Ընթերցե’ք Այշե Հյուրի գիրքը

Էնգին Արդըչ

Փա~ռք աստծո, այս օրվան էլ ականատես եղանք: Պատմաբան Այշե Հյուրը ժողովել ու տպագրել է իր այն հոդվածների մի մասը, որոնք հրատարակվել էին «Թարաֆ» օրաթերթում: Արդեն հոգնել էինք ասելով: Գրքի վերնագիրը «Այլ պատմություն» է:

Սա առաջին հատորն է: Նրան հետևելու են ուրիշ հատորներ: Այշե Հյուրի նվերն արժե 17 ու կես լիրա: Առաջին հատորը սկվսում է Թանզիմաթի ֆերմանից (Բարեփոխումների մասին սուլթանական հրովարտակ, որը պատմությանը հայտնի է նաև Գյուլհանեի հաթթ-ը շերիֆ անունով, քանի որ այն հրապարակվել է Ստամբուլում գտնվող Գյուլհանեի այգում` 1938 թ. նոյեմբերի 3-ին-Ակունքի խմբ.) և հասնում մինչև Սայիդ-ի Նուրսիին (թուրքական ծագում ունեցող իսլամագետ և իսլամի մեկնաբան /1878-1960/, որը եղել է 20-րդ դարի սկզբներին ծագած Nurculuk իսլամական շարժման հիմնադիրը և Nurcu համայնքի առաջնորդը-Ակունքի խմբ.):

(Նայե’ք, տեսնենք, սուլթանները խմիչք օգտագործու՞մ էին, թե՞ ոչ):

Սակայն հատկապես մեծ աղմուկ է բարձրացնելու երկրորդ հատորը, քանի որ այն վերաբերելու է հանրապետական շրջանին: Հենց սկզբից էլ նշենք, որ Այշե Հյուրի ներկայացրած պատմությունը այն չէ, որն ուսուցանվում է դպրոցներում: Այն անվանենք ոչ թե «գաղտնի պատմություն», այլ` հայտնի փաստերի անհայտ կողմերի մեկնաբանություն կամ տարբեր տեսանկյուններից մոտեցում:

Դպրոցներում այդ փաստերը չեն ուսուցանվում: Կրթության մեր համակարգը, որը ձանձրացնում է աշակերտներին Կարլովցիի պայմանագրի հոդվածներով և Յոթնամյա պատերազմի (1756-1763-Ակունքի խմբ.) արդյունքներով, չի ներկայացնում, թե ինչպես է Ջեմալ փաշան կախել տվել Սիրիայում ապրող արաբ ազգայնականներին: Տո այն ողորմելին, ով դառնալու է մեր պատմության ուսուցիչը, ինքը գիտի՞ Սիրիայի ռազմաճակատում տեղի ունեցածը, որ մեզ էլ պատմի:

Մենք էլ, անապատում ծարավ մնալով, ապավինել էինք գրականությանը և այնպիսի պատմական անցքերի մասին, ինչպիսիք են դեպի Սյուեզի ջրանցք արշավանքներն ու Միջագետքի ռազմաճակատը, տեղեկացել էին Քեմալ Թահիրից: Բայց և այնպես Գալիցիայի և Կովկասի ռազմաճակատները դարձյալ թերի էին մնացել:

Քանզի Թուրքիայի Հանրապետության ղեկավարությունը պատմությունը ձևում ու կտրում էր ըստ իր ուզածի. իրեն հաճո թեմաները ներկայացնում էր իրեն հարմար ձևով, իսկ այն հարցերը, որոնք հարմար չէին, ուղղակի անտեսում էր… Որոշ թեմաներ թերագնահատվում էին, որոշ դեմքեր անվանարկվում էին, իսկ որոշները` վսեմացվում, բազմաթիվ փաստեր` խեղաթյուրվում…

