Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 32 (32)

32 (32)

ՍԻՐԱՆՈՒՇ ՍԻՄՈՆԻ ԹՈՒԹՈՒՆՋՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1906 Թ.

ՎԱՆ

 

 

Ծնվել եմ վանեցի հարուստ վաճառականի ընտանիքում։ Մեր ընտանիքը բազմանդամ էր։ Հայրս ունեցել է վեց եղբայրներ, որոնցից երեքը 1895 թ. քաղաքական իրադարձությունների ժամանակ զոհվել են։ Թուրքերը հարձակվել են Վանի վրա։ Վանեցիները կտրել են բարդիները, բարիկադներ են սարքել և տասը օր շարունակ կռվել թուրքերի դեմ։ Բայց հայերի փամփուշտները վերջացել են։ Վանը ունեցել է շատ հարուստ մտավորականներ, որոնք մտածել են, որ ավելի լավ է հեռանան Պարսկաստան։ Իսկ հայրս և հորեղբայրս ետ են եկել, թաքնվել են լեռներում, Վարագա վանքում, Աստղիկ դիցուհու մեհյանում, քանի որ հորս գլուխը գնահատված է եղել երկու հարյուր ոսկի։

Մայրս ունեցել է տասներկու զավակ, ութը՝ տղա, չորս աղջիկ։ Հայրս առևտրական էր։ Վանում կային շատ արհեստավորներ։ Բոլոր տներին կից կար այգի։ Այգեստանը տարածված էր։ Պտղատու ծառերի առատություն էր և ծաղկանոցներ։ Եթե պատահեր, որ դրացին չունենար, նվիրում էին։ Սեխը, ձմերուկը բերում էին կողքի գյուղերից։ Քիչ թուրքեր կային։ Առևտուրը մեծ մասամբ հայերի ձեռքին էր։ Պղնձագործները շատ գեղեցիկ փորագրված սկահակներ էին պատրաստում կարմիր պղնձից։ Մեր բոլոր բազկաթոռները ծիրանի կամ ընկույզի փայտից էին՝ վրան սադաֆով զարդարված։ Մեր սպասքը արծաթից էր։ Մեր տանը ճաշակով և նուրբ ապակեղեն ունեինք։

Վանը ուներ մի քանի շուկաներ։ Խաչփողանում հայրիկիս խանութն էր։ Հորս խանութը մեծ էր, սկզբում ապակեպատ գրասենյակն էր, ուր նստում էր հայրս և կարդում թերթեր։ Ստանում էր անգլիական լավագույն կտորեղեն, ռուսական չիթ, փաթուսխա։ Հորս խանութի մասնաճյուղերը գտնվում էին նաև Տրապիզոնում և Էրզրումում։ Հրեա վաճառականները Բաշքալեից գալիս, գնում էին։ Ոսկերչությունը ևս զարգացած էր։ Մեր տան մեծ դահլիճները անտիկա գորգերով էին զարդարված։

Քաղաքը կազմակերպվել է մ.թ.ա. 9-րդ դարում։ Սկզբում կոչվել է Տուշպա, ապա՝ Երվանդավան, Վան։ Վան քաղաքն ուներ ծուռումուռ փողոցներ, իսկ Այգեստանը ամառանոց էր։ Այն հսկայական մի թաղամաս էր։ Մեր տունը անկյունային էր։ Մեր տանը շատ հյուրեր էին լինում։

1896-ի դեպքերից հետո հայրս կապ ուներ Փարամազի հետ։ Արամ փաշան, Վռամյանը, Դերձակյանը մեր տանը լինում էին։ 1913 թ. մեզ մոտ բացվեց դաշնակցության տունը, որի հիմնադիրն էր Բարունակ Կապուտիկյանը՝ բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանի հայրը։

Մեր տունը երկու և կես հարկ էր։ Յուրաքանչյուր հարկ հինգ-վեց մետր բարձր էր։ Տանիքը տափակ էր, ծիրան էինք փռում, որը դեղին շափյուղայի պես էր լինում և բերանդ դնեիր, լեզվիդ վրա կհալվեր։ Առաջին հարկում հացի շտեմարանն էր։ Կային մեծ թաջիրներ։ Հացը եփում էին երկու շաբաթը մի անգամ։ Կողքին մառանն էր։ Ջնարակված ամանների մեջ լցվում էր պահուստը։ Խաղողը կախում էինք։ Նրա դիմացը կապույտ բազալտ քարով ծածկված սենյակ կար, ուր պահում էինք խմորեղենը։ Այնտեղ կային թոնիրներ, որոնք վառվում էին գազով։ Ունեինք ներքնատուն, որտեղ մարդու հասակին կարասներ կային՝ թաղված ծովի ավազի մեջ և լցված էին Շահբաղի գինով։ Այնտեղ էին պահվում նաև անուշեղենները։ Մենք ունեինք ռոկֆորից ավելի լավ պանիր, որը կանաչիով էին պահում և ամանի բերանը փակում էին ու թաղում ավազի մեջ։ Կար նաև փայտատուն։

Կալոշ, բոթին էինք հագնում։ Մեր շքեղ հագուստները գալիս էին Պոլսից։ Առաջին հարկում մենք ունեինք նաև ամառային և ձմեռային ճաշասրահներ։ Պատերին նկարներ, լուսամուտներին՝ վարագույրներ։ Խրիմյան Հայրիկի նկարը մեր հյուրասենյակի պատից էր կախված։

Երկրորդ հարկում մի հսկա քառակուսի սրահ ունեինք, որը երկու հարյուր հիսուն հոգի կառներ։ Երբ կամավորական խմբերը եկան, գեներալ Նիկոլաևը տասնհինգ օր մնաց մեզ հյուր, և այդ խրախճանքը մեր տանը եղավ։ Այդ սենյակում կային բազկաթոռներ, քանեփաներ՝ կանաչ թավիշով ծածկված, իսկ բազկաթոռների ծայրերին ոսկեգույն առյուծներ էին, սեղանի վրա հեռադիտակ և Անիի ավերակների նկարների ալբոմը։ Մեկ պատշգամբից երևում էր Վանա ծովը։ Մյուս պատշգամբից երևում էր Սիփանա սարը՝ մով կապույտի մեջ թաղված, հարավից՝ Տավրոսի սկիզբն էր, հյուսիսից՝ Շահբաղի գյուղը և Ակըռվըթին՝ հայտնի Մհերի Ագռավի քարը և ծաղկի դաշտը, որն սպիտակ էր երևում, որտեղից հետո հարձակվեցին թուրքերը։

Մենք ունեինք չորս ծառաներ, խոհարար, կառապան։ Ախոռատուն ունեինք, երկու արաբական նժույգ ունեինք, կովեր, ոչխարներ ունեինք Դարման գյուղում։ Աղո ծառայի հարսանիքը մեր տանն է կատարվել՝ ողողված լույսերի մեջ։ Կենտրոնում կախվում էր ջահը։ Ունեինք գրամոֆոն, որը բերել էին Եվրոպայից, նաև հայերեն ձայնասկավառակներ։

Մեծ հարգանք, պատիվ, սեր և ունկնդրություն կար մեծերի նկատմամբ, նաև ազգականների հանդեպ։ Մեր տանը դառը խոսք չեմ լսել։ Բոլորս սիրում էինք իրար։

Վանը ուներ երեք թատերական խումբ։ Մենք ունեինք այցելության հատուկ օրեր։ Հայրիկիս անունը Սիմոն էր, Տեառնընդառաջին հարյուրի չափ հյուր էինք ունենում։ Խաղողի որթի ճյուղերը վառում էին, վրայից թռնում էին։

Ամառը գնում էինք Վարագա վանքը։ Դա մի սրբազան վայր էր, որտեղ գյուղերից գալիս էին։ Հայ ժողովուրդը հավաքվում էր, երգում, պարում էին։

Վանում կար յոթը եկեղեցի։ Կային նաև կաթոլիկներ և բողոքականներ, որոնք ունեին առանձին դպրոցներ, հիվանդանոց։ Բայց լուսավորչականներն ավելի շատ էին։

Մենք Ս. Աստվածածին եկեղեցին էինք գնում։ Այն բավական մեծ էր, մոտ հինգ հարյուր մարդ կտեղավորվեր։ Ապրիլի 7-ին, երբ ինքնապաշտպանական կռիվը սկսվեց, Արսեն քահանան պատարագ էր մատուցում, ծերերն ու երեխաները բազկատարած աղոթում էին։ Մենք հավատում էինք, որ Աստված մեզ տեսնում է երկնքից և հետևում է յուրաքանչյուր կենդանի էակի վարք ու բարքին։ Այդպիսի երկյուղածություն կար։ Ամեն մի հարուստ ընտանիքից հաց էինք ուղարկում եկեղեցուն։ Մեծ սինիով տանում էինք եկեղեցու աշխատողների համար։ Իմ պապը՝ Գրիգորը, երբ թաղապետ պիտի ընտրվեր, մեծ թոնիրը վառել են, հաց են թխել։ Ավ. Թերզիբաշյանը գրել է այդ մասին Փարիզում, «Արծիվը իր գույնին մեջ» գրվածքում։

Մենք ունեինք յոթը դպրոց՝ Ազգային դպրոցը Սանդխտյան դպրոցն էր, ուր ես եմ սովորել։ Կար որբանոց։ Կային նաև երկամյա և քառամյա բարձրագույն դպրոցներ, որտեղ սովորում էին գյուղում դպրոց ավարտածները։ Ունեինք նաև Կենտրոնական վարժարան։

Ուսուցչական կազմը մեծ չէր։ Շատերն ավարտել էին Պոլսում։ Ինչպես իմ եղբայրները, յոթը և ինը տարեկան, գնացել էին Պոլիս սովորելու։ Նրանք հետո պիտի գնային Փարիզ, ճարտարապետական կրթություն ստանալու։ Ես յոթը տարեկանից մանկապարտեզ եմ գնացել։ Մեր բոլոր ուսուցիչները նշանավոր դեմքեր էին։ Դասավանդում էին հայերեն, աշխարհագրություն, իրավագիտություն, բնագիտություն, երգեցողություն, նկարչություն, սովորեցնում էին հայրենասիրական երգեր։ Դասամիջոցին գնդակ էինք խաղում, որը կարում էինք տանը։ Պարան էինք խաղում։ Պահմտոցի էինք խաղում։ Ես շատ երես առած եմ եղել։ Մի օր ասացի. «Վաղը դպրոց չկա», ոչ մի աշակերտ չի եղել։ Ուսուցիչը իմացավ, ծնողքիս կանչեց, բայց ես ներողություն խնդրեցի, որ ստախոսի անուն չստանամ։

Վանում առաջին անգամ բեմադրվեց Լևոն Շանթի «Հին աստվածները»։ Հայրս, մայրս ինձ ու Գուրգենին չէին տանում։ Մենք մեր լավ հագուստները դրինք կառքի մեջ, երեկոյան ես ու Գուրգենը հագած գնացինք նրանց ետևից։ Տոմսը մեկ ոսկի էր։ Երբ հայրս մեզ տեսավ՝ զարմացավ, բայց՝ բան չասաց։ Այդ պիեսը Կենտրոնական վարժարանում բեմադրվեց։ Սիրողների խմբեր էին, բայց խաղում էին նաև եվրոպական ստեղծագործություններ։ Զարիֆյանը երբ եղել է Վանում, զարմացել է։ Դերակատարներից մեկը եղել է Լեռ Կամսարը։ Վանեցիները թատերասեր էին։ Հետագային վարժապետանոցին կից շինեցին դահլիճ, որը յոթ հարյուր հոգի կտաներ։

Այնտեղ կազմակերպում էին ցուցահանդեսներ, դասախոսություններ, կուսակցական ժողովներ։

Ստանում էինք «Աշխատանք» և «Վանտոսպ» թերթերը։ Իմ մայրը ևս ուսում առած էր։ Նա մեզ պատմում էր Վիկտոր Հյուգոյի «Թշվառները»։ Անգրագետ տղամարդ չկար Վանում։ Մեր Սանդխտյան դպրոցը շատ առաջավոր էր։

Վանա ծովում Վանա տառեխ շա՜տ կար, որը էժան էր, և՛ հարուստին էր մատչելի, և՛ աղքատին։ Մեր թաղում աղքատներ կային։ Հայրիկս աշնանը սայլի վրա դնում էր ալյուր, պանիր և այլն ու տանում, բաժանում էր այդ ընտանիքներին։ Շատերը պանդուխտ էին գնում՝ իրենց ընտանիքին օգնելու նպատակով։

Մենք ունեինք կեռաս՝ ծիրանի չափ։ Պտուղը առատ էր, բացի սեխ ու ձմերուկից։ Ծիրանը արտաքինից շողշողուն էր և համով, քաղցր։ Ազատ ժամանակ այգիներում խաղում էինք։ Ծովափ էինք գնում՝ լողալու։ Ծովափը քաղաքից քսանհինգ կիլոմետր հեռու էր։ Մայրս ամեն առավոտ կառքով գնում էր, ծով էր մտնում՝ ես էլ իր հետ։ Շատ գեղեցիկ ծովափ էր։ Գնում էինք նաև Վարագա վանք, Նարեկա վանք, Ս. Գրիգոր Լուսավորչի վանքը։ Նավ և շոգենավ կային ծովային պտույտի համար։ Արտամետից Բաղեշ խնձոր էին տանում և բերում էին մեծ ձմերուկ, որի վրա կարելի էր նստել։

