Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 33 (33)

33 (33)

ՊԱՏՐԻԿ ԱՎԵՏԻՍԻ ՍԱՐՈՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1906 Թ.

ՎԱՆ

 

Ըստ անձնագրի ծնվել եմ 1906 թվին, բայց մայրս ասում էր, որ ես ծնվել եմ 1907 թ., Խրիմյան Հայրիկի մահվանից հետո։

Այսօրվա պես հիշում եմ մեր տունը, որը գտնվում էր Վանա բերդի տակը, Ս. Նշան եկեղեցու մոտ։ Մեր տունը երեք հարկանի շենք էր։ Հիշում եմ իմ ընկերներին, որոնց հետ բարձրանում էինք բերդի բացատը և խաղում էինք։ Հարուստ չէինք։ Հիշում եմ Վանա գեղեցիկ ծովը։ Հայրս ձեռքս բռնած տարավ ծով, որը շատ աղի էր, և ես քիչ էր մնում խեղդվեի։

Յոթ տարեկան էի, երբ թուրք ոստիկանները գալիս, սպառնում էին, որ մեր զենքերը հանձնենք։ Նրանք հաճախ գալիս էին և սպառնում հորեղբայրներիս և հորս։

Այդ ժամանակ վախճանվեց մեծ եղբայրս՝ Հարությունը։ Մայրս ինձ տեղավորեց եկեղեցու մանկապարտեզը։ Մի անգամ պիտի գնայի տատիկիս տունը, մեղուները ինձ խայթեցին։ Մանկապարտեզում իմ դաստիարակն էր տիկին Մանկասարյանը, որն ինձ սովորեցրել էր գրագիտություն։ Դպրոցում էլ դաստիարակվել եմ հայրենասիրության ոգով։

Հիշում եմ, փափախավոր հայեր գալիս էին մեր տունը և ժողովի էին նստում։

1914 թ. եղավ արևի խավարում։ Հնչեցին եկեղեցու զանգերը։ Շատերը գուշակեցին, որ կռիվ է լինելու։ 1915 թ. ապրիլի սկզբին թուրք ժանդարմները հրեշ Ջևդեթի ղեկավարությամբ հարձակվեցին Վանի վրա։ Արդեն նախօրոք հավաքել էին բոլոր երիտասարդներին՝ իբր թուրքական բանակ են տանելու, բայց ճամփին կոտորել էին։ Ղևոնդ հորեղբայրս կարողանում է փախչել այդ սպանվածների միջից։

Սկսվեց կռիվը։ Հայերը լսել էին, որ թուրքերն ասում են. «Վանը թուրքերին պետք է մնա»։ Մի քանի օր առաջ թուրքերն ու քրդերը հարձակվել էին քաղաքի հայերի խանութների վրա, թալանել էին։ Վանում գործում էին դաշնակցական, ռամկավար և հնչակյան կուսակցությունները, որոնք վտանգը տեսնելով՝ միացան և հանդես եկան միասնաբար։ Քաղաքում բերդի վրայից անընդհատ հրացաններով կրակում էին։ Երկու հորեղբայրներս՝ Ղևոնդն ու Մարտիրոսը, սկսեցին մասնակցել կռիվներին։ Մարտիրոսը ընտանիք ուներ, իսկ Ղևոնդը ամուրի էր։ Նրանց հաց ու ջուր ես ու Վրույրը՝ Մարտիրոսի տղան, տանում էինք, որ ուտեն։

Մեր տան երրորդ հարկից հայրս հսկում էր, որ թուրքերը բերդից վար չիջնեն դեպի Քաղաքամեջ։ Հայրս մեկ էլ տեսնում է, որ թուրքերը սկսեցին պարաններով իջնել։ Հայրս սկսում է կրակել նրանց վրա, և թուրքերը ահից այլևս չեն իջնում։ Ամեն ինչ ճակատամարտի համար էր։ Խառակոնիսից գաղթականներ էին գալիս և մտնում քաղաք՝ Այգեստան։

Մայիսի սկզբին սկսվեց թնդանոթների որոտը։ Մեր տղաներին մեր մայրերը աղջկա շորեր էին հագցրել և երեսները ցեխոտել էին։

Թուրքերը նոր տեսակ թնդանոթներ էին օգտագործում, որոնք ականներ էին գցում մեր տների վրա։ Դրանք երկար հավանգի ձև ունեին։ Հաճախ չէին պայթում, մեր կանայք զգուշությամբ ականազերծում էին։

Մայիսի 5-ին, երբ հաղթանակը եղավ, թուրքերն սկսեցին փախչել նավակներով՝ ծովի վրայից։ Նրանք փախցնում էին իրենց ընտանիքներին։ Հաղթական վանեցիները մեծ նվագախմբով Այգեստանից եկան Քաղաքամեջ և միմյանց սկսեցին համբուրել։

Այգեստանը Քաղաքամեջից հեռու էր չորս-հինգ կիլոմետր տարածությամբ։ Հետո ռուսական զորքը մոտեցավ Վանին։ Հայրս ինձ բարձրացրել էր իր ուսին, որ ես լավ տեսնեմ։ Վերջապես լսվեց ձիերի դոփյուն։ Առաջին հերթին Վանին մոտեցավ Անդրանիկը, հետո՝ Դրոն, Համազասպը*, Գայը**։ Անդրանիկը Վան չմտավ, կռվից հետո վանեցիները սկսում են թալանել թուրքերի տները։ Հայրս այդ թալանին չմասնակցեց։ Այդ օրերին հայրս իմ ձեռքը բռնած բարձրացել էր բերդը։ Մի բացատում հայրս տեսավ տասնհինգ հատ ձու։ Թաշկինակի մեջ դրեց, տուն տարանք։ Մայրս ծիծաղեց հորս վրա, թե՝ «Քարվան գնաց, փետուր բերեց», քանի որ ոչինչ էր այդ։

Կռվից առաջ թուրքերը տարել են Իշխանին և գիշերով սպանել են։ Հիշում եմ Իշխանի թաղումը։ Նա դաշնակցական խոշոր գործիչ էր և մասնակցել էր ֆիդայական շարժմանը։ Իշխանի դիակը դրվեց Ս. Վարդան եկեղեցում, հոգեհանգիստ եղավ, իսկ տղան՝ «հոպ, հոպ կանեմ, թուրք կսպանեմ» ասում էր։

Հետո գեներալ Նիկոլաևը կազմակերպում է Վանի կառավարությունը, որը և սկսում է գործել։

Հուլիսի 15-ին գեներալ Նիկոլաևը պահանջում է, որ հայերը գաղթեն, որ թուրքական զորքը հսկայական ուժ է ստացել և հարձակման է պատրաստվում։ Հայ ղեկավարները՝ Արամ Մանուկյանը և այլոք, հրաժարվում են գաղթել և ասում են գեներալ Նիկոլաևին. «Մենք առանց օգնության հաղթեցինք, մենք ունենք կամքի ուժ, որ պաշտպանենք մեր երկիրը», բայց Նիկոլաևը և Անդրանիկը, որպես ղեկավար, ռուսների հետ համաձայնվում են նահանջել։ Տիրեց իրարանցում։

Երեք օր ժամանակ տվեցին։ Ինչքան պղնձե կաթսա ունեինք, տարան լցրին հորերը։ Էն հույսով, որ պիտի ետ գանք։ Մայրս գաթա թխեց, հալվա սարքեց։ Հայրս մի էշ գնեց, էդ էշին բարձեցինք մեր անկողինները, իսկ կովը սանձած տվին իմ ձեռքը։ Մայրս ասաց՝ տունը վառենք։ Հայրս ասաց՝ ետ պիտի գանք։

Սկսվեց գաղթը։ Հասանք Ավանց նավահանգիստը։ Այնտեղ տեսանք շատ դիակներ, որոնց սպանել էին թուրքերը։ Հայրս տրեխներ էր կարել ու հագցրել էր ինձ։ Վանեցիները արցունքն աչքերին հեռանում էին իրենց հայրենի օջախներից, բայց սարսափը պատել էր բոլորին, որ թուրքերը ուր որ է՝ գալու են։ Էլ շների ոռնոց, մարդկանց բղավոց։ Էդ աղմուկ-աղաղակի մեջ մեր էշը կորավ՝ հետը միասին մեր անկողինները։

Հասանք Աբաղայի դաշտը։ Կողքից հոսում էր Բանդիմահու գետը՝ իր ահռելի հռնդյունով։ Այնտեղ շատ մայրեր իրենց կրծքի երեխաներին նետում էին գետը, քանի որ կամրջի վրայից անցնելը շատ դժվար էր և վտանգավոր։ Դրա համար էլ ասում են՝ Բանդիմահու գետը արյուն էր դարձել։

Քրդերը իջնում էին լեռներից, որ մեզ թալանեն։ Մենք՝ արյունլվա ոտքերով, հոգնած, ուժասպառ, սոված քայլում էինք օր ու գիշեր։ Հասանք Օրգով։ Բայազեդից հետո մի բարձունք բարձրացանք, աչքս ընկավ Արարատ լեռան։ Ես առաջին անգամ էի տեսնում այդ սուրբ լեռը։ Մոռացա մեր անցկացրած դժվարություններն ու հոգնությունը։ Ես հիշեցի Րաֆֆու խոսքերը. «Արդյոք կգա՞ ժամանակ, որ Արարատի գլխին ծածանվի հայկական դրոշակ»։

Կամաց-կամաց սկսեցինք իջնել դեպի ցած։ Քրդերը հարձակվեցին մեզ վրա, սկսեցին կոտորել։ Հայ երիտասարդները դիմադրում էին և մեզ պաշտպանում։

Հոծ գաղթականությունը վերջապես հասավ Իգդիր։ Իգդիրցիները լավ չընդունեցին մեզ։ Նրանք ջուր էին կապել, որ գաղթականներն իրենց այգիներում չնստեն և վեր կենան, գնան։

Ռուսները Վանի գաղթից չորս-հինգ օր հետո մտնում են Վան, որտեղ կազմակերպում են կառավարություն։

Մայրս մեզ տեղավորում է Իգդիրում, որտեղ ես տիֆով հիվանդացա։

Լսեցինք, որ հայ գաղթականներին պիտի ուղարկեն Սիբիր։ Դրա համար էլ հայ գաղթականներից շատերը գնացին Կրասնոդար կամ արտասահման։ Էջմիածնի պատերի տակ, լճի ափին հայ գաղթականությունը ծվարած էր։ Խոլերան, տիֆը հնձում էին բոլորին։ Մայրերը առանց պատանքի թաղում էին իրենց երեխաներին։ Մայրս մի ֆուրգոն է վարձում, և մենք գալիս ենք Երևան։ Հետո Ս. Սարգիս եկեղեցու մոտ տեղավորվեցինք։ Տատս չկա, մայրս՝ նոր էր ազատվել, գաղթի ճամփին ծնվել էր մի աղջիկ, որը հիվանդ էր և պիտի մեռներ։ Ասացին՝ եթե չկնքվի, չենք թաղի։ Ս. Սարգիսում կնքեցինք, անունը Դժբախտ դրեցինք, քանի որ հայ ժողովրդի դժբախտության մեջ էր ծնվել։

Հետո ես ինչ ասես՝ չեմ արել։ Աստաֆյան փողոցում սառը ջուր եմ ծախել, ռուս հրամանատարներին ջուր եմ տվել։ Նրանք կոտրեցին իմ բաժակը և կուլան։ Ես սկսեցի լաց լինել։ Մի աղջիկ եկավ, ինձ հարցրեց, թե ինչու՞ եմ լալիս։ Ես նրան պատմեցի։ Նա ինձ մեղքացավ, տարավ «Լույս» տպարան, աշխատանքի ընդունել տվեց։ Ես խազեինի տնից ճաշ էի տանում, որ ուտի։ Սովորեցի, դարձա գրաշար։

Սարդարապատի ճակատամարտի ժամանակ լուր եկավ, որ թուրքերը գալիս են, փակել են Քանաքեռի ելքը. հայրենիքը վտանգի մեջ է, ով ինչով կարող է՝ թող օգնի։

Նազարբեկյանի, Սիլիկյանի, Դրոյի կռվողները հաղթում են։ Եթե Անդրանիկը Ջալալօղլիից միանար՝ ճիշտ կլիներ։ Հայաստանում 1918 թվի մայիսի 28-ին դաշնակցական կառավարություն է հիմնադրվել։

Ինձ որպես դաշնակցական տրոցկիստ 1937 թ. բռնել են։ Իմ գործը քննվեց Մոսկվայում։ Մի քանի ժամվա մեջ մի քանի հոգու մեղադրեցին, բայց կեղծիք էր. վկաներին էլ սպառնացել էին, նրանք էլ վախից ստորագրել էին։ Վաթսունյոթ հոդվածի առաջին մասով ինձ դատապարտեցին հինգ տարի ժամկետով։ Բանտի ճակատին գրված էր՝ «Ով չի տեսել, նա՝ կտեսնի, ով տեսել է՝ չի մոռանա»։ Ես էնտեղ հիվանդացա, ինձ տարան հիվանդանոց։

Հետո վերադարձա, որպես պոլիգրաֆիստ աշխատեցի։ Պարգևատրվեցի։ Մասնակցել եմ Հայրենական մեծ պատերազմին, ստացել եմ շքանշաններ։ Հիմա թոշակառու եմ։

* Համազասպ (Համազասպ Սրվանձտյան) (1873, Վան – 1921, Երևան) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ:
** Գայ (Հայկ Բժշկյան) (1887, Թավրիզ – 1937) – սովետական ռազմական գործիչ, քաղաքացիական պատերազմի հերոս:

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=33

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: