Դերսիմի ցեղասպանության գլխավոր ճարտարապետը Մուստաֆա Քեմալն է

Սեյֆի Ջենգիզ

Մուստաֆա Քեմալն էր, որ 1935 թ. վերջրին Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովում Դերսիմի խնդիրն օրակարգ բերեց և դրանից անմիջապես հետո Թունջելիի օրենքները հրապարկելով` Դերսիմը որպես թիրախ մատնանշեց իրենց բանակին:

Ալևի մտավորականների մեջ բավական տարածված է այն մտայնությունը, թե Մուստաֆա Քեմալը Դերսիմի ցեղասպանության մեջ մեղք չունի, այն, ինչ եղել է, կատարվել է այն ժամանակ, երբ նա հիվանդ էր և անտեղյակ էր:

Այս մտայնությունը իրականության հետ որևէ աղերս չունի:

Մուստաֆա Քեմալը մեկն է, ով, որպես իթթիհադական, դեռևս Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին խառնվել է Դերսիմի հարցին:

Համաձայն Գլխավոր շտաբի ռազմական պատմության և ռազմավարական հետազոտությունների ինստիտուտի պահոցային տեղեկությունների` 1916 թ. մարտի 8-ին Դերսիմի ապստամբությունը ճնշել է «Մուստաֆա Քեմալ փաշան», ով այդ ընթացքում 16-րդ կորպուսի հրամանատարի պաշտոնն էր զբաղեցնում: Հատկապես ազդեցիկ էին ռուսների գործողությունների ասպարեզը սահմանափակելու և Դերսիմի ապստամբությունը ճնշելու ուղղությամբ նրա ձեռնարկած կամ առաջարկած միջոցառումները (ATASE, դարականիշ 147, թղթապանակ 664, Fh. 80-ից մեջբերեց Սուաթ Աքգյուլ, Դերսիմը ամերիկյան և անգլիական զեկույցների լույսի ներքո, էջ 38):

Այն բանից հետո, երբ դեպի Բալու և Էլազիգ ուղղություն վերցրած ապստամբներին Դիարբեքիրից և Էլազիգից ուղարկված խմբավորումները ստիպել են քաշվել Բերի Սույուի հյուսիս, Մուստաֆա Քեմալն իր պաշտոնը հանձնել է փոխգնդապետ գալաթացի Շևքեթին, ով 1916 թ. հունիսին ապստամբությունը ճնշել է:

Դերսիմի այս ապստամբությունը ճնշելուց կարճ ժամանակ անց ռուսները զավթում են Երզնկան: Այս մթնոլորտում Դերսիմն իր անկախության համար կրկին գործի է անցնում: Դերսիմցի առաջնորդները, որոնց շարքերում էին Քոչգիրցի Ալիշերը, Մուստաֆա Վեֆան և Հայդարը, Դերսիմի և Քրդստանի անունից հանդիպում են ռուսների և հայերի հետ ու պայմանավորվածություն ձեռք բերում: 1916 թ. հուլիսին Օվաջըքում ստեղծվում է Դերսիմի կառավարություն, որը ռուսներն ու հայերը պատրաստվում էին ճանաչել:

Ահա հենց այս ժամանակ իթթիհադականները Դերսիմում ստեղծված այս կորիզի ղեկավարությանը մեկ անգամ ևս վերջ դնելու համար լիազորում են Մուստաֆա Քեմալին, ով այդ ժամանակ Երկրրդ բանակային կորպուսի հրամանատարի տեղակալն էր (Տե’ս ATASE Arşivi, Kl. 2950, Ds. 71, Fh. 1, 79, 80 և 81-ից մեջբերում է Ս. Աքգյուլը, տե’ս նույն տեղում, էջ 41):

Ռուսների հետ քաշվելուց հետո թուրքական բանակը ոչնչացրեց Դերսիմի ղեկավարությանը (1918 թ.):

Մուստաֆա Քեմալն ու դերսիմցիները կարճ ժամանակ անց կրկին հանդիպեցին: Այն ժամանակ, երբ Մուստաֆա Քեմալն ու նրան ուղեկցողները, որոնց Սամսուն էր ուղարկել օսմանյան կառավարությունը, հայերի, Դերսիմի ու քրդերի անկախության նկրտումները խոչընդոտելու նպատակով կազմակերպում էին Էրզրումի և Սեբաստիայի (Սվաս) կոնգրեսները, մոտավորապես նույն ժամանակ Դերսիմում ձևավորվում էր քեմալականների հեղինակությունը չճանաչող ժամանաաշրջանի միակ իրական ազատագրական շարժումը: Ջելալ Բայարի խոսքերով դերսիմցիները իրենք ստիպեցին սկսել Քոչգիրիի գործողությունը, որը, ինչպես գիտեք, արյան մեջ ճնշել են Մուստաֆա Քեմալն ու իր ընկերները:

1934 թ. հրապարակվեց Բնակեցման մասին օրենքը:

Մուստաֆա Քեմալն էր, որ 1935 թ. վերջրին Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովում Դերսիմի խնդիրն օրակարգ բերեց և դրանից անմիջապես հետո Թունջելիի օրենքները հրապարակելով` իրենց բանակին Դերսիմը որպես թիրախ մատնանշեց:

1937 թ. մայիսի 4-ի ցեղասպանության հրաման արձակողն էլ էր նա: Այս օրից կարճ ժամանակ անց` 1937 թ. հունիսի 8-13-ին, գալով շրջան` հանդիպել է նահանգապետերի ու զինվորական ներկայացուցիչների հետ, մոտիկից հետևել է զարգացումներին: Սեիդ Ռիզային գերի վերցնելուց հետո Դերսիմի դահիճ Ալփդողանն առաջին շնորհավորական ուղերձը ստացել է նրանից: 1937 թ. նոյեմբերի 15-ին` Սեիդ Ռիզայի կախաղանի ժամանակ, Էլազիգի կայարանում սպասում էր կախաղան բարձրացնելուն: 1938 թ. մահվան մահճում նույնիսկ հետաքրքրությամբ հետևում էր, թե Դերսիմը ոչնչացնելու իր հրամանը որքանով է իրականացվում:

Չնայած բոլոր այս իրականություններին` անտեղի ջանքեր են գործադրում Մուստաֆա Քեմալին և Թուրքիայի Հանրապետությունն արդարացնելու համար:

Ալևի մտավորականները, ալևիական ամսագրերը, միություններն ու կազմակերպություններն արդեն հրաժարվում են իթթիհադական-քեմալիստական ավանդական բեկթաշիական դիրքորոշումը` որդեգրելով հստակ և բացահայտ Դերսիմի քաղաքականություն:

Դերսիմի 1938 թ. նախաձեռնությունը հարմար առիթ է:

Ալևիական շարժումը, այս նախաձեռնությանը բացահայտ աջակցություն ցուցաբերելով, պետք է փաստի Դերսիմի և քզըլբաշների խնդրի վերաբերյալ իր անկեղծությունը:

http://dersimnews.com/dersim38/dersim-soykiriminin-bas-mimari-mustafa-kemaldir.html