Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 29 (29)

29 (29)

ՍՄԲԱՏ ԴԱՎԹԻ ԴԱՎԹՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1905 Թ.

ՎԱՆ

ՆԱՐԵԿ Գ.

Մեր գյուղը Գրիգոր Նարեկացու գյուղն է եղել։ Տոն օրերին ուխտավորները գալիս էին Նարեկ գյուղ ուխտի։ Մեր գյուղը երկու հարյուր հիսուն տուն հայ կար, ոչ մի այլազգի չկար։ Մեր հարևան գյուղերը քրդական էին։ Մեր ընտանիքը՝ վեց ախպեր, բոլորին ես հիշում եմ։ Մի հարկանի մեծ տուն ունեինք։ Իմ հորեղբայրը միշտ ինձ գրկում էր, և ամբողջ գերդաստանով հացի էինք նստում։ Հորեղբայրներիցս մեկը ատաղձագործ էր, հայրս՝ արաբա շինող։ Մայրս չէր աշխատում։ Ունեինք ոչխարներ, կովեր։ Ամառ ժամանակ գյուղի վերևը աղբյուր կար։ Տան առաջ պտղատու ծառերով հսկա այգի ունեինք։ Մենք վեց երեխա էինք՝ երեք տղա, երեք աղջիկ, հայր, մայր, բոլորս ութ հոգի էինք։ Մյուս հորեղբայրներս կամաց-կամաց տներ շինեցին ու առանձնացան։ Մեր գյուղացիները մեծ մասամբ զբաղվում էին գյուղատնտեսությամբ։ Շատերը գնում էին Ամերիկա, Ֆրանսիա՝ աշխատելու, փողն էլ ուղարկում էին հարազատներին, հետո վերադառնում էին։ Մեր գյուղի մեջ չորս շենք կար, որոնք երկու հարկանի էին, դրանք հարուստների ու տերտերի տներն էին, իսկ մնացածը՝ մի հարկանի էին. հացատուն, գոմ։ Հետո շատերը տները բարձրացրին փայտով։ Հայրս մեր տան երկրորդ հարկը պիտի ծածկեր, կոտորածը սկսվեց։ Այգում շատ տեսակի պտուղներ ունեինք, բայց չէինք ծախում, ով աղքատ էր, նրան էինք տալիս։ Մեկ մեկու օգնում էին։ Գյուղում մեծ ձիթհանք ունեինք։ Ձմեռ ժամանակ գյուղի մարդիկ էնտեղ էին հավաքվում, խոսում, զրուցում։ Հաղորդակցության միջոց չկար, սայլերով էին գնում։

Մեր տան ներսը, բակից որ մտնում էինք, թունդիր կար, ուր հացն էինք թխում։ Պատի արանքը փարդա էինք կապել, անասուններն էինք պահում։ Ջուրը բերովի էր, սարից աղբյուրի ջուր էր գալիս, մեր տան առաջով էր անցնում։ Էդ ջուրը մի տեղ հավաքվում էր, մեջը գոմեշներն ու երեխաները լողանում էին։ Էդ գետի անունը Սառը գետ էր։ Էդ գետի մի երեսը քրդերն էին ապրում, մյուս երեսը մեր գյուղն էր։ Իրար հետ գնալ-գալ ունեինք։ Իրար հետ շատ լավ էինք, հետո խառնվեց։

Մեր գյուղում յոթը դասարանով դպրոց կար, եկեղեցու բակում էր։ Ես գնացի առաջին դասարան։ Աղջիկներն առանձին էին, տղաներն՝ առանձին։ Սովորում էինք հայերեն ու կրոն։ Ուսուցիչները մեզ պատմում էին Գր. Նարեկացու մասին, մեզ դաստիարակում էին Քրիստոսի պատգամներով։ Զատիկից առաջ պաս էինք պահում։ Զատիկին ձու էինք ներկում, ով կոտրում էր, տանում էր։ Եկեղեցին միշտ լիքն էր հավատացյալներով։ Տոները միշտ հիշում էինք։ Երբ երեխա էր ծնվում, տանում էին, կնքում, քրիստոնյա էին դարձնում։ Բոլորը առաքելական եկեղացուն էին պատկանում։ Ազատ ժամանակ, եթե ամառ էր, գնում էինք այգիները զբոսանքի։ Հայրս, մայրս քրդերեն գիտեին, առևտուր անելիս խոսում էին։ Տոներին մյուս գյուղերից գալիս էին վանքի դուռը, փող էին գցում, մատաղ մորթում, ղազանը դնում, եփում էին, հետո բաժանում էին բոլորին։

Ամռանը մեր ցորենի կալում հավաքվում էին շատ մարդիկ, ծեծում էին ցորենը և խոսում էին, թե կարող է ջարդ լինել։ Գյուղում խմբապետներ կային, հավաքում էին ժողովրդին։ Մեր գյուղացիք զինված էին, հայրս և մեծ եղբայրս մաուզեր ունեին։ Մեր գյուղից զինվոր չեն տարել։

1915 թ. թուրքերը սկսեցին հարձակվել։ Գյուղերը մտան, եկան հասան մեր գյուղը, բարձրացան սարը։ Մերոնք բարձրացան սարերը, կանայք, երեխաներս մնացինք գյուղում։ Գնացինք մտանք եկեղեցին։ Լաց, կոծ։ Մեկ էլ շրջապատվեցինք թուրք զինվորներով։ Եկան ժամի դարվազը խփեցին, մտան ներս։ Հրաման կար՝ անգամ կրծքի տղա երեխաներին մորթել։ Մերս իմ ականջները ծակեց, օղեր կախեց, աղջկա շորեր հագցրեց։ Իմ երկու քույրերը արդեն մահացել էին։ Մերս էր և մեր հարևանը՝ իր տղա երեխայով։ Եկան ստուգեցին, հենց ստուգեցին, տեսան մորս կողքին հարևանի գրկին մի տղա երեխա, խանչալը խփին վզին, սպանեցին։ Հարևանի կինը ընկավ վրեն, սկսեց լալ։ Մերս էլ վրան ընկավ, ես ծվացի, բղավեցի, քսան-քսանհինգ տղաներ սպանեցին։ Ինձ աղջկա տեղ դրեցին։ Աղջիկներին հավաքեցին տարան։ Մայրերը սկսեցին ծվալ։ Դարպասի դուռը բաց էր մնացել։ Տեսանք՝ մոտ քսան-երեսուն տղամարդ, քեռիս էլ՝ ոտքը կտրված, դրանց մեջն էր, լցրին վանքի գոմը բոլորին, նավթ լցրին ու վառեցին։ Մերս դարդից մեռավ։ Մենք մնացինք անտեր։ Մեկ էլ լուր էկավ՝ Անդրանիկ Զորավարը գալիս ա։ Անդրանիկը եկավ՝ սպիտակ ձիու վրա նստած, ժամի հայաթը։ Պապս տասը հատ ոչխար և մի կով նվիրեց Անդրանիկին։

Գաղթի ժամանակ Անդրանիկի զորքը եկավ, գնացինք դեպի Ռուսաստան։ Ամբողջ մեր գյուղը և շրջապատի գյուղերը գաղթում էին։ Եկանք, հասանք Բերկրիի կամուրջը։ Էնտեղ ռուսական զորքը կանգնեց։ Առավոտը լուսացավ։ Մեկ էլ ռուսական զորքը ետ գնաց Վան։ Էդտեղից մեզ ետ տվին։ Մենք գնացինք դեպի Սալմաստ։ Անդրանիկը մեզ հետ էր։ Խանասորում Անդրանիկի վրա հարձակվեցին։ Անդրանիկը հրամայեց ժողովրդին տանել վանքի մեջ։ Հայերը եկան, մեզ տարան։ Առավոտը փայտերի վրա մի դիակ բերին, ասին. «Խմբապետ Քեռին* է», որը Խանասորում զոհվել է։ Եկան դամբանական խոսեցին։ Քեռուն տարան Թիֆլիս թաղեցին, իսկ մեզ ասին՝ դուք էստեղ կմնաք։ Ձմեռը մեզ պահեցին էնտեղ։ Հայրս վիրավոր մեզ հետ գալիս էր, եզի վրա։

1916 թ. հրաման եղավ, որ ամեն մարդ իր գյուղը գնա։ 1915 թ. ցորենը չէինք հավաքել, նորից էր բուսնել։ Սկսեցինք հավաքել ցորենը։ Տները վառված էին, պատերն էին մնացել։ Սկսեցին տների կտուրները ծածկել։ Էս անգամ էլ հարայ եղավ, որ քոչեք, որ գնանք դեպի Արևելյան Հայաստան։ Եկանք, հասանք Բերկրիի կամուրջը, որն արդեն սարքել էին։ Եկանք Իգդիր։ Ոչինչ չունեինք։ Հերս էնտեղ ծանոթ էր մի մարդու։ Հերս գնաց էդ մարդու տունը։ Մեկ էլ էդ մարդու կինը, երեխեքը եկան, մեզ տարան իրենց տունը։ Էնտեղ ապրեցինք մինչև Իգդիրից քոչելը։

Իմ վեց հորեղբայրներից մահացել էին երկուսը։ Մնացել էին մորս հերը, ախպերը, մի քեռու երկու տղաները։

1920 թ., երբ բոլշևիկները մտան Երևան, մենք Կոնդումն էինք ապրում։ Կոնդը ամբողջ թուրքի տներ էին, հայերը մտել էին էդ տները։ Ախպերս մոսին առավ, նրանց միացավ։ Ես տասնհինգ տարեկան էի։ Ախպերս գնաց Զանգեզուրում դաշնակների հետ կռվելու, զոհվեց։ Իմ խեղճ Ռուբեն ախպորս էր կորցրինք։ Էլի սկսվեց խառնակությունը։ Ոչինչ չկա։ Հերս ասեց. «Գնանք հորեղբորս տղաների մոտ, Արմավիր»։ Մյուս օրը լսեցինք, որ մեր գյուղի տերտերը Գանձակումն է։ Հերս մեզ՝ ինձ, փոքր ախպորս ու քրոջս վերցրեց, հորս եզի վրա դրինք, եկանք Գանձակ։

Արդեն 1921 թ. է։ Գանձակում հին հայկական եկեղեցի կար՝ Շահ Աբասի օրոք շինված։ Էդ եկեղեցու ամբողջ շրջապատը հայեր էին ապրում։ Մի մեծահասակ մարդ մոտեցավ, ասեց. «Թողեք ես էս մարդկանց տանեմ իմ տունը»։ Մեզ տարավ իր տունը։ Բախչա ուներ։ Տարավ իր տան ներքին հարկը տվեց մեզ, ասեց. «Մենք հասակով մարդ ու կին ենք, էստեղ ապրեք։ Մենք ձեզ կօգնենք, դուք էլ կաշխատեք»։Մենք էլ երեխեք էինք, բախչան էինք նայում։ Էդ տանտերի այգու ետևօ փողոց էր, էնտեղ նա մի խանութ ուներ, որը հացի փուռ էին դարձրել։ Մեզ տարավ էդ փուռը, ասաց. «Սրանք գաղթական են, սրանց օգնեցեք»։ Մեզ հաց տվին։

Հետո եկանք Երևան։

Մեր մյուս ազգականներից ոչ մեկը չէր մնացել, բոլորը զոհվել էին, ճամփին մահացել էին։ Հերս արդեն ոտքի էր, բայց չէր կարող աշխատել։ Մեզ տարան Զանգուի ափին գինու գործարանի մոտ մի սև շենք կար, մեջը որբանոց կար։ Հարյուր-երկու հարյուր որբեր սոված, տկլոր հավաքված էին։ Մի երկու մարդ պատմեցին հորս, թե Քանաքեռում լավ որբանոց կա։ Մեկն էլ ասաց, թե՝ Էջմիածնի որբանոցը ավելի լավն է։ Մենք գնացինք Էջմիածին։ Ասինք՝ որբանոցը որտե՞ղ է։ Հրես, երկու հարկանի շենք ա։ Մեզ տարան մեծի մոտ։ Ասինք. «Ես ու ընկերս՝ Սողոմոնը ոչ հեր ունենք, ոչ մեր»։ Մեզ տարան, շորերը փոխին, հաց-մաց բերին, կերանք։ Մնացինք երկու ամիս։ Ախպորս մեկը մնացել է Երևանի որբանոցը, իսկ մենք՝ ես ու ընկերս՝ Սողոմոնը, փախանք գնացինք Քանաքեռ։ Հարցնելով գնացինք, Աշտարակի ճամփով գնում ենք, եթե Երևանի միջով գնայինք՝ մեզ կբռնեին, որբանոցի շորերով էինք։ Գնացինք Աշտարակով։ Սոված ենք։ Տեսանք՝ հաց են թխում։ Մտանք, խնդրեցինք. – Մայրիկ, մի կտոր հաց տուր։

– Ձեր գլուխը թաղեմ, որբանոցից փախել են, եկել են, հաց են ուզում, – ասաց կինը։

Ետ դարձանք։ Մի մարդ մեզ տարավ իր տունը։ Մի դաստա հաց տվեց, որ ուտենք։ Գնացինք, հասանք Եղվարդ։ Գյուղացիք մոտենում են մեզ, հարցնում են. – Ու՞ր եք գնում։

Էդ տեղից մեկը բարեկամ դուրս եկավ, տարավ իր տունը, ուտացրեց, մեզ տվեց մի չարչու։ Ես էլ գնացի մեր տունը։ – Այ տղա, ու՞ր ես, – հարցրեց հերս, շորերս հանեց, որ որբանոցից լինելս չիմանան։ Ինձ ու ախպորս տարավ Քանաքեռի որբանոցը։ Մի կտոր հաց, մի քանի հատ չամիչ, մի բաժակ չայ։ Ուտելիք չկար։ Հետո ամերիկացիները եկան, մեզ շատ լավ սկսեցին խնամել։ Շատ լավ էին պահում։ Ես սկսեցի դպրոց գնալ։ Շատերին, ով ծնող չուներ, տարան Ամերիկա։ Հետո հերս եկավ, մեզ տարավ Գանձակ։ Գանձակում մնացի մինչև 1948 թիվը։ Էնտեղ ամուսնացա։ Սկզբում ադրբեջանցիները էնքան էլ հայերի հետ լավ չէին, բայց հետո կամաց-կամաց լավացան։ Սկսեցինք իրար մոտենալ, մինչև 1936 թ., երբ կոլխոզ էր կազմակերպվում, իրար հետ շատ լավ էինք։ Գանձակում հիմա ունեմ մեկ ախպեր, որի երեք աղջիկների ամուսինները մահացած են պատերազմում։ Հիմա ուզում եմ բոլորին բերել Հայաստան։ Մեկը ծախեց տունը, եկավ Հայաստան։ Ճանապարհին ջարդում են, կոտորում, թալանում են։ Գալու են, մնալու են Հայաստանում։ Քանի որ էնտեղ վատ են վերաբերվում հայերին։ Հացի չեն կարող դուրս գալ տնից։ Մի թուրք հարևան է գնում իրանց հացը առնելու, ջրի չեն թողնում գնալ։ Հայերեն խոսել չեն թողնում։ Մի բառ լսում են, գլխին են տալիս։ Հիմա իմ կնոջ եղբայրը էնտեղ ա, բայց խփել են՝ ուսերը կոտրել են։ Սումգայիթում կոտորել են, Ղարաբաղում կոտորում են**։ Մենք ո՞նց թուրքի հետ եղբայրանանք։ Անարդարությունը շատ է։ Կինս մեռավ, ես երկրորդ անգամ ամուսնացա, տղա ունեցա, դրի իմ Ռուբեն ախպորս անունով։

Եթե մենք կարողանանք՝ Ադրբեջանից ինչքան հայ կա կբերենք Հայաստան։ Սոված լինենք՝ իրար հետ լինենք։

* Քեռի (Արշակ Գավաֆյան) (1858, Կարին – 1916, Ռևանդուզ) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ:
** Նկատի ունի 1988 թ. փետրվարին Սումգայիթում և 1990 թ. հունվարին Բաքվում հայերի նկատմամբ ադրբեջանցիների կազմակերպած ջարդերը և 1991 թ. սկսված Արցախյան ազատամարտը:

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=29

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: