Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 27 (27)

27 (27)

ՄԱՆՎԵԼ ՄԱՐՈՒԹՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1901 Թ.

ՎԱՆ

ԲԵՐԴԱՇԵՆ Գ.

 

Մեր ընտանիքը մեծ էր, հինգ եղբայրներով՝ քառասունհինգ հոգի, նահապետական ձևով ապրում էինք միասին, հաշտ ու խաղաղ։ Առաջ այր մարդիկ էին սեղան նստում, հետո՝ երեխաները, հետո՝ կանայք, հետո՝ աղախինները։ Մեր տան մեջ, մինչև Վասպուրականի հերոսամարտը, մենք ուրախ էին ու երջանիկ։

Ես մեծ մորս կհիշեմ, բոլոր տղաներն ու հարսները հնազանդ էին նրան ու նրանից խորհուրդ էին հարցնում։ Մենք՝ երեխաներս, սիրում էինք նրան։ Նա մեզ հեքիաթներ էր պատմում թագավորների մասին։ Մեծ մայրիկս տասնութ թոռ ուներ, բայց ինձի շատ կսիրեր։ Քանի որ մայրս յոթը զավակ կորսնցնելուց հետո ինձ էր ունեցել։

Հորս հինգ եղբայրներն էին՝ Փանոս, Մարտիրոս, Վահան, որը քաղաքապետն էր, Խոսրովը վաճառական էր, Մարութը ամենափոքրն էր։ Սա և հայրս տասնութ գյուղ կշրջեին և կղեկավարեին։ Հայրս գաղտնի ձևով զենք կբերեր Վան։ Հինգ եղբայրներեն յուրաքանչյուրը ուներ երեք սենյակ, որը հավասար է տասնհինգ սենյակի, նաև ծառաների, հյուրերի համար հատուկ սենյակներ ունեինք։ Հյուրերի համար հատուկ հաստ դոշակներ ունեինք։ Մահճակալ չկար։ Մենք՝ երեխաներս ևս իրար հետ սիրով էինք։ Երբեք չեմ լսած, որ իրար վիրավորած ըլլայինք։ Մենք իրար հետ կկռվեինք, բայց իմ մայրը ինձի կապտակեր, նրա մայրը՝ անոր կապտակեր, վերջն ալ կըսեին՝ համբուրվեցե՛ք. ամեն ինչ կվերջանար։

Հորաքույրներս՝ Նվարդը և Էլիզը, ամուսնացած էին։ Հովակիմյան գերդաստանի աղջիկները մեր տան հարսներն էին։ Խնամիներով կապված էին։ Շատ անգամ Նոր տարվա գիշերը կհավաքվեին մեր հյուրասենյակը, ուր մեծ սեղան կդրվեր՝ չոր պտուղներով։

Երբ հորեղբայրս ամուսնացավ, երեք օր տևեց հարսանիքը։ Առաջին օրը հայերն էին հրավիրված, երկրորդ օրը՝ թուրքերը, երրորդ օրը՝ ծանոթները։

Մեր տան ծառաները կուգային մեր պատկան գյուղերեն և շատ ուրախ կըլլային։ Ընտանիքով կուգային գյուղեն, ուսում կստանային։ Անոնցմե մեկը նույնիսկ քահանա դարձավ։ Մենք կխաղայինք անոնց հետ, անոնք մեզի հետ կխաղային։ Մի անգամ մեր պզտիկներեն մեկը անոնցմե մեկուն ըսավ. «Դու գյուղացի ես», հորեղբայրս պատժեց անոր՝ երեք օր առանձին ճաշ կերավ։

Մեր ծնողները պարտավոր էին առավոտը յոթուկեսին վեր կենալ։ Մեր տունեն տասնութ տղաներ դպրոց կերթային էշով։ Ինձ հայրս մի անգամ ապտակեց։ Քանի որ ինքը գերմանական մաուզեր ուներ, ես գողացա, կապեցի մեջքս, գնացի դպրոց, անցա ոստիկանատան մոտով՝ չնկատեցին, բայց հայրս գիտցավ և ապտակեց։

