Վանա լիճը. մի ողջ պատմություն

Հասան Հասթյուրեր

Վանի Արճեշի երկրաշարժի պատճառով Բաշարան Դյուզգյունի ու Հյուսեին էքմեքչիի հետ անցյալում գնացել էինք Վան:

Դա իմ երկրորդ այցն էր Վան: Առաջին անգամ այդ շրջան գնացել եմ 2009 թ. սեպտեմբերի վերջին կիրակի օրը: Վան վայրէջք կատարելուց հետո հասել եմ Արարատ, Արևելյան Բայազետ:

Պատմական Իսհակ փաշա պալատում լսելով Թուրքիայի պետական օպերայի` Արարատ լեռան լեգենդը գալա-ներկայացումը` այդ պատմական վայրը վերապրեցի այլ զգացումներով:

Թեև սեպտեմբեր ամիսն էր` սարսափելի ցուրտ էր: Այդ վայրերում ճանապարհորդողը հաճույք էր զգում: Մենք մշտապես լավ ժամանակ ենք անցկացնում Թուրքիայի արևմուտքում… Մինչդեռ Թուրքիան նաև արևելք ունի: Ուրիշ աշխարհագրական դիրք, ուրիշ մշակույթ:

Անատոլիայի անվերջանալի պատմական հարստությունը տեսնելու համար, հավատացեք, որ մի կյանքը բավարար չէ:

* * *

Մինչև վերադարձս Վանում մնացել եմ երկու օր:

Վանա լճի ափին գտնվող Մերիթ Շահմարան հյուրանոցում մնալով` բախտ եմ ունեցել 24 ժամ շարունակ դիտել Վանա լիճը:

Անունը լիճ է, սակայն ծովի նման է: Ըստ էության` այդ շրջանի մարդիկ Վանա ծով են ասում: Որպես հեքիաթ պատմում են նաև Վանա ծովի հրեշի մասին: Լոնդոնում բնակվող ավագ քույրս կատակով ասել էր. «Եթե կարող ես, նկարիր Վանա լճի հրեշին»:

Ես էլ փորձել էի Վանա լճի մի կետ մատնանշել ու հետո տեխնիկայի միջոցով այդ կետում հրեշի պատկեր տեղադրել:

* * *

Վանում շատ տարբեր և գեղեցիկ վայրեր կան, ուր կարելի է գնալ և զբոսնել:Անատոլիայի տարբեր, կուսական մշակույթն ապրում է այնտեղ: Տարբեր մշակույթ, տարբեր խոհանոց…

Վանի նախաճաշը հայտնի է: Վերջին այցիս ժամանակ ընկերներով փորձեցինք: Երբ ասեցինք, որ ներկայցնեն, թե ինչ կա Վանի նախաճաշի ճաշացուցակում, մի ակնթարթում այսպես բնութագրեցին. «… Մեղր և կրեմ, կաթ, կարագ, մուրթուղա, ձու, հատուկ Վանա փիդե (հացի տեսակ-Ակունքի խմբ.), աչըք էքմեք (մատնաքաշ-Ակունքի խմբ.), լավաշ, ջաջըք (մածունով և վարունգով աղցան-Ակունքի խմբ.): Վանի շրջանում ջաջըքը պատրաստում են քամած մածունով, ավելացնում են նաև կանաչ սոխ և բիբար: Մատուցվում է կարագով, շատ համեղ է: Քունջութով դոշաբ, նրբերշիկով ձվածեղ, Քարաքովանի մեղր, ղավումայով ձվածեղ»:

Բացի այդ` հայտնի է նաև Վանի կանաչիով պանիրը, որի մասին պատմում են. «Գարնանը Վանում կանայք երփներանգ հագուստներով բարձրանում են լեռները և հավաքում կանաչիով պանրի համար անհրաժեշտ թարմ խոտաբույսերը, որոնք բոլորն աճում են լեռներում` բնական պայմաններում: Այս նպատակով ոչ մի խոտաբույս գյուղատնտեսական պայմաններում չեն աճեցնում: Արտադրելու կարիք էլ չկա, որովհետև Վանի լեռները մի քիչ անձրև ու ձյուն են վերցնում և առատորեն խոտաբույս են տալիս: Անուշաբույր լեռնային ուրցով սնվող յայլաների կենդանիների կաթից պատրաստված պանրին ավելացրած խոտաբույսերն անհագուրդ համ են հաղորդում»:

* * *

Վանա լճի ամենամեծ կղզին Աղթամար կղզին է: Ափից Աղթամար կղզի գնացի նավով: Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին է այդ փոքրիկ կղզին վերածել նկարահանումների կենտրոնի: Ինչու՞ է Սուրբ Խաչ եկեղեցին հայտնի:

«… Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցել է ճարտարապետ վանական Մանվելը` Վասպուրականի իշխանական տոհմի թագավոր Գագիկ Առաջինի հրամանով 915-921 թթ.:

Եկեղեցին կառուցվել է սրբազան մասունքը պահպանելու համար, որը Վանի տարածաշրջան է բերվել 7-րդ դարում` այն բանից հետո, երբ Երուսաղեմից փախցրել են Իրան: Եկեղեցին, որը կառուցվել է կղզու հարավ-արևելքում, համարվում է միջնադարյան հայկական արվեստի ամենափայլուն կոթողներից մեկը:

Եկեղեցին, որը պատկանում է կենտրոնական գմբեթավոր եկեղեցիների տիպին և ունի քառատերև երեքնուկի ձև ունեցող խաչաձև նախագիծ, կառուցվել է կարմիր սրբատաշ տուֆից: Եկեղեցու արտաքին ճակատը զարդարված է բույսերի և կենդանիների մոտիվներով հարուստ ռելիեֆներով, ինչպես նաև` Աստվածաշնչից վերցված պատկերներով: Այս առանձնահատկությամբ եկեղեցին հայկական ճարտարապետության պատմության մեջ աննախադեպ տեղ է զբաղեցնում:

Ա. Ռեդգեյթը «Հայերը» գրքում գրում է, որ հայոց արքա Գագիկն այս եկեղեցին կառուցելու համար բոլոր շրջակա քաղաքակրթությունների պալատներից ճարտարապետներ և վարպետներ է բերել: Երբ 1021 թ. Վասպուրականի թագավորությունը դադարել է գոյություն ունենալ, 1113 թ. կառույցները վերածվել են վանքերի. մինչև 1895 թ. եկեղեցին եղել է շրջանի Հայոց պատրիարքարանի կենտրոն: Աղթամարի եկեղեցին վանքի վերածվելուց հետո հիշատակվում է «Սուրբ Խաչ» անվամբ:

Սուրբ Խաչ եկեղեցուն 13-րդ դարի վերջերին հավելվել է Ստեփանոսի մատուռը, 1293 թ.` Զաքարիայի մատուռը, 1763 թ.` եկեղեցու արևմտյան հատվածի ժամատունը և վերջում `19-րդ դարի սկզբներին` Զանգակատունը»:

* * *

Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին մի փոքրիկ եկեղեցի է, սակայն պատմական կարևորության ու ունեցած պատմական առանձնահատկությունների մասին իմանալու դեպքում այդ փոքրիկ կղզում և Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցում գրեթե մեկ օր կարելի է անցկացնել:Կղզուց ձյունապատ լեռներին նայող և նկարող մարդը հիացմունք է ապրում:

Երբ ասում են արևելք, մարդու միտքն անմիջապես գալիս է մաքսանենգության և քրդական հարցի հետ կապված բախումները: Մինչդեռ Թուրքիայի արևելքը` Վանի շրջակայքը, առաջինն է, որը զբոսաշրջության նպատակով կարող է մարդու միտքը գալ: Նրանց, ովքեր ցանկանում են տեսնել մեկ այլ վայր, անպայման խորհուրդ կտամ:

http://www.arcaajans.com/kose.asp?kose_id=3999

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

akunq.net