Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 34 (34)

34 (34)

ՄԱՔՐՈՒՀԻ ՄԻՀՐԱՆԻ ՍԱՀԱԿՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1907 Թ.

ՎԱՆ

ԲԺՆԿԵՐՏ Գ.

Ես ծնվել եմ Վանի Բժնկերտ գյուղում, 1907 թվին։ Մերոնք շատ հարուստ են եղել։ Մեր տունը միշտ լիքն էր։ Հսկայական հողեր ունեինք, որոնք վարում, հնձում էինք, յոթաչքանի ջրաղաց ունեինք, հազարավոր անասուններ ունեինք։ Մեր տանը կաթը լիքն էր, ջրի տեղ էինք խմում։

Հորս անունը Ռաֆիկ էր, Ռաֆո էին ասում։ Հերս չորս տղա է ունեցել, երկուսը մահացել են։

1915 թվին մի պայծառ առավոտ շուտ Կոտո մամաս վերցնում է կուժը, որ իջնի Շամիրամի առվից ջուր բերի։ Հորեղբորս կինը էդ օրը հաց էր թխում։ Մերս հեռվից տեսնում է մոտեցող ձիավորներին՝ ձեռներին սվինները արևի տակ փայլփլում էին։ Մանր ու պետ վանեցիները կտուրների վրա նայում են։ Թուրքերը եկել կոլոնվել են մեր գյուղը, շրջապատել են, հանդիպած մարդկանց խփել, սպանել։ Մերս, որ հեռվից տեսնում է էդ իրարանցումը, կուժը կոտրում է, վազում է տուն։ Տեսնում է՝ թուրքերը լցված են մեր տունը։ Շուռ են տվել հացի խմորը գետնին, ամեն ինչ իրար խառնված։ Երկու հորեղբորս կնիկներին և յոթ երեխեքին լցնում են մարագը։ Իմ հորեղբոր կինը դուրս է փախչում երեխան ձեռքին, նրան բռնում սպանում են։ Ես իննը տարեկան մի ախպեր եմ ունեցել՝ Մովսես անունով։ Բեկի կնիկը տանում պահում է նրան. մենք էլ չտեսանք, տարան նրան թուրքացրին։

Գեղեցիկ աղջիկներին գցում էին ձիու թարկը, տանում էին։ Երեխեքին սվինների վրա հանում, գցում էին գետին՝ սպանված։ Մորը գցում էին ձիու թարկը տանում։ Մերս իր երեխան գրկում է, գնում է քեռու տունը։ Ջահել հարսներին, որ ընկնում էին թուրքերի ձեռքը և չէին ենթարկվում նրանց, կուրծքը կտրում էին, գցում էին շներին։ Իմ մի հորեղբորս խփել, գցել են Շամիրամի գետը։ Մանուկ հորեղբորս էլ նմանապես սպանել են սարսափելի ձևով։

Էդ բոլորը ես տեսել եմ իմ աչքերով, ու ամբողջ օրը մինչև հիմա աչքերիս առաջն է։

Ես եմ եղել, Վարդանուշ քույրս, Ենոքը՝ հորեղբորս տղեն, հորեղբորս կնկան՝ Հասմիկին, սվինով սպանեցին մեր տան շեմին, հրացանի կոնդախներով խփում, գցում էին գետնին։ Քանի որ ընտանիքի հարստությունը մեծ հարսի ձեռքին էր լինում, էն էլ կապված էր նրա մեջքին, նրան սպանեցին, հաց թխելու թևնոցները ճղճղեցին, շորերը ճղճղեցին, մեջքին կապած ոսկիները գտան, հանին, առին ու գնացին։

Մենք՝ երեխեքս՝ Հայրոն, Նշանը, Ենոքը, Վարդանուշը և ես, մնացինք հորեղբորս կնկա՝ Պայծառի հույսին։ Հորեղբորս չորս տղերքին մեր աչքի առաջ սպանեցին՝ Պետրոսին, Հմայակին, Հարությունին, Մեսրոպին։

Հորեղբորս կնիկը՝ Պայծառը, մեզ վերցրեց, մարագի մեջ մտանք։ Թուրք հարևանի կնիկը դարմանը լցրել էր մեզ վրա, որ մեզ չգտնեն ու չսպանեն։ Մեր հարևանի ութ տարեկան աղջկան, որը ծնողների կողքից հեռացել էր, թուրքերը երեք հոգով բռնաբարեցին հենց բակում։ Մենք դեզի միջից տեսնում էինք։ Եվ նա մեկ ժամ հետո մահացավ։

Էն մյուս օր գիշերը էդ թուրքի կնիկը մեզ՝ հինգ-վեց երեխեքիս, տարավ իր տունը, կերակրեց, պահեց ու գիշերով մեզ ուղարկեց Վան։ Մենք էնտեղ մնացինք մինչև սկսվեց գաղթը։ Մենք Պայծառի՝ հորեղբորս կնոջ և Ատոմ քեռուս հետ, որը Անդրանիկի զորքից էր, գաղթել սկսեցինք։ Ճամփին երկու կողմը սար էր, երկու կողմից ջարդում էին. որը մտել էր անասունի տակը՝ փախել էր։ Վերջապես գնացինք, հասանք Բանդիմահի կամուրջի մոտ, էդտեղ համարյա ժողովուրդ չմնաց. եզների վրա սայլերի մեջ երեխեքին դրել էին, սայլերը շուռ էին գալիս գետի մեջ։ Որին սպանում էին, որն էլ իրան գցում էր ջուրը։ Ժողովուրդը մի յանից փախչում էր, մի յանից ետևը նայում, որ տեսնի թուրքերը ետևից չե՞ն ընկնում։

Հասանք մի դաշտ։ Ո՛րն սկսեց օջախ անել, ո՛րը սաճի վրա հաց եփել։ Սոված ենք ու ծարավ։ Ով ուժասպառ է լինում, մնում է գետնին ընկած, մնացածը շարժվում են առաջ։

Եկանք հասանք Իգդիր, բայց էնտեղ չմնացինք։ Տանջանքով, տառապանքով եկանք, հասանք Էջմիածնի մոտ։ Փոքր հորեղբայրս՝ Մանուկը, խոլերայից մեռավ։ Մեկ էլ մեկը ձեն է տալիս. – Բժնկերտ գյուղից ո՞վ կա…

Հորեղբորս կինը ասաց. – Արի՛, Ատո՜մ, գնանք։

Մեզ հավաքեցին։ Ես, հորեղբորս տղերքը՝ հինգ երեխա, եկանք Էջմիածին։ Ճեմարանի շենքը մեր առաջին մանկատունը եղավ։ Էլ չեմ հիշում։ Հետո մեզ տարել են Դիլիջան։

Հորեղբորս կնիկը Արշալույսին ու Ներսեսին վերցնում է, դրանք մեծ էին, առնում գնում է։

Մանկատանը մեզ պահեցին։ Բայց էնքան միջոց չկար։ Հեռագիր են տալիս Ամերիկա։ Միստր Նելսոնը, միսս Քըմբըլը եկան, հայ որբերին հավաքեցին, տարին Ալեքսանդրապոլ, կազարմաների մեջ մտցրին։ Էնքան շատ էինք, որ մի տեղաշորի վրա երկու հոգի էինք քնում, երկու հարկանի մահճակալներ էին։ Մեզ մթերքով ապահովեցին, հագցրին։ Ամերիկացիները մնացին մեզ մոտ։ Մեզ խնամում էին տիկին Թագուհին, տիկին Նվարդը, օրիորդ Մաքրուհին, Շուշանիկը, Գոհարը, բոլորն էլ վանեցի էին։ Մայրապետները մեզ լողացնում էին։ Ամերիկացիների վրա երգ էին հնարել.

– Հեռագիր տվին Ամերիկա,
Միստր Բրաունը եկավ,
Որբերին հավաքեց
Չթողեց ոչ մեկին
Անտեր, անպաշտպան։

Ես այնտեղ լավ էի սովորում։ Արդեն գիտեի անգլերեն, ռուսերեն։ Միստըր Բրաունը մի օր ինձ կանչեց, ուզեց ինձ Ամերիկա ուղարկել։ Բայց ես չհամաձայնվա։

Մեր գերդաստանից շատ քչերը հասան Հայաստան։ Հորեղբորս աղջիկը՝ Արշալույսը, պատմում էր, որ իր ամուսինը՝ Սահակը էդ առավոտյան շատ շուտ, ժամը յոթին գնացել էր կովերին ճանապարհ դնելու։ Վերադարձին թուրք հարևանը զգուշացրել է. – Սահա՛կ, օղլու՜մ, չգնաս ձեր բակը. թուրքերը եկել, մտել են ձեր բակը, սպանում են բոլորին։

Սահակը մտնում է դեզի մեջ, նայում, թե ի՞նչ է կատարվում իրենց բակում։ Եվ տեսնում է, որ իր հորը անկողնից հանեցին թումբանով, բերեցին երեք տղաներին կապկպված և հորը ստիպում են, որ ինքը իր տղաներին սպանի։ Հայրը չի կրակում։ Թուրքերը նրան էլ են կապում ծառից։ Երեք տղաների ատամները քաշում են ճակատներին խփում, եղունգները քաշում են, երեսները սվիններով ճղճղում են ու երեքին էլ էդ ձևով տանջամահ են անում, հետո էլ հորը սպանում են։

Սահակը էդ բոլորը տեսնում է իր աչքերով, խոտի դեզի մեջ ուշքը գնում է։ Լուսադեմին թուրք հարևանը գալիս տանում է Սահակին ու թաքցնում։ Սահակը էդպես ազատվում է, գալիս է Երևան։

1965 թվին Սահակը երեք ոչխար մատաղ արեց իր երեք եղբայրների և իր հոր հիշատակի համար, հոգեհաց տվեց։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=34

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: