Մեկ ու կես միլիոն փամփուշտ Դերսիմի համար

Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարության` Դերսիմի գործողության ծրագրի վերաբերյալ զեկույցում ներկայացված թվերը ցույց են տալիս, որ 1937-1938 թթ. գործողությունները գրեթե «պատերազմի» երանգ են ստացել: Ըստ զեկույցի` գործողության ժամանակ, որտեղ մոտ 10 հազար զինվոր է սպանվել, ծախսվել է 1.5 միլիոն փամփուշտ:

Դերսիմի գործողության համար պատրաստված ռազմական ուժերի վերաբերյալ տեղեկությունները մանրամասն ներկայացվում են Ներքին գործերի նախարարության` Ժանդարմերիայի գլխավոր տնօրինության 3-րդ բաժնի 1-ին սեկցիայի` Դերսիմի վերաբերյալ թիվ 55058 զեկույցներում: Գործողության ծրագրերում գործողության ժամանակ օգտագործված զենքի և զինվորների թվի վերաբերյալ մանրամասն տեղեկություններ են ներկայացված: Ներկայացված տվյալները ոչ թե փոքրիկ գործողության, այլ գրեթե պատերազմի պատրաստության տպավորություն են թողնում: Ըստ դրա` Դերսիմի գործողությանը մասնակցել է 310 սպա, 8 313  զինվոր, օգտագործվել է 1422 կենդանի, 16 ձիասայլ, 63 բեռնատար մեքենա, 14 հետախուզական զրահամեքենա, 6075 հրացան, 411 ինքնաձիգ հրացան, 74 գնդացիր, 176 ատրճանակ, 28 լեռնային թնդանոթ, 1 մլն. 501120 փամփուշտ և 1684 թնդանոթի արկ:   

Ոչ թե մեկ, այլ երեք գործողություն են կազմակերպել

Այն բանից հետո, երբ Փահ կամուրջն «ապստամբ» աշիրեթներն  այրեցին, և  33 զիվոր սպանվեց, Դերսիմում «3 գործողություն», «1 մաքրման աշխատանք» կազմակերպվեց, որոնցից առաջինն իրականացվել Իսմեթ Ինոնյույի ղեկավարությամբ և Աբդուլլահ Ալփդողանի հրամանատարությամբ, իսկ երկրորդը` 1938 թ. հունվարի 2-ից օգոստոսի 7-ը, Ջելալ Բայարի ղեկավարությամբ: 1938 թ. օգոստոսի 10-17-ին կազմակերպվել է «Թունջելիի երրորդ գործողությունը»: Սեպտեմբերի 6-ին սկսված մաքման գործողությունները տևել են 17 օր. քարանձավներում, տներում իրականացված գործողությունները, թունավոր գազի կիրառությունը իրականացվել է այս վերջին փուլում:

«Բանակցելու» միջոցով կախեցին

Երբ առաջին գործողությունն անհաջող ավարտվեց, զինվորները չկարողացան մտնել շրջան: Գործողության թիրախ ընտրված Սեիդ Ռզային հրավիրելով  բանակցությունների` 1937 թ. սեպտեմբերի 13-ին կարողացան բռնել: 1937 թ. սեպտեմբերի 10-12 Սեիդ Ռզան բանակցելու համար եկավ Երզնկայի վիլայեթի առանձնատուն, որտեղ էլ ձերբակալվեց: 1937 թ. նոյեմբերի 15-18-ին Սեիդ Ռզայի հետ կախաղան բարձրացվեցին իր որդի 16 ամյա Ռեսիկ Հուսեինը, Քուրեյշան-Սեյհան աշիրեթի առաջնորդ Սեիդ Հուսեինը, Յուսֆանլը Քամեր աղայի որդի Ֆընդըք աղան, Դեմենան աշիրեթի առաջնորդ Ջեբրայիլ աղայի որդի Հասան աղան, Քուրեյշան աշիրեթից Ուլքիյեի որդի Հասանը, Միրզա Ալիի որդի Ալի աղան… Առաջնորդներին կախաղան բարձրացնելով` սկիզբ է դրվում երկրորդ, երրորդ և մաքրման գործողություններին:

Դերսիմի մասին հուշ` Սաբիհայից

Երբ 1937 թ. գեներալ Աբդուլլահ Ալփդողանի` 3 կորպուսով դեպի Դերսիմ կատարած ցամաքային գործողությունն անհաջող ավարտ ունեցավ, կազմակերպվեց օդային գործողություն: Ալփսողանը զեկուցեց, որ Դերսիմում տարածքային պայմանները խրթին, են և օդից միջամտությունը հարմար է.  ստանալով գործողության համար անհրաժեշտ «հավանությունը»` այս գործը հանձնարարեց շատ հայտնի մեկին` Աթաթուրքի հոգեզավակ Սաբիհա Գյոքչենին, ով 3 էսկադրիլիայով հարձակում էր գործելու: Գյոքչենն, ով մինչ հարձակումը 30 կիլոգրամանոց արկով «հիշատակի լուսանկար» է նկարվել, «ապստամբների» թաքնված ամենամեծ վայրը` Լաշը, գետնին հավասարեցրեց: 

Ամեն մի մանրուք կոդավորված է

Դերսիմի գործողության համար պատրաստված վերջին «գաղտնի» գործողության պլանի կոդերը գաղտնազերծվել են 73 տարի անց: Գործողությունից օրեր առաջ Տրապիզոնի հունական առանձնատանը Աթաթուրքի կողմից պատրաստված ծրագրում տեղ են գտել տեղեկություններ, թե գործողությանը ո՞ր միվորումներն են մասնակցելու, ինչպես նաև հարձակման ուղղությունների և դիրքավորման մասին ինֆորմացիա: Դերսիմի գործողության ծրագիրը պատրաստել է 1937 թ. հունիսի 10-13-ին Ստամբուլից «ավանդական այցելության» քողի տակ Տրապիզոն գնացած Աթաթուրքը: Կոդավորված ծրագրում տեղ են գտել տեղեկություններ գործողության շրջանի, գործողությանը մասնակից միվորումների, պահեստային միավորումների, ինչպես նաև հարձակման ուղղությունների և դիրքավորման մասին:

Սպաները տառացիորեն կիրառել են

Գործողության ընթացքում բանակի դիրքը ցույց տվող Դերսիմի քարտեզի վրա պատկերված են հետևյալ թվերն ու տառերը` “M.A”, “SÜA”, “62A”, “9.5”, 2.5”, “Y”: Տուփի, գծի և էլիպսի ձևով նշաններ պատկերված քարտեզի կոդերը, գործողությանը մասնակցող սպաների տեղեկությունը ներառյալ, կիրառվել են տառացիորեն: Ծրագիրը չի սահմանափակվում միայն զինվորների իրավիճակի մասին տեղեկություններով: Աթաթուրքի Տրապիզոնի տուն-թանգարանի 1944 թ.    գույքացուցակում գրանցված Գործողության ծրագրի համաձայն` միավորումների անբավարար լինելու կամ որևէ հակագործողության դեպքում հստակ կարելի է տեսնել գործողության շրջանից որոշ հեռավորության վրա տեղակայված «առջևում» և «հետևում» գտնվող միավորումների դիրքերը:

Կոդավորված ծրագրի ապակոդավորումը

Տրապիզոնում 1937 թ. հունիսի 10-13-ին պատրաստված գործողության ծրագրում տեղ գտած կոդավորված ծրագրերի ապակոդավորումները ներառում են բավական ակնբախ տեղեկություններ: Առանձնատան 2-րդ հարկում անձամբ Աթաթուրքի ձեռագրով պատրաստված Դերսիմի քարտեզում «M.A» հապավումը` «Պաշտպանական գունդ», եթե գծվեր ընդհատվող ուղղահայաց գծերով, ապա ցույց էր տալիս «Գործողության շրջանը», որն ավերվելու էր: “SÜA” հապավումը` «Հեծյալ գունդ», “SÜA” և “2.5” հապավման տակ հորիզոնական կարճ գծերը ցույց էին տալիս «Վտանգավոր գիծը»: Սև ներկված քառակուսին խորհրդանշում էր շրջանում դիրքավորված միավորումները: Քարտեզի վրա տեղ գտած “62A” հապավումը խորհրդանշում էր «62-րդ դիվիզիան», «2.5» հապավումը` «2-րդ դիվիզիայի 5-րդ վաշտը»,  իսկ «9.5» հապավումը` «9-րդ դիվիզիայի 5-րդ վաշտը»:

Սվինով, գազով այրիր, անդունդից ցած նետիր

Թունջելիում ապրող Կիպրոսի գազի Մեհմեդ Չիչեքը (59 տարեկան), Հայդարան աշիրեթի առաջնորդ Քամեր աղայի թոռն է: Քամեր աղան Սեիդ Ռըզայի հետ ձերբակալված 11 աշիրեթների առաջնորդներից է, ով տարեց լինելու պատճառով դատապարտվել է 30 տարվա ազատազրկման… Մեհմեդ Չիչեքը, ով նաև Ջեբրայիլ աղայի որդին է և մինչև 1942 թ. շարունակել է ապստամբության գործողությունները, ասում է, որ Դերսիմում տեղի ունեցած դեպքերը «ապստամբություն» չեն եղել: Չիչեքը հայտնելով, որ Սեիդ Ռիզայի հետ միասին ձերբակալված իր պապը 1967 թ. մահացել է Բերգամա բանտում, ասաց, որ գործողության ժամանակ գյուղերում ապրող յուրաքանչյուրին մաղել են, անմեղ մարդկանց ավտոմատ հրացանով և սվիններով սպանել. «Հայրս միայն այս վրեժով մինչև 1942 թ.` 7 տարի շարունակ, մնաց լեռներում»:

Ավագ քրոջս մեջքին սվինի հետքեր կային

Մեհմեդ Չիչեքը շեշտեց, որ Դերսիմում հիմնական կոտորածը թնդանոթով ու հրացանով չի կատարվել: Չիչեքը, ով ասում էր, թե «հիմնական մաքումը կատարվել է 3-րդ գործողությունից հետո նախաձեռնված սվինահարելու, այրելու, գազով ոչնչացնելու, անդունդներից նետելու միջոցով», տարիներ անց, երբ կարողացել էր իմանալ սվիններից փրկված իր բարեկամների վերապրածը, ասաց. «Ավագ քույրս ու հորաքույրս այս սվիններից կարողացել են պատահաբար ողջ մնալ, քանի որ մնացել են մահացածների տակ: 4 տարի առաջ մահացած քրոջս մեջքին դեռևս դրոշմված էին այդ սվինների հետքերը»: 

Հատկապես ընտրվել է Տրապիզոնը

Դերսիմի գործողության ծրագրի բնօրինակը դեռևս ցուցադրվում է Տրապիզոնում գտնվող  և որպես «Աթաթուրքի տուն-թանգարան» գործող առանձնատանը: Աթաթուրքի Տրապիզոնի առանձնատունը, որտեղ գտնվում է 1944 թ.  գույքացուցակում գրանցված Գործողության ծրագիրը, փոխանակումից հետո հույն Ջաբայանիդիս ընտանիքից վերցրել են ի օգուտ գանձարանի, այնուհետև նվիրել են Աթաթուրքին: Իսկ մինչ Դերսիմի գործողությունը հատկապես այս առանձնատան ընտրության հարցում ազդեցիկ է եղել այն հանգամանքը, որ Տրապիզոնը Դերսիմին մոտ է:

http://dersimnews.com/dersim38/dersim%e2%80%99e–bir–bucuk–milyon–kursun.html