Ցեղասպանությո՞ւն էր

Օրհան Քեմալ Ջենգիզ

Որևէ դատարան չկա, որ կդատի Թուրքիային` «Ցեղասպանություն ես գործել» ասելով: Դրա համար էլ այս իրավաբանական սահմանումն իրականում ոչ մի նշանակություն չունի…

Հոդվածի վերջում կարճ տևողությամբ մի տեսաերիզի հասցե եմ նշել, որը վերցված է Youtube-ից: Այդ տեսաժապավենն ունի 1 րոպե, 14 վայրկյան տևողություն: Ենթադրում եմ, որ այն մոտ 60 տարեկան է: Ճշգրիտ տարեթիվը չի նշվում, բայց այն, ամենայն հավանականությամբ, նկարահանվել է ՄԱԿ-ի կողմից Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի ընդունումից (1948 թ.) անմիջապես հետո: Հաղորդավարը նախ բացատրում է, թե ինչ է նշանակում “genocide” (ցեղասպանություն) բառը, որին աշխարհը դեռ նոր էր ծանոթանում: Ասում է, որ այն առաջացել է genos (ցեղ) ve cide (սպանել) բառերից: Այդ մեկնաբանությունն անելուց հետո շրջվում է Յալե համալսարանի պրոֆեսոր Ռաֆայել Լեմկինի կողմը, որը թե’ այդ բառի հորինողն էր և թե’ ՄԱԿ-ի Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի հեղինակը, և հարցնում, թե որտեղից է առաջացել նրա հետաքրքրությունը` «ցեղասպանության» թեմայի նկատմամբ: Լեմկինը տալիս է հետևյալ պատասխանը. «Ցեղասպանության հարցով սկսեցի հետաքրքրվել, քանի որ այն շատ է իրագործվել անցյալում: Ցեղասպանությունը կատարվել է հայերի հանդեպ: Այնուհետև գործի է անցել Հիտլերը»:

Լեմկինը Հայկական հարցի մասին է խոսում ոչ միայն այդ տեսաժապավենում, այլ նաև հրապարակված իր ինքնակենսագրականում: Նա բացատրում է այն ուժեղ ազդեցությունը, որ գործել է իր վրա հայերի ոչնչացումը: Եթե ուշադրություն դարձնեք ՄԱԿ-ի Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածին, կտեսնեք, որ Լեմկինը 1915 թ. հայերի գլխին եկած դեպքերը տեղավորել է դրա մեջ: ՄԱԿ-ի կոնվենցիայում ասվում է. «Այս կոնվենցիայի տեսակետով` ներքոհիշյալ գործողություններից որևէ մեկը, որը կատարվում է` որևէ ազգային, էթնիկական, ցեղային կամ կրոնական խմբի մասամբ կամ լիովին ոչնչացնելու նպատակով, ցեղասպանության հանցագործություն է. a) Խմբին պատկանող անձանց սպանությունը, b) Խմբի անդամներին լուրջ մարմնական կամ հոգեկան վնաս տալը, c) Դիտումնավոր կերպով խմբի կենսական պայմանների փոփոխումը` նրա լիովին կամ մասնակի ֆիզիկական գոյությունը վերացնելու նկատառումով…

Թուրքիայի պաշտոնական վարկածը տեղավորվում է c պարբերության մեջ, վարկած, ըստ որի` «տեղահանության» ժամանակ 300-500 հազար հայեր են մահացել: Հատկապես եթե ի նկատի ունենանք այն ելույթը, որը հնչել է Թալեաթ փաշայի շուրթերից 1914 թ. հուլիսի 6-ին` մեջլիսում… Թալեաթ փաշան այն հարցը ներկայացնելիս, թե ինչու հույները չեն վերաբնակեցվել «Զորի» շրջանում, ասում է. «… եթե գաղթականներին… այն կողմերը ուղարկեինք և անապատներում ցրեինք, նրանք բոլորն այնտեղ սովից կմեռնեին…»:

Եվ նույն Թալեաթ փաշան, ընդամենը 10 ամիս անց, որոշում է հայերին Զորի շրջան տարագրել: Լիովին ակնհայտ է, որ Թալեաթ փաշան շատ լավ գիտեր, թե ինչ էր նշանակում այդ «տեղահանությունը»:

