«Մեծ մորս»` Հերանուշի աղբյուրները

Գնացեք Էլյազիգ` Հաբափ, մի թաս ջուր էլ դուք խմեք, լսեք 100 տարի անց պատմված հուշերը, հայ տատիկների պատմությունները. Ֆեթհիյե Չեթինի և աղբյուրների վերանորոգման ժամանակ աշխատող յուրաքանչյուրի նման դուք էլ եք զգալու, որ լավանում եք:

«Մեծ մայրս» գրքի հեղինակ Ֆեթհիյե Չեթինը եթե այս պահին Ձեր առջև լինի, ի՞նչ կցանկանաք նրան ասել:

-Տատիկիդ համար ներողություն եմ խնդրում:

 -Լավ, իսկ եթե տատիկը Ձեր առջև լինի՞:

-(Մի փոքր լռությունից հետո աչքերը արցունքով լցվելով) չեմ կարող խոսել:

«2005 թ.` Ֆեթհիյե Չեթինի տատիկի`Հերանուշի (մյուս անունը` Սեհեր) ծննդյան հարյուրամյակին և իր ընտանիքի կորստյան 90-րդ տարելիցին, իրեն քեմալական համարող իզմիրցի միջին տարիքի կին ընթերցողի և գրող Ֆեթհիյե Չեթինի երևակայական հանդիպման արցունքախառն այս լռությունն ի՞նչ է մեզ ասում»:

2005 թ. Հայկական գիտաժողովին Այշե Գյուլ Ալթընայն իր զեկույցն սկսել էր այս նախադասություններով: Ֆեթհիյե Չեթինը 2005 թ. դեկտեմբերին լույս տեսած իր «Մեծ մայրս» գրքով Թուրքիայում տաբու համարվող թեմայի վրայից վերացրել է հսկայական շղարշը, որպես թոռ կիսել է մեզ հետ իր տատիկի` Հերանուշ/Սեհերի պատմությունը, ով իր հայ լինելը հետագայում է հայտնաբերել, սկիզբ է դրել անցյալի հետ առերեսվելու գործընթացին, որը հիմա հեշտ է, սակայն այն ժամանակ շատ դժվար էր:

Դրան հետևեց «Թոռները» գիրքը: Ալթընայի ասած արցունքախառը լռությունն այլ թոռների ևս ստիպեց առերեսվել:

120 էջից բաղկացած բարալիկ գրքում երկրի ամենամեծ տաբուներից մեկի վրայի փոշին սրբելիս Չեթինն այս անգամ տատիկի` Հերանուշ/Սեհերի գյուղում հայտնվեց մեր աչքի առաջ: Էլյազիգի Բալուի Հաբափ (ներկայիս անունը Էքինօզու է) գյուղում է:

Չեթինը պատմում է Հաբափի մասին

Չեթինը գյուղ առաջին անգամ գնացել է տատիկին կորցնելուց 9 տարի հետո: Մի համաքաղաքացի 2007 թ. նրան գրած նամակում ասել է. «Եթե մի օր գաք Ձեր գյուղ, ես ցանկանում եմ Ձեզ առաջնորդել»:

Ֆեթհիյե Չեթինն էլ այս երիտասարդ համաքաղաքացու ուղեկցությամբ առաջին անգամ է գյուղ եկել: Պատմում է այդ օրերի մասին.

«Ես գյուղ ընդհանրապես չէի եկել, չգիտեի: Տատիկիս էլ չէի տարել, ընդհանրապես նման բան չեմ մտածել: Այս պահին խիղճս տանջում է, որ տատիկիս չեմ բերել այստեղ: Մեր առաջին այցի ժամանակ խոսք գնաց աղբյուրներից: Ասացին, որ «աղբյուրները շատ գեղեցիկ են. բազմակն, բազմակամար աղբյուրներ են, բացի այդ` այս կողմերում մի գյուղում երկու աղբյուր այդքան էլ չես տեսնի: Աղբյուրները հայկական ճարտարապետության գեղեցիկ օրինակներն են: Անհրաժեշտ է վերանորոգել»: Ստամբուլ գալով` խոսեցի Արատ Դինքի հետ, ով ինքն էլ ճարտարապետ է: Ահա այսպես իմ դպրոցականն ընկեր, ճարտարապետ Նիհան Սաղմանի հետ մեր ճանապարհները հատվեցին»:

Աղբյուրները

2009 թ. մայիսին Չեթինը և Սաղմանը եկել են գյուղ, հենց այդ ժամանակ էլ կատարել են չափագրման աշխատանքները, ճարտարապետական նախագծերը, ստացել են Հուշարձանների պահպանության կազմակերպության թույլտվությունը և 2011 թ. հունիսին սկսել են վերանորոգման գործընթացը:

Այս ընթացքում Մշակույթի նախարարությունն ասել է, թե աղբյուրների վերանորոգման նյութական բեռը հոգալու է, սակայն արդյունքում 30 հազար լիրայի չափով փոքրիկ ներդրում է կատարել: «Chrest» և «Բաց հասարակություն» հիմնադրամների նյութական աջակցություններին հավելվել են նաև անհատական նյութական ներդրումները:

Օսման Քավալայից Յիղիթ Էքմեքչի, Իբրահիմ Բեթիլից Նազար Բյույումե` բազմաթիվ մարդիկ իրենց  մասնակցությունը բերեցին, արդյունքում Հաբափի երկու աղբյուրը վերականգնվեցին:

Մինչև 1915 թ. գյուղում երկու դպրոց, երկու եկեղեցի և մեկ վանք է եղել, Հաբափը եղել է շրջակայքի ամենակարևոր կենտրոններից մեկը, բավականին մեծ գյուղ էր, որտեղ սովորելու համար բազմաթիվ մարդիկ են եկել: Այստեղ ապրել են աշխատասեր և ուսումնատենչ մարդիկ:

Եկեղեցիներից մեկը շատ շուտ փլուզվել է, դպրոցների հետքն անգամ չի մնացել, վանքից միայն քարերն են մնացել: Իսկ մյուս եկեղեցին երկար ժամանակ որպես մզկիթ օգտագործվելու արդյունքում է կարողացել կանգուն մնալ, սակայն այս պահին ավերակների է վերածվել…

Երբ 1915 թ. գյուղն ամբողջությամբ դատարկվել է, տների մի մասն ավերվել, հրդեհվել, կողոպտվել են, կանգուն մնացած տներում բնակվել են շրջակայքից եկած քրդերն ու զազաները: Գյուղում դեռևս բնակվում են սուննի քրդեր և զազաներ:

Գյուղացին անհանգստացած է

Երբ Ֆեթհիյե Չեթինն ու Նիհան Սաղմանն առաջին անգամ եկան գյուղ, գյուղացու հետ հարաբերություններն այնքան էլ հեշտ չդասավորվեցին. «Ճարտարապետներն աղբյուրներում աշխատում են, չափում, կտրում: Գյուղացին անհավատալիորեն անհանգստացած է: Բամբասանքներ են շրջում, թե «հայերը հետ են գալու և պահանջելու իրենց հողերը»»:

Մեզ հյուրընկալողների վրա էլ էին ճնշում գործադրում: Նույնիսկ երբ մենք այստեղից գնացել ենք, ժանդարմերիայի հրամանատարը կանչել է գյուղապետին և մի փոքր կշտամբել. «Ինչու՞ չեք տեղեկացրել, նայեք, թե իր գրքում ինչեր է գրել, ինչու՞ եք սա թույլ տալիս»:

Գյուղացիները կրկին չեն հանձնվել. մի քանի ընտանիք, բոլոր ճնշումներին դիմակայելով, Չեթինին և իր ընկերներին հյուրընկալել է: «Հայերը գալու և իրենց ունեցվածքը վերցնելու են» բամբասանքին այս անգամ փոխարինեց «գալու են և գտնելու իրենց թողած ոսկիները»:

Պատմում է Չեթինը

«Այստեղ ապրելիս ականատես դարձա և հասկացա, որ ոսկու և գանձերի այս պատրանքը հրահրվում է որպես պետական քաղաքականություն, որովհետև փորձում են ոչնչացնել հետքերը: Ասում են, թե վերջին 20-30 տարում ամեն ինչ ոչնչացվեց: Դրանից առաջ ամեն ինչ կանգու էր: Սակայն գանձագողերը գալիս, քանդում, փնտրում, արդյունքում բավականին լավ ավերում են:

Ինչպես բոլորս գիտենք, առանց ժանդարմերիայի գիտության այստեղ թռչուն անգամ չի թռչում, սակայն գանձագողերը գալիս և օրերով այստեղ աշխատում են: Ժանդարմերիան չի գալիս: Ես վստահաբար մտածում եմ, որ անցյալի հետքերը ջնջելու համար պետական քաղաքականություն է իրականացվում: Գաղտնի հրահրում են: Այդ իսկ պատճառով էլ տարածվեցին ասեկոսեները, թե այս անգամ եկել ենք ոսկիների համար»:

Երեք կին

Երբ Չեթինն ու Սաղմանը աղբյուրի տեխնիկական աշխատանքներն ու բյուրոկրատական խնդիրները կարգավորեցին, այս անգամ հերթը հասավ վերականգնման աշխատանքներին: Հրանտ Դինք հիմնադրամից Զեյնեփ Թաշքընի հետ միասին երեք կին ողջ գործընթացն ավարտին հասցրեցին:

«Առաջին անգամ այս աղբյուրները տեսնելուց ի վեր գլխումս մի միտք ծագեց. այո’, պետք է սա կատարենք, սակայն սա վերանորոգման աշխատանքի նման չէ:  Ես սա միշտ պատկերացրել եմ որպես հիշելու, անցյալի հետ առերեսվելու, միմյանց ճանաչելու, միասին աշխատելու, ստեղծելու, միմյանց անդրադառնալու և այդ  աղբյուրներից կրկին ջուր հոսեցնելու նախագիծ: Հրանտ Դինք հիմնադրամի հետ այսպես էլ խոսեցի:

Հիմնադրամը բնականաբար աջակցեց իմ այս պատրանքին: Ընդ որում, տատիկիցս լսած մի քանի տեղեկությունից բացի, գյուղի վերաբերյալ որևէ տեղեկություն չունեինք: Գյուղի վերաբերյալ հայերեն երկու գիրք գտանք, երկու գիրքն էլ թարգմանվեցին: Սուրեն Փափազյանի և Տիգրան Փափազյանի գրքերը շուտով լույս կտեսնեն»:

Այս անգամ նաև գյուղացին հասկացավ, որ և’ Ֆեթհիյե Չեթինը, և’ նրան ուղեկցողները «վտանգավոր չեն», ոսկու կամ էլ ունեցվածքի համար չեն եկել:

«Հունիսին եկանք: Ո’չ տուն, ո’չ էլ հյուրանոց կար: Գտանք այս տունը, նույնիսկ պետքարան չկար: Չորս պատ կար, և գյուղացիները համըդհանուր ուժերով կարգի բերեցին այս տունը մեզ համար: Գորգեր, մահճակալ, սեղաններ ու աթոռներ, սառնարան բերեցին… Մենք միայն գնեցինք գազօջախ և գազի տարա, մնացած ամեն ինչը գյուղացիները բերեցին, բացի այդ` շարունակ բերում էին ուտելիք, կաթ, մածուն, սերուցք, թան, մեղր, ողջ ամառվա ընթացքում միրգ և բանջարեղեն… Ձեր պատկերացրած գյուղը մեզ շատ լավ նայեց»:

Հաբափի աղբյուրների վերանորոգումը տևեց մի ամբողջ ամառ: Ողջ ամառ տուն եկող-գնացողի պակաս չկար. «Մի ողջ ամառ աշխատեցինք: Կամ աղբյուրների մոտ էինք, կամ հյուրեր ունեինք, կամ էլ բյուրոկրատական աշխատանքներով էինք զբաղված: Աղբյուրի վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ աշխատում էին գյուղի երիտասարդները: Այդ գյուղացի երիտասարդներն ու եկած կամավորները իրար հետ շատ լավ մերվեցին: Հայաստանից, Ֆրանսիայից, Ամերիկայից երիտասարդ կամավորները, Թուրքիայից Կամավորների միության երիտասարդներն ու գյուղի երիտասարդներն էին:

Բոլորն իրար հետ շատ լավ մերվեցին, զրուցեցին, կիսվեցին: Նրանք բոլորը գնացին, սակայն նրանց միտքն այստեղ մնաց: Գյուղացիների հետ մեր հարաբերություններն անկեղծ էին, հեռու` ոսկու և հողի խնդիրներից, «սրանք հայեր են» արտահայտություններից: Սկսեցինք խոսել անցյալից»:

Սերն աճում է

Գյուղում, վերանորոգման աշխատանքների հետ միասին, աճել է սերը, հայերի մասին եթե նախկինում միայն շշուկով էին խոսում, հիմա բարձրաձայն են խոսում, գյուղում խոսեցին 20 տարի առաջ դեռևս ապրող երկու հայ տատիկների մասին, նախկինում ամոթալի համարվող հայ լինելու հանգամանքը դարձավ խոսակցության թեմա. ասում էին. «Գիտե՞ս, իմ մեծ մայրն էլ էր հայ»:

Ֆեթհիյե Չեթինը իր երազածի պես այս հողի երիտասարդների` հայերի, թուրքերի, քրդերի, լազերի ու չերքեզների հետ կարողացավ վերանորոգել աղբյուրը, սակայն հայտնի է, որ նրա համար աշխատանքի զգացմունքային բեռը շատ հեշտ չի եղել. «Ողջ գիշեր չէի կարողանում քնել, որովհետև կարծում էի, թե մեծ մորս տունը մեր ապրած տան շրջակայքում էր: Ինձ ամենաշատը ոգևորում էր այն, որ այսքան տարի անց այստեղ հայերեն էին խոսում:

100 տարի անց հայերեն խոսքը խառնվեց օդին, հայ երեխաներ եկան, սկսեցին բարձրաձայն հայերեն խոսել, երգել տատիկիս ամենասիրելի «Հընգալա» երգը: Ես սրանցից շատ եմ ազդվում: Ես շատ էի հուզվում 100 տարի անց այստեղ հայերեն ձայն, երգ լսելով, միևնույն ժամանակ տեսնելով, որ ամեն օր աղբյուրներն ավելի ու ավելի են ոտքի կանգնում»:

Եթե Ձեր ճանապարհը հատվի

Անցած 6 ամսվա ընթացքում Ֆեթհիյե Չեթինը գյուղում հետաքրքրվել է տատիկի` Հերանուշի անցած ճանապարհներով, ճեմած վայրերով. «Գյուղ առաջին անգամ գալուց ի վեր ոտքս դրած ամեն մի վայրում ինքս ինձ հարց էի տալիս` տեսնես տատիկս այստեղ ճեմե՞լ է, ինչե՞ր է այստեղ ապրել: Երբ աղբյուրների մոտ էի, ականջներումս անընդհատ գոռգոռոցներ էին լսվում: Այս գյուղում ցավերն ու գոռոցները միմյանց էին խառնվել, անընդհատ լսում էի այդ աղաղակները:

Վերին աղբյուրի վերանորոգումն ավարտվեց, ինձ ասացին, որ «սրա ջուրը դու ես բացելու»: Երբ ջուրը բացեցի, ջրի ձայնը խլացրեց բոլոր այս աղաղակները: Այն ժամանակ ասացի, որ մենք իրոք լավ գործ ենք կատարում»:

Հաբափ գյուղի երկու հին աղբյուրներն արդեն ստացել են իրենց նախկին հիասքանչ տեսքը: Գյուղի կանայք հավանաբար այնպես, ինչպես 100 տարի առաջ Հերանուշի մայրը, աղբյուրում լվանում են իրենց գորգերն ու զրուցում:

Աղբյուրից խմած ամեն մի թաս ջուրը սպանվածների, աքսորվածների, տնից-տեղից զրկվածների, հատկապես Հերանուշի հոգու հանգստության համար է:

Եթե Ձեր ճանապարհը հատվի, գնացեք Էլյազիգ` Հաբափ, մի թաս ջուր էլ դուք խմեք, լսեք 100 տարի հետո պատմվող հուշերը, հայ տատիկների պատմությունները. Ֆեթհիյե Չեթինի և աղբյուրների վերանորոգման ժամանակ աշխատող յուրաքանչյուրի նման դուք էլ եք զգալու, որ լավանում եք:

Չիղդեմ Մաթեր /cigdemmater@gmail.com/

Հաբափ/Բալու«Բիանեթ» լրատվական գործակալություն

29.11.2011

http://bianet.org/galeri/anneannem-heranusun-cesmeleri-yeniden

http://bianet.org/bianet/toplum/134362-anneannem-heranusun-cesmeleri

Թարգմանեց անահիտ Քարտաշյանը