Սելիմ Դերինգիլ. «Ինոնյուն տեղահանությանը դեմ չարտահայտվեց»

Նեշե Դյուզել –Տեղահանության ընթացքում Օսմանյան կայսրությունը Գերմանիայի ազդեցության տակ էր: Օսմանյան բանակը նույնպես ղեկավարում էին գերմանացի գեներալները: Եթե գերմանացիները դեմ արտահայտվեին, հայկական տեղահանությունները կարո՞ղ էին կանգնացնել:

Սելիմ Դերինգիլ-Գերմանացիները տեղահանությանը, որպես այդպիսին, դեմ դուրս չեն գալիս: Ասում են` «սա ռազմական միջոցառում է, երբ սա կյանքի եք կոչում, իրավացի եք»: Սակայն երբ տեսնում են, որ այս ամենը վերածվում է համակարգված կոտորածների, և ողջ բնակչությունը բնաջնջվում է, սկսում են դեմ արտահայտվել: Ասում են` գոնե բողոքականներին ու կաթոլիկներին փրկենք, և ճնշում են գործադրում: Դրանից անմիջապես հետո Թալեաթը հեռագիր է ուղարկում` ասելով. «Այդ շրջանի բողոքականներին և կաթոլիկներին մի ուղարկեք»: Սա տանում և ցույց է տալիս գերմանացիներին: Այնուհետև վերադառնում է իր գրասենյակ և սեփական հեռագրակապով նոր հեռագիր է ուղակում, որը գերմանացիներին ցույց տված հեռագիրը չեղյալ է հայտարարում: Ինչպես գիտեք` Թալեաթ փաշան, ըստ էության, հեռագրող էր:

Նեշե Դյուզել-Ոմանք ասում են, որ տեղահանությունը գերմանացիների գաղափարն է եղել: Գերմանացիների գաղափա՞րն էր:

Սելիմ Դերինգիլ-Չեմ կարծում: Այդքան էլ հստակ չէ, թե այս գաղափարն առաջին անգամ ում մտքում է ծնվել: Անկասկած իթթիհադականների բարձրաստիճան անձանցից մեկի գաղափարն է… Այս անձը կարող է նաև Թալեաթը լինել, Էնվերն էլ կարող է լինել:

Նեշե Դյուզել-Ինչպե՞ս է պատահել, որ ամբողջությամբ չենք կարողանում իմանալ այս ոչ վաղ անցյալի պատմությունը:

Սելիմ Դերինգիլ-Մի քանի պատճառ կա: Նախ` որպես պետություն չենք ցանկանում հարցը լուծել: Երկրորդ` որոշ խիստ կարևոր փաստաթղթեր իրոք ոչնչացված են: Օրինակ` Միություն և առաջադիմության Հատուկ կազմակերպության (Teşkilat-ı Mahsusa) պահոցները այրել են:

Նեշե Դյուզել-Ձեր նշած Հատուկ կազմակերպությունը պետության հետախուզական կազմակերպությունը չէ՞:

Սելիմ Դերինգիլ-Ստեղծվում է որպես Հետախուզական կազմակերպություն, սակայն տեղահանության ժամանակ վերածվում է կոտորածների հրոսակախմբերի: Բանտերը դատարկում են և բանտարկյալներին ստիպում կոտորել: Նրանց օգտագործում են որպես վարձու մարդասպան: Սրանց մասին մեր ձեռքին այնքան քիչ գրավոր փաստաթղթեր կան, որ կարող ենք ասել` չեղածի հաշիվ է: Իթթիհադականները արտասհման փախչելուց առաջա ոչնչացնում են փաստաթղթերի մեծ մասը: Ըստ էության` Օսմանյան կայսրությունն էլ այս կոտորածները դատապարտելիս շատ քիչ փաստաթղթեր է կարողացել օգտագործել:

Նեշե Դյուզել-Օսմանյան կայսրությունը հայերի տեղահանությունների և կոտորածների առնչությամբ ու՞մ է դատել:

Սելիմ Դերինգիլ-Մեր պաշտոնական պատմագիրները ճիշտը չեն ասում: Ասում են, թե «Օսմանյան կայսրությունը օտարների ճնշման տակ դատարան է կազմել և դատել: Այս դատարանն անվավեր է»: Ընդհանրապես ճիշտ չէ: Ստամբուլում մի մեծ կառավարություն կա: Կան խիղճ ունեցող մարդիկ, որոնց Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը դուր չի գալիս, և ովքեր հավատում են, որ սա իրականում աղետ է, և անպայման անհրաժեշտ է պատժել:

Նեշե Դյուզել-Իթթիհադականների մեջ ընդհանրապես խիղճ ունեցող չկա՞:

Սելիմ Դերինգիլ-Կա: Գերագույն դատարանի դատավարության ժամանակ եղան ոմանք, ովքեր խոստովանեցին` ասելով` «մենք ենք կատարել»: «Անիծված լինենք» ասողներ էլ են եղել, սակայն նրանց շարքերում կային նաև ոմանք, ինչպես, օրինակ, Բողազլյանի կայմակամ Քեմալը, ովքեր ասացին. «Այո’, կատարել ենք, վաղը նորից կկատարեմ»: Սրանք հայերի կոտորածների պատճառով դատվում են: Ոմանց կախաղան են բարձրացնում: Սակայն պաշտոնական պատմագրությունն այնքան ճարպիկ է, որ… Պաշտոնական պատմագրությունը մերժում է այդ դատարանը` ասելով. «Դատարանը ստեղծվել է անգլիական զավթիչ ուժերի ճնշման տակ, այլ ոչ թե ազատ կամքով»: Սա ընդհանրապես ճշմարտությանը չի համապատասխանում:

Նեշե Դյուզել-Պաշտոնական պատմագրություն ասվածը հանրապետության հիմնադիրների և ղեկավարների գրած պատմությունն է: Որպես պատմաբան` ինչպե՞ս եք մեկնաբանում այն, որ հանրապետության հիմնադիրներն ու ղեկավարներն այսպիսի համառությամբ իրենց վրա են վերցնում իթթիհադականների մեղքը:

Սելիմ Դերինգիլ-Մուստաֆա Քեմալը մի ժամանակ հայկական ջարդերի վերաբերյալ տվել է  «ամոթալի» որակավորումը, սակայն պաշտոնական պատմագրություն հանդիսացող ելույթներում հայկական ջարդերից ընդհանրապես չի խոսում: Ցայսօր որևէ բան ի հայտ չի եկել, որն անմիջականորեն կմեղադրեր Մուստաֆա Քեմալին, սակայն Ինոնյուի վերաբերյալ կա:

Նեշե Դյուզել –Ինոնյուն հայկական կոտորածներին խառնվե՞լ է:

Սելիմ Դերինգիլ-Ինունյուն մալաթիացի է: Պարզ է, որ Ինոնյուն գոնե դեմ չի արտահայտվել այս աքսորին և տեղահանությանը:

Նեշե Դյուզել – Տեղահանության ժամանակ Ինոնյուն նրանց հրամաննե՞րն է կատարել:

Սելիմ Դերինգիլ-Այո’: Սակայն իթթիհադականների մեծ մասն այդպես էր: Ըստ էության` բոլոր խնդիրներն էլ բխում էին այստեղից: Հանրապետության հիմնադիրները հազարավոր չէին, հարյուրավոր էին: Որոշ հայտնի քեմալական կադրեր կան: Սրանք բոլորն այս դեպքերի` տեղահանության ժամանակ ստանձնել են այս կամ այն պաշտոնը: Կա’մ աչք են փակել, կա’մ էլ ի կատար ածել: Պատերազմ էր, նրանք էլ 1915 թ. սպա էին: Օրինակ` Թևֆիկ Ռյուշթյու Արասը բավականին բարձր դիրք էր զբաղեցնում անմիջապես տեղահանությունը կյանքի կոչող կազմակերպության մեջ: Օրինակ` Ջելալ Բայարը… Նա էլ է Հատուկ կազմակերպությունից… 1913 թ. Գաիփ Հոջա գաղտնանունով հույներին աքսորում և գաղթեցնում է: Նմանատիպ բազմաթիվ օրինակներ կան: Այս դեպքի կադրերում սարսափելի շարունակականություն կա:

Նեշե Դյուզել-Տեղահանությունն իրականացրած անձնակազմի անդամները միևնույն ժամանակ հանրապետության հիմնադիրներ՞ն են:

Այսինքն` մեծավ մասամբ նույն մարդիկ են: Վերջին թաքստոցներից մեկն էլ  «տեղահանություն, կոտորած, ցեղասպանություն, ինչ էլ որ լիներ, իթթիհադականներն իրագործեցին» ասելն է: Լավ, ովքե՞ր են այս իթթիհադականները: Սրանք բոլորն իթթիհադական են:

Նեշե Դյուզել-Այդ ժամանակ սրանք դեռևս ցածրաստիճան իթթիհադականներ չէի՞ն:

Սելիմ Դերինգիլ-Ինչքան էլ որ ցածրաստիճան լինեին… Քազըմ Կարաբեքիրն այն ժամանակ էլ էր փաշա: Բնականաբար, չեմ ասում, թե յուրաքանչյուր իթթիհադական մարդասպան է: Մուստաֆա Քեմալն էլ էր իթթիհադական: Հանրապետության հիմնադիր կազմից էր, ինչպես նաև իթթիհադական էր: Օրինակ` Աթաթուրքի հանդեպ մահափորձի նախաձռնությունից հետո չեզոքացրեցին մի անձնակազմի, որի համար ասում են, թե «քեմալական հեղափոխությունը մաքրեց իթթիհադականներին»: Ո՞ր իթթիհադականներին: Որոշ չափով իթթիհադականները մաքրեցին իթթիհադականներին: Ըստ էության` պատմաբան Ջեմիլ Քոչաքն այս շարունակականության մասին շատ լավ է պատմում: Եթե Դենիզ Բայկալը լիներ1915 թ., ընդհանրապես վատ չէր գործի… Այդ նախագծերի ծայրից շատ լավ կարող էր բռնել…

Նեշե Դյուզել-Հայկական կոտորածների և տեղահանության համար չե՞նք կարող ասել, որ «սա իրականացրել են իթթիհադականները Օսմանյան կայսրության վերջին ժամանակաշրջանում»: Սա մի հանցագործություն է, որին մեղսակից են նաև հանրապետության հիմնադիր որոշ կադրե՞ր:

Սելիմ Դերինգիլ-Ամբողջ խնդիրը կայանում է նրանում, որ այն ժամանակ կարող էինք ասել: Ինչպես և բոլշիկները ասացին, թե «մենք ընդունում ենք ցարիզմի բոլոր մեղքերը, սակայն մենք նոր կառույց ենք», մերոնք էլ կարող էին այն ժամանակ սա ասել, սակայն չասվեց: Չասվեց, թե «Օսմանյան կայսրությունն ինչ արել, արել է, մենք նոր կառույց ենք»:

Նեշե Դյուզել-Պատճառը, որ չի ասվել, այն է, որ հանրապետության հիմնադիրները ևս դե՞ր են ունեցել տեղահանության  իրականացման մեջ:

Սելիմ Դերինգիլ-Այո’… Ըստ էության, խնդիրը ծագում է հենց այստեղից, և հենց դրա համար էլ այս դեպքը չի ընդունվում: Բնականաբար, հաշվի են առնվում նաև փոխհատուցման պահանջները, սակայն ամենավտանգավորն այս շարունակականությունն է: Մուստաֆա Քեմալի մասին ուղղակի որևէ մեղադրանք որևէ տեղ չկա, սակայն նրա ենթակայության տակ գտնվող անձնակազմի մասին կա: Ինոնյուի մասին անուղղակի մեղադրանք կա: Ըստ էության` տեղահանության համար հսկայական անձնակազմ է անհրաժեշտ: Քանի որ հանրապետությունն իթթիհադականներն են հիմնել, քանի որ հնարավոր չէ «լավ» կամ «վատ» իթթիհադականների ծիծաղելի տարանջատում մտցնել, և քանի որ այդ տեղահանությունն էր իթթիհադականների գործադրումն էր… Մինչև հայերը չսկսեցին սպանել մեր դիվանագետներին, այս խնդրի վրա ոչ ոք գլուխ չէր ջարդում:

Նեշե Դյուզել-Ինչու՞:

Սելիմ Դերինգիլ-Աշխատում է մոռացության տալու մեխանիզմը: Շատ սխալ է ամերիկացի պատմաբաններին փողով պահելով արտերկրում` մեր օգտին պրոպագանդա կատարել տալ: Նրանց ստիպում ենք ասել` «Սա ցեղասպանություն չէ: Հայերն են թուրքերին կոտորել: Ինչու՞ չեն խոսում Բալկաններում թուրքերի հանդեպ կատարվածի մասին»: Ճիշտ է, Բալկաններում մուսուլմանները շատ զրկանքներ են կրել, աքսորվել են, նրանց կոտորել են, սակայն հայերի տեղահանությունները օրինականացնելու համար Բալկաններն օգտագործելը ճիշտ չէ: Այն, ինչ տեղի է ունեցել Բալկաններում, նույն մասշտաբով նախօրոք նախագծված և սառնասրտությամբ կյանքի կոչված թուրքական ջարդ չէ: Հավանաբար այնտեղ էլ են հարյուր հազարավոր մարդիկ մահացել: Բալկանյան պատերազմի ժամանակ սերբական և բուլղարական զորքերը թիրախ էին ընտրել քաղաքացիական բնակչությանը, սա իրականություն է: Թեև երկուսն էլ անիծյալ իրավիճակներ են, սակայն չեմ կարծում, թե 1915 թ. որևէ դեպքի հետ առնչություն չունեցող Թեքիրդաղում ապրող հային Անատոլիայից աքսորելն օրինական էր:

Նեշե Դյուզել-Կրկին անդրադառնանք Անատոլիային… Անատոլիայում քրիտոնյաների թիվը որքա՞ն էր:

Սելիմ Դերինգիլ-Հիմա քրիստոնիա չկա, այնպես չէ՞: Երբ նայենք արդյունքին, կտեսնենք` որ Անատոլիայում ինչպիսի լուրջ փոփոխություն է տեղի ունեցել: Այս մարդկանց մեծ մասը սպանվել է: Հայկական տեղահանություններն Անատոլիայի քրիստոնեական բնակչությանը հասցված մեծ հարված էին: Օսման Քյոքերը, Անատոլիայում նահանգ առ նահանգ շրջելով, լուսանկարում է պահպանված հայկական կոթողները: Միայն Էրզրումում 13-14 եկեղեցի կա: Անատոլիայում ոչ միայն հայկական, այլև հունական եկեղեցիներ կան: Հույների պատմությունն ավելի քիչ արյունոտ է, որովհետև նրանց ապաստան տվող պետություն կար: Նրանք ավելի շատ գաղթեցին: Բնականաբար, անհրաժեշտ է չմոռանալ ազգային-ազատագրական պատերազմի (թուրք-հունական պատերազմ-Ակունքի խմբ.) վերջում Զմյուռնիայիում և շրջակայքում կատարվածի մասին` մարդկանց ծովը նետելը, Զմյուռնիայի հրդեհը… Մի շարք բաներ կատարվեցին: Անհրաժեշտ է հիշել նաև Պոնտոսի մասին: Պետք է հիշել նաև Թոփալ Օսմանի գործունեության մասին:

Նեշե Դյուզել-Մի՞թե Զմյուռնիան հույները չայրեցին:

Դա շատ խառը պատմություն է: Զմյուռնիայում հրդեհվեց քրիստոնեական թաղամասը: Ականատեսներ կան, ովքեր տեսել են, որ Մուսթաֆա Քեմալից առաջ քաղաք մտած Նուրեդդին փաշայի զինվորները` ձեռքներին բենզինի տարաներ, շրջում են և հրդեհում են:

Նեշե Դյուզել-Այսօր թուրք կոչած հասարակության ակունքներում ովքե՞ր են:

Սելիմ Դերինգիլ-Ես իմ օրինակը բերեմ: Հայրական կողմիս մի մասը չգիտեմ, թե քանի սերունդ ռումելացի է (Օսմանյան կայսրության եվրոպական հատվածի բնակիչ-Ակունքի խմբ.): Քանի որ Սալոնիկում հրեաները մեծ թիվ էին կազմում, շատ հավանական է, որ հայրական կողմս հրեա լինի: Հորս մայրը շիկահեր և  խաժակն է: Անպայման սլավոնական գեներ կան: Հորս հայրը բուլղար մուսուլման է: Կարող է փոմաք լինի: Եթե մայրական կողմիս հարցնեք, ապա կովկասցի, չերքեզ, վրացի, դաղ և այլն… Անատոլիան կոկտեյլ է: Բարեբախտաբար այդպես է:

Նեշե Դյուզել-Մի՞թե հայերն ու հույները կոկտեյլ չեն:

Սելիմ Դերինգիլ-Բնականաբար այդպես է: Բազմաթիվ մարդիկ կան, որոնք իրենց հույն են համարում, սակայն հունարեն չեն խոսում: Օրինակ` քարամանցիները: Սրանք քրիստոնյա թուրքեր են: Կարճ ասած` հույներն էլ հույն չեն, հայերն էլ հայ չեն: Օրինակ` 19-րդ դարի ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ իրենց հույն կամ հրեա համարող    մարդկանց մեծ մասը ալբանացի է: Հունաստանում հունացված, հելլենականացված շատ ալբանացի և ռումինացի կա: Ողջ Բալկաններն ու Անատոլիան այսպես է: Անատոլիայում կան հայեր, որոնք ընդհանրապես հայերեն չգիտեն: Զազայերեն խոսող հայեր կան:

Նեշե Դյուզել-Եթե Անատոլիան նման խառնուրդ է, ինչու՞  են դեռևս ռասայական բախումներ տեղի ունենում:

Ճիշտն ասած` այս ազգ-պետությունը շատ հաջող չեղավ: Հարցի ցավալի կողմը սա է:

Նեշե Դյուզել-Օսմանյան կայսրությունում թուրք-քրդական բախումներ կայի՞ն:

Սելիմ Դերինգիլ-Չկային: Նմանատիպ ոչինչ չկար: Ըստ կայսրությունների` ազգ-պետությունը բազմաթիվ դիտանկյունից ավելի դինամիկ և հաջողված է, սկայն էթնիկական քաղաքականության հարցում կայսրությունների նման հաջողված չէ, որովհետև ազգ-պետությունն ասում է` «սա միայն իմն է»: Իսկ այս ժամանակ ի՞նչ է լինում: Նրանց, ում իրենցից չի համարում, արհամարհում, ձուլում և սպանում է: Լավագույն դեպքում նրանց պահում է համայնքների տեսքով, ինչպես, օրինակ, Ստամբուլի հույները կամ Հունաստանում Արևմտյան Թրակիայի թուրքերը: Հույները դեռ Արևմտյան Թրակիայի թուրքերին թուրք չեն ասում: Մտածում են, որ «եթե թուրք ասեն, թուրքերը կգան և կվերցնեն այդ տեղը» (Արևմտյան Թրակիան-Ակունքի խմբ.):

Նեշե Դյուզել-Այսօր արդեն ազգ-պետությունները դարձել են ժողովրդավարական իրավական պետություններ: Դուք խոսում եք ազգ-պետության առաջնայի՞ն մակարդակից: Մենք որպես ազգ-պետություն դեռևս ստեղծման փուլու՞մ ենք:

Սելիմ Դերինգիլ-Հավանաբար առաջին փուլում ենք: Իսպանիայում բոլորովին վերջերս բասկերի անջատողականություն կար: Դեռևս առկա է Կատալոնիայի անջատողականությունը, սակայն ոչ ոք  չի նստում և լուրջ-լուրջ մտածում Իսպանիայի փլուզման մասին, չի սպասում, որ Իսպանիայում բախում տեղի կունենա: Թուրքիայում ժամանակին մի խումբ քարեր իրար վրա ճիշտ չեն դրել:

Նեշե Դյուզել-Սրանք ինչպիսի՞ քարեր են:

Սելիմ Դերինգիլ-Այս պետությունն ու՞մն է: Այս հասարականությունն ո՞վ է: Ու՞մից է կազմված: Այստեղ ամենշատն ու՞մ խոսքն է անցնում: Որոշում կայացնելու գործընթացին ովքե՞ր են մասնակցում: Թուրքիայի Հանրապետությունն այս հիմնական հարցերի պատասխանը չի կարողացել ինչպես հարկն է գտնել: Որպես պատասխան ասել է` «թուրքերը»: Մինչդեռ թուրքերի ով լինելն էլ է ինքն առաջ քաշել: Թուրքիայի Հանրապետության նախագիծը փորձել է Անատոլիան թուրքացնել, քրդերի գոյությունը չընդունել, ոչ մուսուլմաններին գաղթեցնել և այլն: Սա էր հանրապետության սինթեզը: Մինչև 1980-ականները Թուրքիայի Հանրապետության նախագիծը բավականին հաջողված էր թվում, սակայն հետո ի՞նչ եղավ: Քեմալականների սինթեզը մինչև այստեղ բավականացրեց:

Նեշե Դյուզել-Այստեղ ասածը որտե՞ղ է:

Սելիմ Դերինգիլ-Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը (ԱԶԿ): Ազգայնականներն աղաղակում են, թե հանրապետությունը ձեռքից գնում է: Ո’չ:

ԱԶԿ-ն հանրապետության շատ գեղեցիկ և հիանալի արտադրանքն է: Աշխատեմ բացատրել: Բոլոր հասարակություններում պետության և հասարակության միջև սակարկություն կա: Ամենահզոր պետություն անգամ չի կարող բոլորի գլխին մահակ իջեցնել:

Ո’չ այդքան զինվորականներ կան, ո’չ էլ այդքան փող: Հետևաբար` պետությունը պետք է հասարակության հետ որոշ առումով սակարկի:

Նեշե Դյուզել-Մեզ մոտ սակարկու՞մ են:

Սելիմ Դերինգիլ-Մեզ մոտ սերունդներ շարունակ սակարկում են: Քեմալիզմը հասարակության առաջ հայտնի մի նախագիծ դրեց: Յուրաքանչյուր սերունդից տարբեր մարդիկ նստեցին այս նախագծի հետ սակարկելու: 1946 թ. այս նախագիծը Սան Ֆրանցիսկոյի կոնֆերանսով ստիպված եղավ միակուսակցական համակարգից անցնել բազամկուսակցական համակարգի: Աճեց ժողովրդի սակարկելու ուժը, որովհետև գործեց ժողովրդավարություն կոչված սատանան: Եվ սնդուկից դուրս եկավ Դեմոկրատական կուսակցությունը: Հետո մեկ այլ սակարկության արդյունքում եղավ մայիսի 27-ը: Բնականաբար զինվորները բազմիցս միջամտել են կազմավորման փուլում գտնվող այս սինթեզին: Մեր կյանքում երեք հեղաշրջում ենք տեսել: Հետո սնդուկից Բարօրություն կուսկցությունը դուրս եկավ: Սա անցումային ժամանակաշրջան էր: Եվ եկավ ԱԶԿ-ն: Ուզում եք հավանեք, ուզում եք մի հավանեք, սակայն, ԱԶԿ-ն Թուրքիայի Հանրապետության նախագծի բացահայտ և պարզ արտադրանքն է: ԱԶԿ-ն քեմալական պետության նախագծի և հասարակության միջև 80 տարի շարունակվող սակարկության ամենավերջին կետն է: 

Նեշե Դյուզել-Ո՞վ հաղթեց սակարկության ընթացքում:

Սելիմ Դերինգիլ-Փառք Աստծո, հավանաբար հասարակությունը հաղթեց:

Նեշե Դյուզել-Այն, ինչ այսօր տեղի է ունենում, ժառանգել ենք անցյալի՞ց:

Սելիմ Դերինգիլ-Մշտապես այդպես է, յուրաքանչյուր հասարկության մեջ էլ այսպես է:

Նեշե Դյուզել-Մինչ քաղաքական գործիչը սխալ էր գործում, այս երկրում մարդիկ Դերսիմի կոտորածից անտեղյակ էին: Դերսիմի հարցում մեր պատմաբանները ինչու՞ մինչև այսօր լուռ մնացին:

Սելիմ Դերինգիլ-Պատմաբանների մեղքերն այնքան շատ են, որ… Դերսիմն այս մեղքերից միայն մեկն է…

Նեշե Դյուզել-Վերջին հարցը… Պատմաբաններն այս թեմայով ի՞նչ են ասում: Մշտապես մեկնաբանում են, թե Օսմանյան կայսրությունը թուրքերին թերագնահատել, նրանց նկատմամբ կոպիտ է վերաբերվել, նույնիսկ նվաստացրել է: Ինչու՞ Օսմանյան կայսրությունը թուրքերին չի հավանում:

Սելիմ Դերինգիլ-Ընդհանրապես ճիշտ չէ, թե Օսմանյան կայսրությունը թուրքերին նվաստացրել է: Սա հետագայում մոգոնած մի բան է, որպեսզի հանրապետությունը բացասական քողի տակ ներկայասցնի Օսմանյան կայսրությունը: Ամբողջությամբ հիմարություն է…

http://www.taraf.com.tr/nese–duzel/makale–selim–deringil–inonu–tehcire–karsi–cikmadi.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

akunq.net