Եթե անգամ այդ «տեղահանության» ժամանակ հավաքական մահապատիժներ կատարված չլինեին, մարդկանց նավերի մեջ լցնելով` Սև ծովում խեղդած չլինեին, ճանապարհներին նրանք Հատուկ կազմակերպության` բացառապես այդ գործի համար բանտերից հավաքված մարդասպանների ոհմակների հարձակումներին և բռնություններին ենթարկված չլինեին, միայն այս տեղահանությունն ինքնին սարսափելի բան չէ՞ր:

Վերևում բացատրեցի, թե Լեմկինն ինչպես է հանգել «ցեղասպանության» սահմանմանը: Դրա իմաստը հետևյալն է. եթե այսօր 1915 թ. դեպքերը քննվեն որևէ միջազգային դատարանում, լրիվ ակնհայտ է, թե ինչպես այդ իրադարձությունները «իրավաբանորեն» կսահմանվեն ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի շրջանակներում… Սակայն այսօր ո’չ նացիստներին դատաքննած Նյուրնբերգյան դատարանի նման որևէ ատյանի հիմնման մասին կարող է խոսք գնալ, ո’չ էլ երկար տարիներ առաջ մահացած իթթիհադականներին և Հատուկ կազմակերպության անդամներին որևէ միջազգային քրեական դատարանի կողմից դատվելու… Մի խոսքով` որևէ դատարան չկա, որ կդատի Թուրքիային` «Ցեղասպանություն ես գործել» ասելով: Դրա համար էլ այս իրավաբանական սահմանումն իրականում ոչ մի նշանակություն չունի…

Սեփականության դատական գործերի պես հայցերի դեպքում ևս, ինչպիսիք են` ԱՄՆ-ում ապրող հայերի կողմից` անհատական սեփականության վկայականների հիման վրա հարուցվածները, որևէ տարբերություն չկա` դա ցեղասպանություն է, մարդկայնության դեմ ոճիր, թե մեկ այլ հանցագործություն: Հիմա եթե այդ իրավաբանական բնորոշումները մի կողմ թողնելու լինենք, էականն այն կլինի, թե ինչ է ասում մեր խիղճը: Ինչո՞ւ է Թուրքիային ոտքի հանում այն հանգամանքը, թե ինչ բնորոշում է տվել որևէ օտար պետության խորհրդարանը Թուրքիայում կատարված դեպքերին: Ինչու՞ ենք այդքան վախենում: Իսկ գուցե մտորենք այդ հարցերի պատասխանների շուրջ…

Նմանապես նայենք, թե ինչպիսի ժառանգություն է մեզ թողնվել 1915-ից… Օրինակ` քննենք խորքային պետության ավանդույթը Թուրքիայում: Աչքի անցկացնենք իշխանության լինելու այն ձևերը, որոնք անդադար շարունակվել են` Հատուկ կազմակերպությունից մինչև Էրգենեքոն: Եթե այդ պատմական գիտելիքների լույսի տակ գնահատական տանք այն մահապատիժներին, որոնք առանց դատավարության են կատարվում Թուրքիայում, այն հանցագործություններին, որոնց հեղինակներն անհայտ են մնում, կոտորածներին, ռազմական հեղաշրջումներին: Կարճ ասած` հայացք գցենք այն խնդրին, թե ինչ ենք արել հայերին 1915-ին և ինչ ենք մեզ պատճառում` այդ դեպքերը ժխտելով, վստահ եղեք, որ շատ ավելին կշահենք:

Քանի դեռ այդպես չենք վարվում, միշտ էլ որևէ մեկը «դրսից» կդիպչի այդ վերքերին: Կդիպչի, բայց քվե ստանալու համար, մեզ թուլացնելով` լավ սերտած նախկին դասերին վերադառնալու նպատակով…

http://www.youtube.com/watch?v=HFPch5OILfU&feature=player_embedded

23.12.2011

«Ռադիկալ» օրաթերթ

Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի

Akunq.net