Նեզիհե մորաքրոջ պատմությունը Դերսիմի համառոտ պատմությունն է

Էյուփ Ջան

Նեզիհե մորաքրոջ պատմությունը Դերսիմի համառոտ պատմությունն է: Դեռևս 4 տարեկանում Նեզիհե մորաքրոջ ընտանիքին կոտորել են, իսկ նրան որդեգրել է էլյազիգցի Իբրահիմ Չավուշը:

«Միլլիյեթ» թերթի սյունակում երեկ Գյուների Ջըվաօղլուն բարձրացրեց այն հիմնական հարցը, որն անհրաժեշտ է Դերսիմի վերաբերյալ քննարկումներում:

Անցյալ օրը իմ սյունակում անդրադարձել եմ Ջեմալ Ուշշաքի` «Հրամանը մեկ բառ էր`ոչնչացնել» վերնագրով հոդվածին:

Ջըվաօղլուն հոդվածը նույնությամբ մեջ է բերել իր սյունակում և հետո բարձրացրել է այդ կարևոր հարցը, որը խղճի  և մտքի միջև անիմաստ մանևրելու տեղիք է տալիս: Մեջ եմ բերում.

«Խիղճ ունեցող և ոչ մեկը չի կարող իր մեջ պահել այն, ինչ տեղի է ունեցել Դերսիմում: Գնդապետ Հուլուսի բեյի պատմածները, ով ըստ Ջեմալ Ուշաք` հուսալի է նրանով, որ «Սաիդ Նուրսիի մտերիմ աշակերտն է», ու հատկապես «ոչնչացմման հրաման է արձակվել» պնդումը «սարսափազդու» են, սակայն անպատասխան է մնացել մի հարց, որը լուսաբանման կարիք ունի: Հոդվածը կարդալուց հետո մտածեցի. «Դերսիմում ապստամբություն չի եղել: Միայն մի քանի լեռնային գյուղերից չեն կարողացել հարկ գանձել: Որոշ գյուղեր նաև զինվոր չեն տվել: Դրա պատճառով Անկարայից ՈՉՆՉԱՑՄԱՆ հրաման է արձակվել: Ոչնչացնել բոլորին` հաշվի չառնելով ծեր ու մանուկ, կին ու երեխա…

Մինչդեռ…

Այն ժամանակ էլ, անկասկած, Թուրքիայի մյուս վայրերում եղել են հարկ և զինվոր չտվողներ, սակայն այդ անձիք իրավական հետապնդման են ենթարկվել, իսկ նույն վիճակում հայտնված Դերսիմի համար` ոչնչացում… Լավ… Ինչու՞մ է կայանում այս տարբերությունը:

Եթե Դերսիմում ամեն ինչ իր հունով էր ընթանում, ինչու՞ Անկարան ոչնչացման հրաման տվեց` ասելով, թե մի քանի լեռնային գյուղացիներից հարկ չեն կարողանում գանձել, չեն զինվորագրվում:

Ասենք, թե ոչնչացման հրամանն իրականություն է, սակայն ինչու՞ Դերսիմը: Հանրապետությունն ու նրա հիմնադիրները քինախնդիր չէին Դերսիմի նկատմամբ: Ընդհակառակը` Աթաթուրքին Դերսիմը հոգեհարազատ էր:

Էլյազիգի նահանգապետ Գալիփ բեյը Հայդար աղային, ով Դերսիմի հայտնիներից էր, Աթաթուրքին սպանելու համար գումար էր տվել, սակայն Հայդար աղան, Աթաթուրքի մեքենայի առաջը կտրելով, այս գումարը հանձնել էր Ազգային-ազատագրական պայքարի (նկատի ունի 1919-1922 թթ. Թուրք-hունական պատերազմը, որը թուրքերը համարում են Ազգային–ազտագրական /Türk İstiklâl Harbi, Millî Mücadele/-Ակունքի խմբ) համար: Աթաթուրքն էլ Հայդար աղայի եղբորը` Դիյափ աղային դարձրել էր Դերսիմի պատգամավոր: Նրան իր կողքին էր պահում, հետևաբար` Դերսիմի նկատմամբ անկախ բացասական ընկալում չի կարող լինել»: 

Այդ դեպքում հարցը դեռևս անպատասխան է:

«Ինչու՞…»

Հարցը և’ տարածված, և’ անկեղծ է, սակայն անպատասխան լինելու հարցում Գյունրի բեյի հետ համամիտ չեմ:

Բազմաթիվ պատասխաններ կան:

Նախ և առաջ նորից խոսում ենք 1930-ական թթ. աշխարհից, որտեղ գերիշխում էր ազգային պետություն հիմնելու ռասիստական քաղաքականությունը:

Ինքներս մեզ ուզում ենք հավատացնել, թե Իտալիայում, Իսպանիայում և Գերմանիայոմ գործադրված ռասիստական և մոնիստական քաղքականությունն այս կամ այն չափով Թուրքիայում չի՞ գործադրվել:

Բնականաբար այդ դեպքում պատասխանը չենք կարող գտնել:

Գյուներ բեյին խորհուրդ կտամ մեկ անգամ ևս դիտել «Դերսիմի կորուսյալ դուստրերը» վավերագրական ֆիլմը, որն անցյալում տեղադրել էր իր սյունակում: Որովհետև իր ասած «դեռևս անպատասխան» հարցի պատասխանը այդ աղջիկների պատմությունն է, ում մազերը սափրելով` որդեգրել են տվել սպաներին:

Նեզահաթ Գյունդողանի պատրաստած փաստագրական ֆիլմը սկսվում է Ինոնյուի 1925 թ. Արևելյան բարեփոխումների ծրագրի հետևյալ խոսքերով. «Մեր պարտքն է թուրքական հայրենիքում գտնվողներին անպայման թուրք դարձնել: Նրանց, ովքեր կընդդիմանան թուրքկան ռասային և թուրքականությանը, ոչնչացնելու ենք: Այն որակները, որոնք փնտրում ենք հայրենիքին ծառայողների մեջ, նախ և առաջ այդ մարդու թուրք և թուրքական լինելն է»:

Դրան հետևում են Ֆևզի Չաքմաքի և Մուստաֆա Քեմալի խոսքերը. Դերսիմն անվանում են «սարսափելի թարախապալար»: Իսկ արդյունքում` ապստամբության բացակայության պայմաններում ռազմական գործողության ծրագրեր և կոտորած…

Մի մարդ կսպանի՞ այն մարդկանց, ում հետ մտերմացել է: Նեզիհե մորաքույրը, ում ընտանիքին կոտորել են, երբ ինքը դեռևս 4 տարեկան էր, և ում որդեգրել է էլյազիգցի Իբրահիմ Չավուշը, պատմում է. «Ես մյուս աղջիկների համեմատ երջանիկ էի: Էլյազիգցի Իբրահիմ Չավուշն, ով ինձ տարավ, իրոք ինձ հայրություն արեց: Սակայն մի օր կինը, ում ես մայր էի ասում, չկարողացավ դիմանալ, լացեց` ասելով. «Նրա ընտանիքը կոտորեցիք, իսկ հիմա ասում ես երեխաս»: Իբրահիմ Չավուշն էլ խոստովանեց ճշմարտությունը: 17 տարեկան էի: Բարեկամներս եկան և ինձ տարան Խոզաթ, որտեղ ես ծնվել եմ: Պարզվում է` տարիներ շարունակ ընտանիքիս սպանած մարդուն «հայրիկ» եմ ասել»:

Սրա՞ն ինչ կասեք, Գյուների’ բեյ, դեռևս Ձեր հարցն անպատասխա՞ն է:

http://dersimnews.com/dersim38/nezihe–teyzenin–hikayesi–dersimin–ozetidir.html