Ունեինք տան և դրուց հագուստ։ Դուրս գալուց հագած-կապած էինք լինում և միշտ հիշում՝ «Դու ինձ պահե բողչի մեջ, ես քեզ պահեմ մարդամեջ» ասացվածքը։ Մայրս հագնում էր ատլասից գունավոր, մինչև փեշը բլուզկա՝ կարմիր, մանիշակագույն, ճերմակ գույնի։ Մայրս պոմբարխաթից վերնազգեստ ուներ։ Մազերը բաց էին թողնված, բայց յազմա կար գլխին։ Հայրս՝ ռեդինկոտ էր հագնում՝ կապույտ կամ սև գլխարկ, ձեռնափայտ, ժիլեթ, ոսկյա շղթայով ժամացույց։ Տրապիզոնից թութուն էինք ստանում։ Ճամփորդություններ էինք անում։ Ամառը գնում էինք Արտամետ, որը հրվանդան էր ծովի մեջ, որտեղ վրաններ կային։

Տանը երկաթյա մահճակալների վրա էինք քնում։ Մայրս տանը ղեկավարում էր ամեն ինչը։ Օրական տասը-տասնհինգ հոգի հյուր էր գալիս։ Ամեն ինչ տանը կար՝ հավ, ոչխար, բանջարեղեն։ Ուխտագնացության օրվա համար հատուկ կպատրաստվեին, բաղարջ կեփեին, հալվա, ձու կխաշեին և կանաչի։

Հուղարկավորության ժամանակ երեխաներ չէին տանում։ Կանայք գերեզմանատուն չէին գնում։ Վարագա Ս. Աստվածածին եկեղեցին ուներ պանթեոն։

Ամուսնությունները շատ շքեղ ու պաշտոնական էին լինում։ Առանց սիրո կարող էին ապրել։ Սիրո բոլոր երանգները առկա էին։ Ամուսնության ժամանակ ծնողների վերջնական համաձայնությունը պիտի լիներ։ Ամուսնալուծում լինում էր, երբ բերանից հոտ էր գալիս և կամ երեխա չէր ունենում։ Անբարոյականություն՝ չեմ լսել։ Մայրս տասնվեց տարեկան է եղել, երբ ամուսնացել է, իսկ հայրս՝ քսան։

Դաշնակցության տունը մեր տան մոտն էր։ Կային նաև հնչակյաններ և ռամկավարներ։ Այդ բոլոր կազմակերպություններն էլ հեղափոխական են եղել, բայց լավ կլիներ, եթե այդ բոլոր ճիգ ու ջանքերը ուղղվեին մի նպատակի։ Պիտի ունենայինք մի կուսակցություն, ինչպես եղել է Վանում։ Վարդգես Սարենգյուլյանը Զոհրապի հետ Պոլսո պառլամենտի անդամ է եղել։ Մենք ունեցել ենք նաև ֆեդայիներ։ Հայտնի էր Տիգրան Դերոյանը*։

Վանի ժողովուրդը զինված էր։ Մեր տանը չորս հատ զենք կար, տղամարդիկ պահում էին իրենց գրպանում։ Երբ կռիվը սկսվեց, հայրիկս մեր զենքերը հանձնեց թուրքական կառավարությանը։ 1909 թ. Ադանայի ողբերգությունից հետո վանեցիները մտածում են՝ զինվել։ Հավաքում են փող, դիմում են Վռամյանին, Դավթյանին։ Նրանք գնում են Պոլիս, հանդիպում են Զոհրապին** և Սարենգյուլյանին։ Այդ ժամանակ մենք պետք է զինվեինք։

Մինչև 1915 թ. Վանում կային քաղաքական հեղինակավոր գործիչներ՝ ինչպիսիք էին Վռամյանը, Վահան Փափազյանը, Արտակ Դարբինյանը, Փարամազը, Իշխանը***։ Հնչակյանները շատ մեծ դեր կարող էին կատարել, եթե գաղտնապահ լինեին։ 1914 թ. Կոստանցայում կազմակերպված խորհրդակցության մասին թուրքերը իմանում են և Պոլսո Բայազեդի հրապարակում քսան հոգու կախեցին։

Փարամազը եկել էր Վան, որպեսզի փորձի իրենց՝ հնչակյանների ազդեցությունը, բայց տեսել է, որ Վանում դաշնակները շատ են և լավ կազմակերպված են։ Արմենականների տրադիցիաները ուժեղ էին։ Նրանք շատ նահատակներ տվեցին՝ Մկրտիչ Ավետիսյան և այլոք։

Եղել է ժամանակ, որ հայահալած քաղաքականություն չի եղել Թուրքիայում, և հայերի վիճակը շատ լավ է եղել։ Հայերը կարող էին թուրքերի հետ հաշտ ու խաղաղ ապրել։

Սահմանադրությունից հետո հայերից սկսեցին զորակոչիկներ տանել տասնութից քառասունհինգ տարեկան տղամարդկանց։ Շատ հայեր հիսուն ոսկի էին տալիս և ազատվում բանակից։ Իմ եղբայրը պատրաստվում էր Փարիզ մեկնել, մյուս եղբայրս էլ՝ Զվիցերիա, բայց թոհ ու բոհը սկսվեց։ Միշտ քրդերը հարձակվում էին քաղաքի ճանապարհներին ճամփորդների վրա։ Քրդերի գեները թալանչի էին, և թուրք կառավարությունը չէր խանգարում։

Մինչև 1914 թ. թուրքերը անպաշտոն կերպով ուժեղացրել էին բռնությունները հայերի նկատմամբ. մերոնք դիվանագիտորեն մեղմում էին, բայց նաև զինվում էին։

Քաղաքը ուներ երեք բաղնիք, որոնք շատ լավն էին։ Մարդիկ առավոտից գնում էին, այնտեղ լողանում էին, ճաշում, երեկոյան վերադառնում։ Բաղնիքում հաճախ աղջիկտեսի կերթային, որ մարմնական բարեմասնությունները տեսնային։ Այնտեղ հանդիպումներ էին լինում, զրուցում էին։ Մենք մեր տանն էինք լողանում, մեծ տաշտի մեջ՝ շաբաթը մեկ անգամ։ Մեր տան մոտ նաև հոր կար։ Ամեն փողոց երկու կողմից առու ուներ։ Մեր շենքի մեջ զուգարան կար։ Սանիտարական մաքրություն կար։

Փոքր քույրս երբ ծնվեց, տատմեր եկավ։ Մեզ հեռացրին տնից։ Մայրիկիս ձայնը լսում էինք այգուց։ Հայրիկս ասեց. «Ես գնացի ծովից մի փոքրիկ աղջիկ բերի»։ Եվ մենք հավատում էինք։ Ես ութը տարեկան էի։ Ամոթխածություն կար։ Մեր գիտելիքները սահման ունեին։ Ընտանիք էր, ուր ամեն մեկը գիտեր իր տեղը։ Մեզ մոտ ձեռագործ շատ էին անում, հատկապես ժանյակագործություն, բայց ես սիրում էի կարդալ։

Տղամարդիկ խմում էին օղի՝ մատնաչափ բաժակներով։ Ազգականները փոխայցելություններ կանեին։ Մեր հարսները Ճիտեճյանների, Հյուսյանների, Գափամաճյանների, Թերլեմեզյանների, Շահբաղունցյանների երևելի ընտանիքներից էին, որոնք նպաստել էին ազատագրական պայքարին։

Վանում հիմնված էր Կանանց միություն։ Ֆեդայիները ծպտված գալիս էին մեր տունը։ Նրանց «ղաչաղ» էին ասում։ Նրանց սնունդը ապահովված էր, և իրենք գալիս էին, հաշվետվություն կտային։ Մենք՝ երեխաներս, գիտեինք, որ ոչ ոքի չպիտի հայտնենք նրանց մասին։ Գիտեինք, որ ղաչաղները հեղափոխականներ են։ Նրանցից շատերին ես անձամբ ճանաչում էի։ Մենք լավ հարաբերությունների մեջ էինք նաև թուրք նահանգապետ Ջևդեթի, Գասիմ բեկի հետ։ Նրանց տները մորս հետ գնում էինք այցելության։

* Տիգրան Դերոյան (Վազգեն) (1873, Վան – 1898, գ. Կուռուբաշ, Վան) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ:
** Գրիգոր Զոհրապ (1861, Կ.Պոլիս – 1915, Մեծ եղեռնի նահատակ) – գրող, հրապարակախոս, փաստաբան-իրավագետ, հասարակական, քաղաքական գործիչ:
*** Ազգային ազատագրական շարժման գործիչներ:

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=32

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: