Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 30 (30)

 30 (30)

ՍԻՐԱԿ ՄԵՍՐՈՊԻ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1905 Թ.

ՎԱՆ

Ես ծնվել եմ 1905 թվին, Հայոց ձորի Կեմ գյուղում, որը Վանից հեռու է տասնվեց կիլոմետր։ Մեր գերդաստանը անվանում էին Ջհուզենց տուն։ Չորս հորեղբայր եմ ունեցել, որոնք գնացել են արտասահման՝ փող աշխատելու։ Մեկը զոհվել է 1914 թ. պատերազմին, մյուսը մահացել է Ամերիկայում, իսկ հայրս մնացել էր Ամերիկայում։

1915 թ. լուր հասավ, որ պարոն Իշխանին մեր հարևան Հրիճ գյուղում սպանել են։ Այդ այն ժամանակն էր, երբ թուրքերը Ջևդեթ փաշայի միջոցով մեր մեծերին կանչում և գլուխները ուտում էին։ Այդ ահռելի օրերին պր. Իշխանին հանկարծակի սպանում են և գցում են հորը։ Չբավարարվելով դրանով, նրա երկու երեխաներին ևս ողջ-ողջ գցում են հորը։ Մենք որ այդ լսեցինք, հայրենակիցներով իրար անցանք։ Մենք սկսեցինք պատրաստվել թուրքերի հարձակմանը։

1915 թ. մարտի 5-ին հուժկու հրետանու ձայն լսեցինք։ Ժողովուրդը հավաքվեց հրապարակ և գնաց, լցվեց եկեղեցի։ Թուրքերն արդեն նախօրոք զորահավաք էին կազմակերպել և բոլոր երիտասարդներին հավաքել։ Քանի որ երիտասարդ չէր մնացել, մերոնք ստիպված էին դիրքերը թողնել-գնալ հարևան գյուղերը։ Մենք գնացինք Կյուկյանց հայկական գյուղը։ Այնտեղ մի քանի հազար մարդիկ էին, մեզ տեղավորեցին մարագների մեջ։ Ամեն օր թուրքերը բռնում էին հայերին և մեր աչքի առաջ կախում կամ մորթում էին։ Դրանցից մեկն էլ իմ հորեղբայր Պետրոսն էր։ Նա ռանչպար էր։ Երբ տեսանք Պետրոսին այդ վիճակում, մենք չճանաչեցինք։ Մեզ առանձնացրին հատուկ մարագի մեջ։ Դուռը փակեցին ու մեզ վրա պահակ նշանակեցին։ Մենք այդ ահավոր դեպքերից սարսափած՝ ուզում էինք փախչել այդ գյուղից։ Մարագում նույնիսկ անասնակեր չկար։

Ինձ հաջողվեց դուրս պրծնել, գնալ գյուղը, մերոնց գտնել։ Հաջորդ օրը բարձրացանք լեռները, որոնք շատ անտառախիտ էին։ Մենք Քըռքըռ լեռան լանջին էինք։ Մեր գյուղի դիրքն այնպիսին էր, որ մենք սարի լանջին էինք ապրում։ Շաղբաթի ահռելի գետը և Շամիրամի ջրանցքն էին անցնում մոտից։ Մենք բարձրացանք լեռան գագաթը, անտառի մեջ, տեսանք, թե ինչպես թուրքերը և քրդերը մեր անասունները, անկողինները, մեր սպիտակեղենները թալանում էին։ Մենք տեսանք, որ ամեն առավոտ թուրքի լամուկները գալիս են, սկսում են կրակել ինչ-որ թիրախի վրա։ Երբ թուրքերը հեռացան, մեր տղաները իջան ու մոտեցան, տեսան, որ այդ թիրախը իմ պապի գլուխն էր։ Անխիղճ թուրքերը պապիս թաղել էին հողի մեջ կենդանի-կենդանի, գլուխը թողել էին դուրսը և կրակում էին անընդհատ։ Երբ վերադարձանք գյուղ, պապիս մարմինը, որ արդեն քայքայված էր, մի կերպ թաղեցինք։

Թուրքերը և քրդերը մեր անասունները տանում էին։ Մեր գյուղացի Կակոսենք, որ շատ հարուստ էին, քառասուն զույգ գոմեշ ունեին. դրանցից մեկը՝ Մարալը փախչում ետ է գալիս ու մտնում իր փարախը։ Ինչո՞վ էինք ապրում լեռներում։ Մեզ պահում էին մեր ոչխարները։ Մեր շները առավոտյան տանում էին ոչխարներին, արածացնում և երեկոյան բերում։ Մենք կթում էինք և ապրում։ Օրերից մի օր հարևանի տղան գոռում է՝ Սիրա՜կ, քեռիդ եկել է։ Մենք կորցրել էինք մեր քեռուն։ Դա Արշակ Մխիթարյանն էր։ Նա մեզ սկսեց տիրություն անել։

Չեմ կարող մոռանալ 1915 թիվը, երբ մենք լեռներով, գյուղերով անցանք. մարտ ամիսն էր՝ անձրևային, բուք, սոսկալի ցուրտ։ Վերջին գյուղը, որ Վարագ էր տանում, դա Բերդակն էր։ Մենք այնտեղ տեսանք փողոցներում մերկ, սպանված մարդիկ, որոնք ուռել էին և նեխել։ Հոտում էին։ Մենք այդ բոլորի միջով անցանք դեպի Վարագ։ Լուսաբացին Վարագի լեռներում թուրքերը, որ դիրքեր էին բռնել, մեզ տեսան և սկսեցին կրակել մեզ վրա։ Ժողովուրդը սարսափահար լաց էր լինում։ Վարագը մեր սրբավայրերից մեկն է, որտեղ մի շարք եկեղեցիներ կան, Խրիմյան Հայրիկը այնտեղ դպրոցի տնօրեն է եղել։ Մեզ տեղավորեցին գոմերում։ Վարդապետները մեզ երկու հարյուր գրամ հաց էին տալիս՝ զրկելով իրենց բերնից։

Չեմ մոռանում, երբ մեզ տեղավորեցին գոմերում, մի գիշեր, կես գիշերին, մեկ էլ մի հսկա ոտք իմ փորի վրա ծանրացավ։ Ես գոռացի։ Բոլորը վախեցած արթնացան, լույսերը վառեցին, տեսանք՝ գոմեշ էր։

Մեկ-երկու ամիս այնտեղ մնալով՝ մենք փախչում ենք ու մոտենում Վանին։ Միշտ գիշերով էինք գնում, քանի որ ցերեկը մեզ հետապնդում էին։

Երբ Վանին մոտեցանք ու Քաղաքամեջ պիտի մտնեինք, թուրքերը կանգնեցրին, սկսեցին տղամարդ փնտրել։ Վանի հերոսները հեռադիտակով նայում էին, սկսեցին կրակել։ Թուրքերից ոմանք ընկան, ոմանք փախան, և մենք ազատվեցինք, մտանք Վան։ Քաղաքում կային նաև օտարերկրյա հյուրպատոսներ։ Մայրս եղբորս հետ հենվել էր մի սյան վրա, ասաց՝ տղերք, ականջ արեք, տեսեք։ Մենք լսեցինք, որ իրոք ձայն կա։ Երևի հեռագրասյուն էր։ Մայրս ասաց՝ կանչեք ձեր հորը, Ամերիկայից թող գա։

Վանում մեզ տեղավորեցին դպրոցի շենքում։ Ամեն առավոտ Վանի փողային նվագախումբը նվագելով ման էր գալիս՝ երեխաները նրա ետևից։ Արդեն Վանի ապստամբությունն սկսված էր։ Մի հայ ասաց մեզ՝ երեխաներիս. «Գնացեք փամփուշտներ հավաքեք, բերեք, որ նորը պատրաստեն»։ Մենք գնացինք փամփուշտներ հավաքեցինք, տվեցինք արհեստանոցին։

Հասավ օրը, երբ կռիվն ուժեղացավ Վանում, Այգեստանում։ Վասպուրականցիները, որ հավաքվել էին այնտեղ, մեծ կամքի ուժով պաշտպանեցին և՛ Այգեստանը, և՛ Վանի կենտրոնը՝ Քաղաքամեջը։ Մերոնք ուժեղ մարտեր մղեցին և՛ Այգեստանում, և՛ Քաղաքամեջում։ Թուրքերը լսելով, որ ռուսական զորքը Սալմաստից գալիս է Վան, խուճապահար սկսեցին հեռանալ։ Մերոնք հարձակվեցին, ոչ միայն թուրքերին ոչնչացրին, այլև մեծ ավար ձեռք բերեցին՝ հրետանի, փամփուշտներ և այլն։

Մայիսի 6-ին Վանի բերդի վրա ծածանվեց Հայաստանի դրոշակը։ Վասպուրականցիները մեծ սիրով ընդունեցին ռուսական զորքերին և հայ կամավորներին՝ Անդրանիկ փաշայի ղեկավարությամբ։ Երբ ուրախություն էր համատարած, մեզ մոտեցավ մի ռուս օֆիսեր և նկարեց՝ ես էի, մայրս էր և եղբայրս։ Այդ ժամանակ սկսում է Ռուսաստանի հեղափոխությունը, որը հարկադրեց ռուսական զորքին ետ վերադառնալ Ռուսաստան, որոնց հետ նաև շատ գաղթականներ՝ դեպի Հայաստան։

Գաղթեցինք դեպի Հայաստան։ Ճանապարհն անցնում էր խոր ձորերով և ահռելի գետերով։ Այդ ժամանակ նորից թուրքերը ուզում էին կտրել մեր ճանապարհը։ Մեծ կորուստներ տվեցին հայերը՝ այդ գետերի կամուրջների մոտ։ Ժողովուրդը խռնված, անասունները ևս, մայրը գցում էր երեխային, ինքը գետն էր նետվում։ Վերջը մեր կամավորական ջոկատների օգնությամբ, փշրված, սոված, ծարավ անցանք Արևելյան Հայաստան։

Առաջին հանգրվանը եղավ Օրգովի ռուսական սահմանապահների մոտ։ Այդտեղ մեզ շատ լավ դիմավորեցին ռուս սահմանապահները։ Մեզ լավ ընդունեցին, հաց տվեցին, կերակրեցին։

Եկանք հասանք Իգդիր՝ Սուրմալու։ Սուրմալուի Հախվերիս գյուղում ես աշխատեցի որպես բատրակ։ Պահում էի երկու գոմեշ։ Մի օր նախքան տուն վերադառնալս վազեվազ գալիս է իմ քեռին և գրկում է ինձ՝ ասելով. «Հայրդ եկել է, աչքդ լույս»։

Հայրս արդեն մեզ տիրություն արեց։

Նա կրթված մարդ էր, եղել էր Ամերիկայում և ահա 1917 թվին վերադառնալով Ամերիկայից, գալիս գտնում է մեզ։ Հայրս մեզ վերցրեց Իգդիրի Հախվերիս գյուղից, բերեց Երևան, որտեղ մենք երկու ամիս ապրեցինք, հետո գնացինք Ավան գյուղը։ Մեր գերդաստանից քսանյոթ հոգի զոհ էինք տվել։

Երևանում ես աշխատեցի որպես բանվոր, երկաթգծի վրա։ Հետո տպարանում՝ գրաշար։ Այնտեղ էին նաև Ալազանը և շատ ուրիշներ։ Ապա հարել եմ կոմերիտական աշխատանքների, հետևել եմ հրահանգչական կուրսերին, դարձել եմ Հայաստանի կոմերիտմիության հիմնադիրներից՝ Աշտարակի մանկատանը։ Հաճախել եմ կուսակցական դպրոց։ Այդ նույն ժամանակ իմ կրթությունը շարունակել եմ թեմական դպրոցում՝ հիմիկվա Ս. Սարգիս եկեղեցու բակում։ Եղել եմ Աշտարակի կոլխոզի նախագահ, Էջմիածնի կոլխոզի նախագահ, Էջմիածնի կուսակցական շրջկոմի առաջին քարտուղար։ Միաժամանակ հաճախել եմ Պետական համալսարանի պատմության ֆակուլտետը, եղել եմ այգեգինեգործական գործարանի տնօրեն։

1936 թ. Աղասի Խանջյանի սպանության պատճառով հեռացվել եմ աշխատանքից՝ որպես վասպուրականցի և ընդունվել Մանկավարժական ինստիտուտի հեռակա բաժինը, ավարտել պատմության ֆակուլտետը։

Սկսվել է Հայրենական մեծ պատերազմը, որի առաջին օրերից մասնակցել եմ որպես գումարտակի հրամանատար։ Մինչև 1946 թ. գտնվել եմ բանակում։

Այնուհետև եղել եմ Երևանի ռադիոկոմիտեի նախագահի տեղակալ, Հայգրքի տնօրեն, «Գիտելիք» ընկերության գիտական քարտուղար։

1965 թվից թոշակավորվել եմ։ Ունեմ երկու աղջիկ, հինգ թոռ և ինը ծոռ։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=30

Շարունակելի