Ամերիկյան միսիոներները դպրոց և հիվանդանոց ունեին Այգեստանի մեջ։ Գերմանական միսիոներները ևս ունեին։ Դպրոցի տնօրենը Քաղաքամեջում Հայկակ Կոսոյանն էր, որը դաձավ Քաղաքամեջի կռիվների ղեկավարը։ Գևորգյան ճեմարանը սովորած, կայուն սիրտ ունեցող, հրաշալի մի մարդ էր։ Մեր ուսուցիչները Եվրոպայում սովորած մտավորականներ էին։ Ծեծ, ֆալախկա չկար, խրատով, դաստիարակելով էին սովորեցնում։ Դասարանի մեջ երեսուն-երեսունհինգ աշակերտ կար։ Բողոքականների դպրոցում անգլերեն էինք անցնում, իսկ մյուս դպրոցներում՝ ֆրանսերեն։ Շաբաթը մեկ անգամ մոլլա մը կուգար, մենք այդ ժամերուն կերգեինք, կպարեինք, ան՝ կձգեր, կերթար։ Դպրոցը տասնմեկ տարի էր։ Համբարձում Երամյանը տնօրենն էր։ Կույր էր, բայց բոլորին ճանաչում էր ձայնով։ Ան մեզի պատմություն կդասավանդեր։ Դպրոցը լավ ուսուցչական կազմ ուներ և սուղ ըլլալուն՝ ունևորների զավակներն էին հաճախում։ Բողոքականների դպրոցը ձրի էր։

Մեծ հորեղբայրս մեծ գրադարան ուներ։ Ես մինչև տասնչորս տարեկանս ոչ միայն հայկական գրականություն, այլև Վիկտոր Հյուգո, Բալզակ կկարդայի և շատ ընթերցասեր էի։ Խաղ չէի սիրեր։ Ունեինք «Լույս» և «Տիրամայրիկ» գրադարաններ։ Պոլսից կուգար «Բյուզանդիոն», Ռուսաստանից՝ «Մշակ»։

Մայրս ֆրանսերեն գիտեր։ Լավ ձայն ուներ։ Մեր Վանը ուներ շատ գեղեցիկ երգեր, որոնք Կոմիտասը(1) հավաքեց, և Շահմուրադյանը(2) կատարեց. «Դլե յաման», «Վարդն ի բացվի», «Մոկաց Միրզան», «Ալեքսիանոս» և այլն։ Վանում ունեինք քառաձայն երգչախումբ։

Երբ որ ես տասնչորս տարեկան դարձա, մայրս ըսավ հորս. – Մարտիրոս, մեկ հատ գյուղ մը ծախե, Մանվելին ղրկենք Փարիզ՝ ուսանելու։

Հայրս դեմ եղավ։

Ես ուզում էի աշուղ դառնալ։

Հորս հինգ եղբայրները կերպասի վաճառական էին. Արճեշում հսկա խանութ ունեին։ Հայրս և փոքր հորեղբայրս մեր գյուղերը կհսկեին, իսկ մեծ հորեղբայրս քաղաքի նահանգապետն էր։ Ժողովուրդը կընտրեր։ Երրորդ եղբայրը Վանի քաղաքապետն էր։ Թուրքերը և հայերը քսանմեկ տարեկանեն վեր քվե կուտային, երեսունհինգ տարեկանեն կընտրվեին քսան տարով։ Մեր գյուղերի տները մենք էինք շինում, սերմացուն, խոփը, արորը, ոչխարը, կովը մենք էինք տալիս գյուղացիներին, իսկ բերքը կես-կես կընեինք։ Մեր բոլոր գյուղերում եկեղեցի ու քահանաներ կային, դպրոցներ, ուսուցիչներ կային, և դրանց ռոճիկները մենք կուտայինք։

Իմ մորաքրոջ ամուսինը Ոստան քաղաքի քաղաքապետն էր, որին սպանեցին, քանի որ իրենք չէին թողնում, որ քյուրդ խուժանը ներս մտնի։

Անցյալում բարձր պաշտոններու վրա հայերն էին։ Թուրքերը զինվոր էին, ոստիկան էին, էշի վրա պտուղ ծախող էին, իսկ հայերը առևտրականներ ու արհեստավորներ էին։ Շատ հյուրեր կունենայինք, հայերեն զատ, թուրքերը հյուրընկալելու հատուկ սենյակներ ունեինք։ Փաշաներ, բեկեր կուգային մեր տունը, ճոխ սեղաններ կդրվեին։

Նախ՝ մի հրապարակ կար մեր տան առաջը, հոն ախոռներն էին, ծառաների հարմարություններով, երկաթյա դուռ էր բակի շքամուտքը։ Սանդուղքներով կբարձրանային գորգերով վեց սենյակները։ Առանձին-առանձին հարկաբաժիններ կային՝ առանձին բակերով հորեղբայրներիս ընտանիքների համար։

Շատ ընդարձակ էր մեր քարաշեն տունը, մոտ չորս հազար քառակուսի մետր տարածությամբ։ Մեծ պարտեզ ունեինք՝ պտղատու ծառերով, բանջարեղեն, կանաչեղեն կցանեին։ Խոհարարներ ունեինք, բայց հարսները և մայրս օգնում էին։ Հատուկ նախօրոք մտածում էին, ոչխար կամ հավ էին մորթում։ Մառան ունեինք՝ միս, գինի կպահեինք։ Մաքրությունը բաժանված էր։ Էլեկտրականություն չկար։ Փոքր հարսի պարտականությունն էր, որ նավթի ճրագները նավթ լցնի։ Մյուս հարսը հացը պիտի հսկեր և այլն։ Մենք ջրհոր ունեինք և Ֆրանսայեն բերված մեքենա մը ունեինք, որ ջուր էր քաշում։ Քաղաքամեջում աղբյուրներ ալ կային։

Շուկան մեծ էր։ Առանձին արհեստավորները՝ առանձին էին, օրինակ՝ ոսկերիչները, երկաթագործները։ Մենք շուկայի հարկ չունեինք։ Ամեն ինչ գյուղեն կուգար։ Միայն ցուրտ ժամանակ, երբ ոչխարները հղի էին լինում, միսը դրսից էինք առնում։ Հացը տանն էինք թխում, խանութից առնողը աղքատ կըլլար։

Երբ ես ծնվել եմ, մայրս ուխտ է անում, որ ես մեկ տարի եկեղեցին ծառայեմ, մազերս չեն կտրել յոթը տարի։ Եղբայրս իմ փոխարեն գնում էր, երգում էր շարական։ Տոն օրերուն կերթայինք եկեղեցի, բայց մեր մայրերը գրեթե ամեն օր կերթային։ Եկեղեցու զանգի ղողանջը արգիլված էր՝ փայտի վրա կխփեին։

Այգեստանում ամերիկյան բողոքական եկեղեցի կար, հիվանդանոց, դեղատուն, դպրոց ունեին, շատ հաճախ աղքատներուն կօգնեին։

Ս. Վարդան եկեղեցին, որը մեր տան մոտն էր, պապս շինել տված էր և կուզեր էնտեղ թաղվիլ։ Ինքը իր միջոցներով կառավարական զորքին մթերքը հայթայթողն է եղել։ Մի օր, երբ փաշան կգա, ինքը բոլոր մուրհակները կվառե ջեզվեին տակը, կըսե. «Ես վառեցի»։ Պապիս շիրմաքարը Իտալիայից բերված մարմար էր, որի վրա փորագրված էր.

«Ես ասացի՝ ես եմ,
Ով ասի՝ ես եմ,
Կդառնա ինչ ես եմ»։

Վանում շատ աշուղներ կային, չոնգուրով կնվագեին ու կերգեին Անդրանիկի, Սերոբ փաշայի(3) երգերը։ Ես կուզեի աշուղ դառնալ։ Մի անգամ հայրս ապտակեց ինձի, ես փախա, մինչև Ջանիկ գյուղը հասա, ինձի ըսին. «Ու՞ր ես գնում, պզտիկ տղա»։ Ասի. «Գնում եմ Էջմիածին՝ վարդապետ դառնամ»։ Գիշերը ես քնել եմ էնտեղ։ Աչքերս բացի, տեսա՝ պզտիկ հորեղբայրս գլխիս վրա նստած, ըսավ. «Բարև՜, եպիսկոպո՜ս աղա»։ Առավ ինձ, տարավ տուն։

Վանի մեջ ամուսնալուծում գրեթե չկար։ Մի հայ աղջիկ գնաց թուրք ոստիկանի հետ, եղբայրը գիշերով գնում է քրոջը և թուրքի վիզը կտրում է։ Ամուսնությունների մեջ հաճախ մայրերն ու հայրերը դեր կկատարեին։ Հայրս մի հարսանիքի մեջ տեսել է մի գեղեցիկ աղջիկ, ասել է. «Աղջի՛կ, աղջի՛կ, ինձ կառնե՞ս»։ Մայրս չի մերժել, քանի որ հարուստ ընտանիքի զավակ էր։ Մայրս շատ բարի էր։ Մեկ էլ կտեսնայինք՝ լաց է լինում, ասելով. «Մեկը մեռեր է՝ չեմ ճանչնար, բայց՝ որբերը մե՜ղք են»։

Մեզ մոտ ամերիկյան, գերմանական որբանոցներ կային։ Ֆիզիկապես հիվանդներին լավ էին վերաբերվում, խղճում էին։

Նախապաշարումներ ունեցողներ կային, օրինակ՝ ուզում էին տեղ գնալ, եթե առաջեն սև կատու կանցներ՝ վատ էր, կամ՝ եթե փռնկտար՝ չէր գնար։ Թալիսմաններ ունեին հետամնացները։

Պզտիկ աղջիկները տասնվեցեն, տղաները՝ տասնութեն կամուսնանային։ Վերջին տարիներին արդեն ազատություն կար՝ պարտեզի պատի տակեն կխոսեին իրարու հետ, բայց իրար մոտենալ չկար։

Հայրս սնդուկ մը ուներ, մեջը՝ ատրճանակներ, հրացաններ ուներ։ Բոլոր հորեղբայրներս ատրճանակ ունեին, քանի որ միշտ վախը կար, որ քրդերը կարող են հարձակվել։ Զենք բերողները դաշնակցականներն էին, որոնք Ռուսաստանից զենքեր էին բերում։ Քանի որ զգում էին, որ կարող է վիճակը բռնկվիլ։

Մերոնք երեք հարյուր տարի առաջ Տարոնից՝ Մարութա սարից էին եկել։

1915 թ. դեպքերը ամբողջ հիշում եմ, ինչպես աչքիս դիմացը՝ տեսնում եմ։ Բավական հայ երիտասարդներ տարված էին թուրքական բանակ։ Իմացվեց, որ դրանք բանակից դուրս են բերված և գնդակահարված են։ Հայերը համբերեցին։ Հետո ժողովրդի վրա հարձակվեցին, սկսեցին թալանել, ըմբոստություններ եղան։ Փաշան Արամ Մանուկյանին կանչեց, ըսավ. – Ազդու մարդ ղրկեք, որ դադարեցնեն։

Արշակ Վռամյանը(4), որ Պոլիսում հայերի կողմից պառլամենտի անդամ էր, գնում է, Մանուկյանին ասում. – Ես գնում եմ, բայց դու չգաս։ Սիրտս վատ բան է գուշակում։

Նավավարները ծանր երկաթ են կապում Վռամյանի վզից և գցում են ծովը։ Վռամյանից հետո մենք արդեն զգացինք, որ այդ խորամանկություն է և ուր որ է պիտի պայթի, սկսեցինք զինվել։ Քաղաքամեջում երկու հարյուր հոգի զենք ուներ։ Քսանհինգ-երեսուն օր կյանքի և մահվան կռիվ տեղի ունեցավ։ Վանեցիները կռվեցին տասնհինգ հազարանոց թուրքական կանոնավոր զորքի և քյուրդ ամբոխի դեմ, բայց դիմադրեցին։ Պատանիներ կային, որ թնդանոթ էին նետում, պատրույգով էին նետում, տասը կիլոգրամ վառոդ կար մեջը։ Պատրույգը հանում էին, տանում էին, որ նորից լցնեն։ Մոն Շեր անունով ֆրանսացի մը կար, որ քիմիագետ էր, ըսավ. «Ես վառոդ կպատրաստեմ, միայն թե հայտարարեք, որ բոլոր մարդիկ իրենց տների մեզը հավաքեն». դրանով վառոդ էին պատրաստում։ Հետո ինքը սպանվեց։

Մոտ երկու հարյուր հոգի զենքի տակ էին, չորս հարյուր հոգի դիրքերն էին պատրաստում գիշերները։ Ով մթերք ուներ՝ բերավ Առաջնորդարան։ Ամեն մարդ պաշտոն ուներ։ Այգեստանի միջից մի խենթ աղջիկ ղրկել էին, որ հայերից լուր առնեն, բայց նա վերադարձին սպանվեց։ Մեկ թուրքի կաշառեցին, որ երկտող տանի Քաղաքամեջ, որով հայտնում էին, թե՝ մեկ շաբաթ դիմացեք, ռուսական զորքը գալիս է։ Թուրքերը այդ լսելով՝ կամաց-կամաց հեռացան։ Մենք երեխա էինք, բայց չէինք վախենում, փամփուշտ էինք հավաքում։ Հայրս ճարտարապետ էր, դիրքերու շինությունը կհսկեր։ Քահանաները և վարդապետները ևս կռվում էին։ Թուրքերը քյուրդերին էին գցում մեզ վրա։ Հիշում եմ, երբ կռիվը վերջացավ, մի թուրք եկավ, ասաց. «Ամբողջ մորթված դիակներ են։ Քահանան մորթված է եկեղեցու շեմին, գլուխը Մարիամ Աստվածածնի նկարի առաջ է դրված»։ Թուրքական բանակից հետո ո՛ր գյուղը մտանք, դիակներ էին, գազազած շները, կատուներն ու անգղները հոշոտում էին դիակները, որոնց թուրքերը սպանել էին ու լցրել փոսերի մեջ. նրանք առանց աղոթքի հողին հանձնվեցին։ Վասպուրականցիները երեսուն-քառասուն զոհ տվեցին, բայց անպաշտպան ժողովրդից հազարներ զոհվեցան։ Ես ինչ որ պատմում եմ, ականատեսի հուշերս են։ Ռուսական բանակը մոտեցավ։ Առաջ կամավորական բանակը մտավ, և մենք փրկվեցինք։ Եթե նրանք չգային, մենք էլ Ուրֆայի, Շապին-Գարահիսարի նման կոչնչանայինք։

Մենք՝ երիտասարդներս, գնացինք կամավորներին դիմավորելու։ Առաջին խումբը Նժդեհի խումբն էր, որ եկավ։ Այդ խմբի մեջ իմ մորեղբոր տղան էլ կար։ Այդ գիշեր մեզ հյուր եկավ Նժդեհը։

Հերոսամարտից հետո շատ տներ քանդված էին, սնունդի պակաս կար։ Թուրքերը փախան, բայց մենք ալ վնասով ելանք։ Մենք արդեն բերդը գրավել էինք և վրան եռագույնը պարզել էինք։ Արամ փաշային քաղաքապետ նշանակեցին։

Արամ Մանուկյանի կառավարությունը ստեղծվեց։ Բայց պարզվեց, որ ռուսները ուզում էին Վանը պարպել, որ կազակներ բերեն բնակեցնեն։ Ռուսական խաղն էր այդ։ Ռուսական զորքը նահանջեց։ Մենք ևս գաղթի ճամփան բռնեցինք։ Մենք այդքան հարուստ էինք, բայց արդեն ոչինչ չէր մնացել։ Բոլորը գաղթեցին, բայց իրարից անջատ-անջատ՝ իրար կորցնելով։

Առաջին հերթին հասանք Ջանիկ գյուղը, ապա՝ Բերկրի։ Կամավորական խմբերը մեզ ուղեկցում էին։ Ով ինչ ուներ՝ իր համար էր։ Այլևս միահամուռ չէր ժողովուրդը։ Ճամփին, Բերկրիի մոտ թուրքերը հարձակվեցին, շատերը ետ դարձան դեպի Պարսկաստան։ Շատերը իրենց գցեցին Բանդիմահու գետը։ Մի կին իր յոթը գեղեցիկ աղջիկներով գետը նետվեց։ Մի տղա ջրի մեջ մի քարի էր կպել, ողջ էր մնացել, ան հիմա Գերմանիա է։ Մենք կանխիկ փող չունեինք, բայց ողջ-առողջ էինք։

Ռուսական դավը ստիպեց, որ հայը լքե իր ծննդավայրը, վանքերը, գերեզմաններն ու գաղթի դեպի Արևելահայաստան։ Շատերը՝ ոտքով, շատերը՝ էշերով հասան Օրգով, որը ռուսական սահմանն էր։ Հետո հասանք Իգդիր, ուր սկսվեց տիֆի և խոլերայի համաճարակը, որը հարյուր հազարավոր զոհեր խլեց։

Վերջապես հասանք Երևան։ Նորքում մի տուն վարձեցինք։ Բոլորս տիֆով հիվանդացանք։ Եղբայրներիցս մեկը մեռավ։ Ամեն մարդ անոթի էր։ ՀՕԿ-ը Հովհ. Թումանյանի գլխավորությամբ ղեկավարում էր օգնության գործը։ Կերակուր, հագուստ էին բաժանում։

Ողջ մնացողներս հազիվ սկսել էինք շունչ քաշել, երբ նորից սկսվեց թուրքական արշավանքը։ Դավում էին Վրաստանը, Ադրբեջանը և Ռուսաստանը։

Թուրքերը արշավում էին Արևելահայաստանի վրա։ Արդեն տասնչորս կիլոմետր էր մնում, որ հասնեին Երևանին։ Նրանք գրավել էին Արաքսի կամուրջը, քիչ էր մնում մտնեին Երևան։ Այդ մահու կենաց կռիվ էր։ Եթե Վանի հերոսամարտը ինքնապաշտպանություն էր, ապա այստեղ՝ զինվորական քարտեզով բաց դաշտի կռիվ էր։ Արամ Մանուկյանին ընտրեցին դիկտատոր։ Նա կազմեց բանակ։ Մեկ շաբաթ վարժեցնում էին, ղրկում էին ճակատ։ Իսկ մենք արդեն վարժ էինք։ Սկսվեց Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի ճակատամարտը։ Հայ ժողովուրդը նորեն դիմադրեց։ Բոլոր խմբապետները՝ Նժդեհը, Սեպուհը, Դրոն, իրենց բանակները բերին։ Դիրքեր փորեցին։ Կիները թխում էին, կերակուր էին պատրաստում։ Աղջիկները սափորներով ջուր էին հասցնում կռվողներին։ Հարուստի կանայք գլուխնին շոր կապած՝ վիրավորների վերքերն էին կապում։ Արդեն գաղթականներն էին հիմնական կռվողները՝ տարոնցիները, մշեցիները, վանեցիները, որոնք սպայական կազմն էին։ Հրճվանք էր անկախության գաղափարը, որը իրողություն էր։ Ճիշտ է, մենք գրեթե սոված էինք, բայց մեր հոգին կուշտ էր և քաղց չէինք զգում։ Թուրքական զինված բանակը անխնա հարձակվում էր, իսկ մենք զենքի պակաս ունեինք։ Մենք՝ աշակերտներս, ուզեցինք ընդունվել բանակի մեջ։ Մեզ տարան Սարդարապատի ճակատ, բայց մենք ստիպված էինք սպասել, մինչև մեկը սպանվի, որ հրացանը վերցնենք։ Արամ փաշան պատգամ հղեց. «Կմնաք դաշտում, կամ՝ կվերադառնաք հաղթական վահանի տակ կամ՝ վահանի վրա»։ Հայ ժողովուրդը կռվեց կատաղի կերպով։

Ինձ պես շատ տղաներ կային։ Ես քսանհինգ հոգիանոց խումբ ունեի։ Քսանհինգից յոթը վերադարձան, չորսը վիրավորվեցին, տասնչորսը՝ սպանվեցին։ Թշնամին պարտվեց, և մայիսի 28-ը որպես հաղթանակի օր նշվեց։

Ընտրություններին մասնակցեցին դաշնակցական, հնչակյան և ռամկավար կուսակցությունները։ Յոթանասունհինգ անդամներից վաթսունը դաշնակցական էին։ Այդ ընթացքում բանակ, նախարարություններ ստեղծվեցին, դպրոցներ բացվեցին գաղթականների համար։ Հիմնադրվեց համալսարանը՝ իր պրոֆեսորներով։ Բացվեց դրամատիկական ստուդիան։

Երբ ես ավարտեցի Երևանի թեմական միջնակարգ դպրոցը, տասնյոթ տարեկան էի։ Շատ սեր ունեի դեպի թատրոնը։ Զարիֆյանը(5) եկել էր Երևան։ Մենք խաղում էինք «Պաղտասար ախպար»-ը։ Ես գլխավոր դերում էի։ Նա մոտեցավ ինձ, ասաց. «Բալի՜կ ջան, վաղը կարո՞ղ ես ինձ մոտ գալ՝ ժամը տասին, դրամատիկական ստուդիա»։

Գիշերը իմ քունը չտարավ, գնացի մասնակցեցի խաղերին, խաղում էինք Շիլլերի «Ավազակները»։

Հանրապետության ժամանակ, երբ Նիկոլ Աղբալյանը(6) լուսավորության նախարար էր, նա Լևոն Շանթին(7) նշանակեց, որ մեր դրամատիկ ստուդիայում դասավանդի։ Հաճախ ինքն ալ կուգար տեսնելու մեր խաղը։ Մեր խմբի մեջն էին Գուրգեն Ջանիբեկյանը, Օրի Բունիաթյանը, Չարենցի ապագա կինը՝ Արփենիկը։ Երկու տարի մրցանակ ստացա։ Նույնիսկ անցյալ տարի «Հանրագիտարանի» մեջ հիշատակվեց այդ մասին։

Հայրս այդ ժամանակ որբանոցների վերակացուն էր, ամերիկյան նպաստամատույցն էր կազմակերպել։

Հորեղբայրս սպանված էր Արճեշում, մյուսը՝ հացի փուռն էր ղեկավարում։ Արդեն առանձին ընտանիքներով էինք ապրում։ Բայց մեր գերդաստանից հիվանդությունից շատ-շատերը մեռել էին։ Մեր հարսները ուրախ էին, որ Հայաստան եկանք, քանի որ կոճակը կսեղմեինք՝ էլեկտրական լամպը կվառվեր։

Այդ ժամանակ դաշնակցություն կուսակցությունն էր գործում։ Ուրիշ կուսակցություն գրեթե չկար։ Մեկ բոլշևիկ կար ընդամենը, բայց հետո կամաց-կամաց դաշնակցության տակը փորեցին, ռուսներն ալ օգնեցին այդ գործին։ Ես կադետական երիտասարդական միության մեջ էի։

1919 թ. մայիսի 28-ին Հայաստանի անկախության տարեդարձի հանդիսությանը նստած էին Հայոց կաթողիկոսը, նախարարները։ Պառլամենտի անդամները ճառեր էին արտասանում։ Քանի որ ես աշխատանքային միության նախագահն էի, լավ աշխատող էի, ավելի զարգացած էի, խոսելու ընդունակություն ունեի, ձայնս լավ էր և ինձ պատիվ ըրին, որ արտասանեմ հետևյալը. «Փա՜ռք նրանց, որ ընկան մայիսի 28-ին, Հայաստանի Հանրապետության համար, և պատիվ նրանց, որ այսօր կան»։

(1) Կոմիտաս (Սողոմոն Սողոմոնյան) (1869, Քյոթահիա – 1935, Փարիզ) – երգահան, երաժիշտ բանահավաք, տեսաբան, խմբավար, մանկավարժ: Հայ ազգային կոմպոզիտորական դպրոցի հիմնադիր:
(2) Արմենակ Շահ-Մուրադյան (1878, Մուշ – 1939, Փարիզ) – հայ երգիչ, հռչակվել է որպես «Տարոնի Սոխակ»:
(3) Աղբյուր Սերոբ (Սերոբ փաշա) (1864, Խլաթ – 1899, Սասուն) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ:
(4) Արշակ Վռամյան (Օնիկ Դերձակյան, Վահապ, Վարազ) (1870, Կ.Պոլիս – 1915, Վան) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ: 1908 թ. երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո Կ.Պոլսում ընտրվել է օսմանյան խորհրդարանի երեսփոխան: 1915 թ. ապրիլին դարձել է դավադրության զոհ:
(5) Հովհաննես Զարիֆյան (1879, Ալեքսանդրապոլ – 1937, Նյու Յորք) – հայ դերասան:
(6) Նիկոլ Աղբալյան (1875, Թիֆլիս – 1947, Բեյրութ) – հասարակական, քաղաքական գործիչ, գրականագետ:
(7) Լևոն Շանթ (Սեղբոսյան) (1869, Կ. Պոլիս – 1951, Բեյրութ) – գրող, հրապարակախոս, մանկավարժ, հասարակական գործիչ:

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=27

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: