

Այս սպանությունը մեկ այլ նմանություն էլ ունի, որ մինչև հիմա չգիտեինք. Թեհլերյանը ձերբակալվել էր դեպքի վայրից փախչելիս, բայց իրականում, ըստ մահափորձի ծրագրի հեղինակների որոշման, չպետք է փախչեր, պետք է սպասեր և հանձնվեր սպանության վայրում: Հրանտ Դինքի գործի հետաքննության որոշ արձանագրություններից պարզվում է, որ իրականում ծրագրված էր եղել, որ Օգյուն Սամասթը ևս չփախչեր և ձերբակալվեր գոնե Ստամբուլում: Ամեն բան լինելու էր 1921 թվականի պես: Նպատակը թե’ Թալեաթ փաշայի վրեժն առնելն էր և թե’ հայերին 1915 թ. ցեղասպանությունը հիշեցնելը` նրանց ձայնը խեղդելու համար: Նրանք ուզում էին ասել` «Մենք այս հողերում ոչ մի հայի 1915 թ. հետո հնարավորություն չենք տա ազատ արտահայտվել»: Ա~խ, եթե կարողանայինք իմանալ նրանց իմացածները, եթե կարողանայինք տեսնել նրանց տեսածները…

1915 թ. ցեղասպանության և Հրանտ Դինքի սպանության միջև առկա կապը տեսնել չկարողացածներիս, տեսնել չցանկացողներիս ու զարմացողներիս Աստված օգնության ձեռք մեկնեց և այնպես արեց, որ Ռաուֆ Դենքթաշի մահը համընկնի այդ օրերի հետ. կարծես Աստված մեզ ասեր. «Կու՞յր եք, բացե’ք ձեր աչքերը, տեսե’ք, մարե՞լ են ձեր ուղեղները, նայե’ք ու հասկացե’ք»: Բարձրյալը ցանկանում էր, որ տեսնեինք Ռաուֆ Դենքթաշի թաղման արարողությանը մասնակցող պետական այրերին, աշխատեցնեինք մեր հյուծված ուղեղները, բացեինք մեր կուրացած աչքերը և ըմբռնեինք Հրանտի և 1915-ի միջև եղած կապը:

Իսկ ո՞վ է Ռաուֆ Դենքթաշը: Դենքթաշն այն խմբից է, որը դրել է դեպի Հրանտ Դինքի սպանությանը տանող ուղու քարերը: Դենքթաշը Եվրոպայում` Լոզանում` 2005-ին, Բեռլինում` 2006-ին, Փարիզում և Հյուսիսային Կիպրոսում` 2007-ին Թալեաթ փաշայի հիշատակին կազմակերպված ցույցերը, միջոցառումները համակարգած Թալեաթ փաշա կոմիտեի» ղեկավար խորհրդի նախագահն է: Թալեաթ փաշա կոմիտեն «Հայոց ցեղասպանությունը միջազգային կեղծիք է» կարգախոսով հիմնված մի կազմակերպություն է, որի նպատակն է Եվրոպայում և Թուրքիայում թշնամություն հրահրել հայերի դեմ: Այն Էրգենեքոնի ամենանշանավոր մեծ կազմավորումներից մեկն է: Սույն կազմակերպության հիմնադիր անդամների մի մասը կալանավորված է և մեղարդվում է Էրգենեքոնի գործով: Հարցաքննությունների ընթացքում ամբաստանյալներին հարցեր են ուղղվել նաև Թալեաթ փաշա կոմիտեի և վերջինիս գործողությունների վերաբերյալ: Այս մեղադրյալներից Ֆերիթ Իլսևերը, ով Թալեաթ փաշա կոմիտեի անդամ է, գանգատվել է, թե իրեն տրված 49 հարցերից 17-ը վերաբերել են Թալեաթ փաշա կոմիտեին: Անգամ մի քիչ միամտորեն հավատում է, թե «Էրգենեքոնի ահաբեկչական կազմակերպության անվան տակ արվող այս հարցաքննությունն իրականում դեմ է Հայոց ցեղասպանության ստի դեմ ուղղված իրենց պայքարին»:

Պետական բոլոր այրերը մասնակցում էին Ռաուֆ Դենքթաշի թաղման արարողությանը, մինչդեռ Հրանտ Դինքի իրական մարդասպանները ազատ էին մնում Ստամբուլում: Պետական այրերն այնտեղից մի ուղերձ հղեցին մեզ` զարմացողներիս, ասացին. «Մենք այս պետությունը 1915-ի վրա ենք հիմնել: Հրանտ Դինքի սպանությունը բացահայտելը կնշանակի, որ հարցականի տակ ենք դնում այս պետության ստեղծումը, կնշանակի, թե մենք քաշում ենք աղյուսը այս պետության հիմքերի տակից»: Ասացին նաև. «Այդ ո՞ր տրամաբանությամբ եք մեզնից Հրանտ Դինքի սպանության բացահայտումը պահանջում: Չե՞ք հասկանում` մենք ռաուֆ դենքթաշներ ենք, և մեր տեղը Թալեաթ փաշայի կողքին է»:

90 տարի շարունակ տարվող ժխտողականության քաղաքականությունը կուրացրել է մեր աչքերը, տկարացրել մեր միտքը, հյուծել այն: Մենք չենք կարողանում նկատել նրանց իմացած, նրանց ստեղծած այն կապը, որ առկա է 1915 թ. ցեղասպանության և Հրանտի սպանության միջև: Մեզ մոռացրել են 1915-ի մասին, բայց իրենք չեն մոռացել երբեք: Մեզ այնպես են թուլացրել, որ մեր մեջ դեռ կան այնպիսիք, ովքեր, երբ ասվում է` «ցեղասպանությունը ճանաչվելու է», ահաբեկվում ու սարսափահար փախչում են: Մեր մեջ դեռ կան այնպիսիք, որոնք չեն ուզում առերեսվել Հրանտի սպանության և պատմության հետ, չեն ցանկանում 1915-ը փոխկապակցել Հրանտի հետ: Այնինչ Հրանտը նրանցից է, որոնք պարտադրված մոռացության են մատնվել մեր կողմից, թաքցվել մեզանից: Հրանտը բանալի է, այն քառասուներորդ սենյակի բանալին, որը հին հեքիաթներում հերոսների ձեռքն են տալիս, այն սենյակի, որը պետք է բացել: Մեր հին տներում եղած այն սենյակի բանալին, որում գտնվում է մեր բոլոր գաղտնիքները թաքցնող սնդուկը: Եթե Հրանտ Դինքի սպանության գործը բացահայտվի, կբացվեն նաև մեր հանրապետության հիմնադրման գաղտնիքները, իսկ այս կառավարությունը դա անելու ոչ սիրտ ունի, ոչ էլ ցանկություն, որովհետև նրանք ևս այդ «գաղտնիքի մեղսակիցներն» են:

Մեր հանրապետության նախագահը, վարչապետը, Բյուլենթ Արընչը և այլ կառավարական ներկայացուցիչներ ասում են, թե գոհ չեն դատավճռից, և թե իրենց խիղճը վիրավորված է: Թերևս մեկին ծաղրելու ամենալավ միջոցը պետք է որ հենց սա լինի: Անունը տալու անհրաժեշտություն չկա. նրանց միայն պետք է հիշեցնել այդ հին քաղաքական գործչի խոսքերը. «Մարդասպաններին ձերբակալել ուզեցիք, ձեր ձեռքը բռնո՞ղ եղավ: Դուք` Գլխավոր շտաբի Տիեզերական սենյակը մուտք գործածներդ, անզո՞ր եք գտնելու Հրանտ Դինքի սպանությունը ծրագրավորողներին, իսկ հասարակայնությունն արդեն հասել է դա ըմբռնելու վիճակին: Դուք ոչ միայն կոկորդիլոսի արցունքներ եք թափում, այլև ձեր վերաբերմունքում մեծ անարգանք կա` ուղղված այն մարդկանց դեմ, ովքեր 5 տարի շարունակ հետամուտ են այս սպանության բացահայտմանը. մի՞թե դա չեք գիտակցում»:

Երբ Հրանտին դատապարտող դատավճիռը վավերացվեց, նա լրջորեն ցանկանում էր ընտանյոք հանդերձ լքել Թուրքիան` իր նախնիների պես քայլելով դեպի Դեր Զոր և այդ ուղևորությունն սկսել իր ծննդավայրից` Մալաթիայից: «Նախնիներիս նման` իմ այստեղ մնալն էլ չեն ուզում: Եթե այդպես է, իմ մնալու մեջ ոչ մի իմաստ չկա: Ես էլ կգնամ նրանց գնացած ճամփով»,-ասում էր նա: Հրանտը մեզ պես անգրագետ չէր 1915-ի առնչությամբ: Նա ամեն օր իր սեփական մաշկի վրա էր զգում իր դեմ  կատարվածների և 1915 թ. ցեղասպանության միջև կապը: Սպանվելուց առաջ նա ինձ ասաց, թե ցանկություն ունի դատարանը վերածել պատմական թատերաբեմի, դատարան, որը քննում էր ցեղասպանություն բառն օգտագործելու պատճառով հարուցված գործը: «Այո’, ասելում եմ` 1915-ը ցեղասպանություն է: Դատարանի դահլիճը վերածելու եմ պատմաբանի ամբիոնի»,-ասում էր նա: Նրան չընձեռեցին այդ առիթը:

Մենք ստիպված ենք բացել մեր աչքերը, լուսավորել մեր միտքը: Հրանտ Դինքն սպանվել է, որպեսզի լուծվի Թալեաթ փաշայի վրեժը: Հրանտը «1 ու կես միլիոն+1»-ն է: Քանի դեռ դա չենք տեսել, քանի դեռ չգիտենք դրա մասին, չենք կարող հասկանալ այդ սպանությունը, լույս սփռել դրա վրա: Այս օրերին, երբ գնում ենք դեպի 2015 թ., չենք կարող լուսաբանել այդ սպանությունը, քանի դեռ չենք ասել` «Այո’, 1915-ը ցեղասպանություն է, և հարկադրված ենք այն ճանաչել», քանի դեռ չենք ասել` «Հրանտին սպանեցիք, որովհետև ձեզ հիշեցրեց 1915-ի հրանտների մասին»: Հենց սա’ է մեր մուսուլմանությունը, մեր թրքությունը անցյալի և ներկայիս մարդասպանների ձեռքից խլելու ուղին:

Ես գիտեմ, թե որքան դժվար է այս երկրում որպես հայ ապրելը, ես հասկանում եմ «այլևս անհնար է այստեղ ապրել» զգացումով քո ծննդավայրը լքելու ցանկությունը, և իմ մեջ եմ զգում այն: Չգիտեմ` ուժս կպատի՞, թե ոչ, բայց ուզում եմ աղաղակել` դուք մեր լույսն եք` մեր թրքությունը վերասահմանելու առումով: Դուք այն հնարավորությունն եք, որ պետք է Անատոլիայի ներկայիս մուսուլմաններին հիշեցնեք այն մուսուլմանների մասին, ովքեր երեկ դեմ են դուրս եկել հայերի բնաջնջմանը` «Դա անհարիր է Ղուրանին» ասելով, և իրենց հնարավորությունների սահմաններում փրկել հայերին: Դուք կհեռանաք, թրքության և մուսուլմանության իմաստը կկորչի: Դուք մեզ շանս և հնարավորություն եք տալիս` այս երկիրը հանելու մարդասպանների և վերջիններիս թաքցնողների երկիր լինելու վիճակից:

Ես դա չեմ ասում, որ ձեզ համոզեմ: Իմ այս խոսքերն ուղղված են Հրանտ Դինքի ընկերներին. դուք պատմություն եք գրում, մի սկզբունքի հիմքը դնում այս հողերում: «Քանի դեռ մենք կանք, այս դատը չի ավարտվի» ասելով` 5 տարի շարունակ սպանության բացահայտմանը հետամուտ ձեր այդ կեցվածքով Թուրքիայի պատիվն եք դառնում և ներկայացնում նրա ապագան, ցույց եք տալիս, որ այս հանրապետությունը ոչ թե մարդասպաններին և վերջիններիս հովանավորներին է պատկանում, այլ այն կարող է վերաիմաստավորվել որպես տարբեր կրոնական ու էթնիկական արմատներ ունեցող բոլոր քաղաքացիների ընդհանուր հայրենիք: Թո’ղ Հրանտ Դինքը դառնա մեր խորհրդանիշը:

Թո’ղ Հրանտ Դինքը դառնա մեր Մարտին Լյութեր Քինգը: Ինչպես որ նրանք են միաբանվում ռաուֆ դենքթաշների, թալեաթ փաշաների շուրջ, այնպես էլ մենք ամրանանք Հրանտի շուրջ: Հրանտը և «1 ու կես միլիոն+1»-ը թող բաժանարար կետ դառնան մեր հանրապետության և նրանց հանրապետության միջև:

takcam@clarku.edu

23.01.2012

«Թարաֆ» օրաթերթ

Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի

Akunq.net