Թուրքիայի հայերի զարթոնքը

Թունջելի (Դերսիմի պաշտոնական անվանումը-Ակունքի խմբ.)- Ամենաներքևում` խնձահովտի խորքում, Մնձուր գետի կատաղի ջրերը` փրփրուրի հսկայական փնջով, գալիս են ու զարնվում ժայռին: Ապառաժների բարձունքից «տղամարդիկ և կանայք են նետվել ջուրը,-պատմում է արդեն սպիտակող բեղերով վաթսունամյա Էնվեր Դևլեթլին,-Ոմանք նետվում էին, որպեսզի փրկվեին թուրք զինվորներից, և գետն այս հատվածում կաս-կարմիր էր կտրել արյունից: Վանք գյուղի բնակիչները կոտորվել են այստեղ` 1915-ին»:

Առասպելական ուժ ունեցող այս ջուրը, որը հոսում է Դերսիմի շրջանում` Թուրքիայի արևելքում, դարձել է Օսմանյան կայսրության հազարավոր հայերի` 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանւթյան զոհերի գերեզմանը: Գրեթե մեկ դար անց ալիքներն անընդմեջ բերում են այդ ողբերգական պատմության հուշերը` ճնշումներով ու կոտորածներով համեմված: Դարերից ի վեր տեղական` քրդական, հայկական և ալևիական, հավատալիքները փառաբանում են այս բարեբեր գետը:

Լեշդերե ձորը (Դիակների ձոր)

«Ոմանք նետվում էին, որպեսզի փրկվեին թուրք զինվորներից, և գետն այս հատվածում կաս-կարմիր էր կտրել արյունից: Վանք գյուղի բնակիչները կոտորվել են այստեղ` 1915-ին»:

Բարձունքից թվում է, թե Դերսիմ փոքրիկ քաղաքը մեկնվել է հովտում: Մի քանի տներ են գտնվում բլրի վրա` հին հայկական թաղամասի այն վայրում, որը Ցեղասպանությունից հետո կնքվել է Kalan («Մնացող») անվամբ: Էնվեր Դևլեթլին ցույց է տալիս մի փոքրիկ գերեզմանոցի` խոտերի մեջ ցրված մի շարք գերեզմաններ. «Այնտեղ Պողոսն է` պապիս եղբայրը…»:

Հայկական ծագում ունեցող Էնվեր Դևլեթլին պատմում է, որ 1915-ի Ցեղասպանությունից հետո վերապրածներն իսլամացվել են. հորեղբայր Աբրահամը դարձել է Իբրահիմ… Թղթապանակից ելած պետական քարտի վրա Էնվերը կոչվում է Դևլեթլի, անուն, որը թուրքերենով նշանակում է պետականամետ (Devletli-ն թուրքերենում ունի ամենակարող, հարուստ, երջանիկ, հաջողակ իմաստները-Ակունքի խմբ.): Այս հայրանունը նրա ընտանիքին տրվել է 1950-ական թվականներին: Սակայն արդեն մի քանի ամիս է, ինչ Էնվերն սկսել է կոչվել Ասատուր, որը հայկական անուն է:

Նա սկսել է հայերեն սովորել և երբեմն եկեղեցի է այցելում, երբ վերադառնում է Ստամբուլ: «Ես ուզում եմ պաշտոնապես վերագտնել հայկական ազգանունս,-բացատրում է նա,-Դա այստեղ իրականանալի կլինի մեկ կամ երկու տարուց: Ես այդ հարցը քննարկել եմ երեխաներիս հետ, ովքեր ավարտում են իրենց ուսումը: Նրանք ինձ խնդրել են մի փոքր սպասել: Դժվար է աշխատանք գտնել հայկական ազգանունով…»:  Նրա 10 եղբայրներից ու քույրերից մի քանիսը նույն ուղին են ընտրել: Մեհմեդը դարձել է Գևորգ, իսկ քույրը` Նուրջանը, ով տեղափոխվել է Ֆրանսիա, այսուհետ կոչվում է Ժաննետ… Մյուսները դեռ վարանում են այդ հարցում: Ընթացակարգը Թուրքիայում շարունակում է զգուշավորություն պահանջել: «Մարդիկ բողոքում են իմ դեմ, որովհետև ես ասում եմ, որ հայ եմ»,-բացահայտում է Ասատուրը:

Միհրան Փրկիչը պատասխանում է հեռուստալրագրողի հարցերին

Մինչդեռ նա միակը չէ: Պաշտոնապես մուսուլման-ալևի (ալևին չի կարող մուսուլման լինել-Ակունքի խմբ.) եղող մի քանի դերսիմահայեր սկսել են բարձրաձայն պահանջել երկար ժամանակ մերժված և ամոթալի համարված հայկական ինքնությունը: Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինն առաջիններից մեկն է. նա վերադարձել է Հայ առաքելական եկեղեցու հավատքին, փոփոխություն է մտցրել ինքնության վկայականում դատարանի միջոցով և 2010 թ. հիմնել Դերսիմի հայերի միությունը: «Մենք պարտավոր ենք պահպանել մեր ինքնությունն ու մշակույթը, պահանջել` մեր արմատները և այլն»,-գոչում է ձախակողմյան հոսանքների մեջ ներքաշված այս քաղաքական մարտիկը: 600-ից ավել մարդ է բռնել նրա ուղին: Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը չի վարանում փաստել, թե «Դերսիմի բնակչության 75 տոկոսն իրականում հայկական ծագում ունի»: Այս թիվն անկասկած չափազանցված է:

Պատի մեջ պահպանված խաչքար

Այդ լեռնոտ շրջանը դարեր շարունակ հավասարապես բնակեցված է եղել քրդերով ու քըզըլբաշներով, որոնց պաշտամունքը զրադաշտականության, քրիստոնեության և իսլամի խառնուրդ է: Սակայն տասնյակ գյուղեր 1915-ից առաջ կրում էին հայկական անուններ: Դա են վկայում վանքերի և եկեղեցիների մնացորդները, երբեմն` մի քանի քարեր` տան պատերի վրա:

Ըստ պատմաբան Ռայմոնդ Գևորգյանի` Ցեղասպանությունից առաջ այս շրջանում կային հայկական 157 պաշտամունքի վայրեր: Էրգենում են պահպանվում 10-րդ դարում կառուցված մի հոյակապ տաճարի քարե պատերի մասերը: Նազիմիյեն շատ բնակիչների համար պահպանել է իր հին անվանումը` Քըզըլ Քիլիսե (Կարմիր եկեղեցի): Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինի համաձայն` անգամ Դերսիմի անունն է հայկական և ծագում է Տեր-Սիմոնից` Սուրբ Սիմոնից:

Էրգենի հայկական եկեղեցու ավերակները. 10-րդ դար

1915 թ. ամռան ընթացքում երիտթուրքերի կառավարությունը տվել է տեղահանության հրամանը: Դերսիմում կառավարիչները հանդիպում են տեղի քրդական ցեղախմբերի առաջնորդների դիմադրությանը, ովքեր հաճախ մերժում են հանձնել հայերին: Շրջակա բնակավայրերից, հատկապես «սպանդանոցի վերածված» Խարբերդից փախած հայերը զանգվածաբար գալու էին` ապաստանելու Դերսիմի լեռներում: Այս շրջանը, որտեղից օսմանյան սուլթանները դարեր շարունակ ի վիճակի չեն եղել հարկեր գանձել, օթևան է տվել առնվազն 15 հազար հայի` ըստ Ռայմոնդ Գևորգյանի «Հայոց ցեղասպանությունը» (“Génocide des Arméniens”, Odile Jacob, 2006) աշխատության: Թեմուր աղան, ով Հագյու գյուղի մեծ սեփականատերերից էր, ուներ իր սեփական զորքը և իր հողերի վրա աշխատեցնում էր բազմաթիվ հայ գյուղացիների, մերժել է կապել նրանց: Հենց նրա շնորհիվ այսօր գոյություն ունի Ջաֆեր Թեյհանջին, որի նախնիները հայեր են: Դրա համար էլ երիտասարդը գալիս է` հիշատակի տուրք մատուցելու նրա գերեզմանին:

Ամբողջական գյուղեր են կրոնափոխ եղել կամ մինչ օրս թաքցրել իրենց ինքնությունը: Կենտրոնական իշխանությունների նկատմամբ միշտ անհնազանդ Դերսիմը շարունակել է ընդդիմանալ նաև Թուրքիայի Հանրապետության վարած ուծացման քաղաքականությանը, որը նրան բռնի ուժով պարտադրում էր մուծել հարկերը: 1937 թ. Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը բիրտ ռազմական ուժ է բանեցրել այս շրջանի հանդեպ, որպեսզի պաշտոնապես ճնշի ցեղերի ըմբոստությունը:

Արդյո՞ք պետությունը ցանկություն է ունեցել` Դերսիմին ստիպելու վճարել այն բանի համար, որ հովանի է եղել հայերին: Մի՞թե խոսքը գնում էր 25 տարի առաջ սկսված աշխատանքն «ավարտին հասցնելու» մասին: Այդ վարկածը պաշտպանում է էթնոերաժշտագետ Հասան Սալթըքը, ով տասը տարի շարունակ ուսումնասիրել է 1937-ի ցավալի իրադարձությունները: 30 հազարից ավել մարդ է ջարդերին զոհ գնացել. նրանց մեծ մասը ալևի էր, որոնց շարքում նաև` հազարավոր ծպտյալ հայեր: Եվ Դերսիմը կնքվում է այդ ռազմական գործողության անունով` Թունջելի, որը թուրքերենով նշանակում է «բրոնզե ձեռք»: 

Այնուամենայնիվ թվում է, թե այս տաբուն սկսել է վերանալ: Դեկտեմբերի սկզբներին (նոյեմբերի վերջերին` 23-ին-Ակունքի խմբ.) Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հանրապետության անունից ներողություն խնդրեց Դերսիմի կոտորածների կապակցությամբ: Պատմական ժեստ, որն ուղի է հարթում` Թուրքիայի պատմության այլ զգայուն դրվագները հիշելու առումով, էջեր, որոնց առաջին շարքում է գտնվում Հայոց ցեղասպանությունը:

Պարում են դերսիմցիները

1937-ի սպանությունների հուշերը դեռ կենդանի են այստեղի գյուղերում: Միրաքյան հայկական ցեղախմբի հին առաջնորդներից Ա. Ալանյազին` «Բոլորը հայ են»,- ասում է Հիդիր Բոզթասը` կարկատած հագուստներով ծեր գյուղացին: Հազվադեպ են նրանք, ովքեր բացահայտ կերպով ընդունում են դա: «Պապս և իր եղբայրն այստեղ են սպանվել: Մենք շատ վախեցանք, երբ զինվորները 1937 թ. վերադարձան. դա ցեղասպանության վերադարձն էր: 1915 թ. սկսած նրանք մեզ սպանում են, քանի որ հայ ենք»,- ասում է 88-ամյա ծերունին:

Նրա որդին` 57 տարեկան Մուստաֆան, պատկանում է «լռության սերնդին», որի համար «հայությունը» մի թուլություն էր, որը երբեք չպետք է ի ցույց դրվեր: Հայերն անհետանում են բազմության մեջ: «Հայրս մեզ հայերեն չի սովորեցրել»,– ափսոսում է այս մարդը, որի հյուրասրահը զարդարված է ալևիների կողմից պաշտվող Ալիի պատկերով: Մուստաֆան որոշել է պայքարել, որպեսզի վերադարձնի իր նախնու` Պետրոսի այն արտերը, որոնք խլվել են պետության կողմից: «Բոլորը գիտեն, որ դրանք Պետրոսի արտերն են»,- ասում է նա:

Չիմենլիում «հայերին չէին սպանում»,- պատմում է 87-ամյա Հյուսեինը, ով դերձակ Համբարձում Բոյաջյանի թոռն է: Նրա մայրը` Շողաթը, մեկ ուրիշում գյուղում հրաշքով է փրկվել կոտորածից: «Նրանք շարք էին կանգնեցնում կանանց և երեխաներին, որպեսզի մահապատժի ենթարկեին վերջիններիս, ապա` սպանում նրանց դաշույններով: Նա (Շողաթը-Ակունքի խմբ.) փրկվել է մահից, բայց նրա թևերի և ուսերի վրա ողջ կյանքի ընթացքում պահպանվել են դաշույնի հարվածների հետքերը»,-պատմում է Հյուսեինը: Այս զառամյալ մարդը հայ է մնացել, բայց մահմեդական անուններ տվել իր երեխաներին:

Այսօր լարվածությունը մթնոլորտում սկսել է թուլանալ, և «թոռները ավելի հեշտ են խոսում իրենց հայ լինելու մասին: Դերսիմում չկա այն սոցիալական ճնշումը, որը պետք է որ առկա լինի երկրի այլ շրջաններում»,-ենթադրում է նրա որդի Մեհմեդը, ով մի փոքրիկ ձեռնարկության ղեկավարն է: «Ծնողներիս կողմից կիսով չափ հայ եմ, կիսով չափ` ալևի: Այս երկու մշակույթները շատ մոտ են իրար, բայց ինձ ավելի շատ հայ եմ զգում: Թերևս պատճառն այն է, որ հայրս ինձ է փոխանցել Ցեղասպանության պատմությունը»,-կարծում է նա: Նրա քույրը իրեն «ալևի» է ներկայացնում, ապա` հավելում. «Բայց նաև հայ… Աղջիկս Ստամբուլում եկեղեցի է գնում` աղոթելու»:

Հազվադեպ են հանդիպում ընտանիքներ, որոնցում չեն եղել հայ մեծ մայրեր կամ մորաքույրներ: Սակայն արյունը խառնված է Դերսիմում: Ոմանք իրենց քուրդ բնորոշումն են տալիս, ուրիշները` ալևի` այնուամենայնիվ նշելով, որ հայ են: Բոլորի կողմից ընդունված են ժողովրդական երգերն ու պարերը. Սուրբ Սարգսի տոնը սովորաբար նշվում է համատեղ: «Մեզ համար քոչարին միշտ համարվել է քրդական պար: Սակայն հիմա ես հասկանում եմ, որ այն հայկական է: Եվ երբ ես առաջին անգամ ունկնդրեցի պոլսահայ երգխաչմբին, ես այդ բոլոր երգերը մինչ այդ լսել էի քրդերենով»,-նշում է Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը:

Մարաթուկ համույթը` Մնձուրի փառատոնին

Այս ամառ Մնձուրի ամենամյա մեծ փառատոնին առաջին անգամ Դերսիմ է գնացել 25 հոգուց բաղկացած մի հայկական ավանդական նվագախումբ (Մարաթուկ համույթը – Ախունքի խմբ.), որը համերգներ է տվել այնտեղ և նվագել տեղացի երաժիշտների հետ:

Պատմության մեջ խորանալով` ավելի լավ ես ըմբռնում, թե ինչու են Դերսիմի բնակիչները 20 տարուց ավել ընդդիմանում ջրամբարի կառուցման նախածգին, որը շուտով ծածկելու է այդ վայրի հովիտը: Վերջինս հազիվ է թաղված ասֆալտի երկար շերտի տակ` լեռների խորքում: Թուրքական պետությունը, որ բետոնի հարվածով ընտելացրել է Տիգրիսն ու Եփրատը, հիմա էլ ուզում է Մնձուրը հնազանդեցնել:

21.12.2011

«Լը Մոնդ» օրաթերթ

Ֆրանսերենից թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net