Հենց դա է պատճառը, որ այսօր որպես մտավորական իրենց ապրուստը հայթայթող շատերը, օրինակ, կարծում են, թե Դարդանելի ճակատամարտը «մեր անկախության պատերազմի մի մասն է»…

Մեր դպրոցներում այդ թեման ներկայացվում է հետևյալ կերպ. «Ուխտադրուժ թշնամին կանգած տեղը հարձակվեց մեզ վրա»: Բացի այդ,` քանի~ հոգի, ովքեր որպես մտավորական են դրամ վաստակում, կարծում են, թե Առաջին աշխարհամարտի ողջ ընթացքում կռիվներ են մղվել Դարդանելում, այնինչ այստեղ մի փամփուշտ անգամ չի արձակվել:

Ճիշտ այնպես, ինչպես կարծում են, թե 1921 թ. սեպտեմբերից մինչև 1922 թ. օգոստոս անդադրում պայքար է մղվել Արևմտյան Անատոլիայի ճակատում, մինչդեռ այստեղ էլ այդ 11 ամսվա ընթացքում ոչ մի փամփուշտ չի արձակվել…

Դրանք, թեկուզ և մանր, բայց տիպական օրինակներ են:

Հետո էլ` եթե դու, օրինակ, բռնես և գրես, թե Աթաթուրքը խորթ հայր ու խորթ եղբայրներ է ունեցել, մեծ իրարանցում կառաջանա…

Այնինչ դա ոչ թաքցված է, ոչ գաղտնի, ոչ ամոթ է, ոչ էլ մեղք: Նման փաստերն ընդամենը անտեսվել են և չեն մատուցվել:

Դրա համար էլ հակազդեցություն են ցուցաբերում նրանց, ովքեր պատմում են, թե ինչ ճնշումների է ենթարկվել հունական և հայկական բնակչությունը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության բռնապետության ժամանակաշրջանում:

Նախկինում վշտանում էի, իմ սիրելի’ քաղաքացի, իսկ հիմա արդեն ծիծաղում եմ:

Թուրքիան այլևս նախկին Թուրքիան չէ. շատ ջրեր են հոսել կամուրջների տակով, կատարվել է «հաղորդակցման հեղափոխություն», և գաղտնի պահված բոլոր ճշմարտությունները մեջտեղ են բերվել: (Զղջում. դեռևս ոչ բոլորն են ի հայտ բերվել, այլ` մեծ մասը):

Եթե դարձյալ չուզենաս իմանալ, ու մանավանդ մամուլի ստոր ներկայացուցիչների խելքին ընկնելով` ուսուցանողին էլ նախատես, մեզ ուրիշ բան չի մնա, քան խղճալ քեզ:

Մեր նախակրթարանի փայտյա սրահում` առաջին դասարանի դռան վրա, մեծ-մեծ տառերով մի գեղեցիկ ասացվածք էր գրված` «Իմացողը հաղթում է չիմացողին»:

Սովորելու ես, որպեսզի չպարտվես: Համառելու ես ուսման մեջ, բայց նաև չես զարմանալու` «ինչու ընտրությունները չեմ շահում» ասելով:

Սովորելդ սկսիր Այշե Հյուրի գրքից:

Թող այն ընթերցի նաև հարգելի Քըլըչդարօղլուն, գուցե նա նույնպես որոշ բաներ իմանա մեր նոր ու նորագույն պատմության մասին և հրաժարվի Փարվուս էֆենդուն (Գերմանացի գործակալ և զինամթերքի վաճառական, որի իրական անունը Ալեքսանդր Հելփհանդ է: Երիտթուրքական ժամանակաշրջանում սոցիալիստ է ձևացել և կատարել Գերմանիայի գաղտնի ծառայությունների առաջադրանքները: Մասնավորապես գրգռել է իթթիհադականների պանթուրանական նկրտումները-Ակունքի խմբ.) «թուրք մեծամեծերից մեկը» համարելուց…

11.01.2012

Սաբահ օրաթերթ

Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի

Akunq.net