ՎԱՐԴԱՆ ԿԱՏԱՐԵԱՆ
(Վերապրող Տիրան Մեսրոպեանի բերնէն)
Հրատարակութեան պատրացտեց Ս. Վարդանեանը
Սև առաւօտ մըն էր. շաբթուան ո՞ր օրը չը գիտեմ. 1915-ի վերջին գարնանը: Քուներնէս ապշած վեր կը ցատկէինք: Առտւանց կանուխ, պարտէզներու խորերէն կը լսուէր ձիաներու խրխնջիւնը: Լուսցաւ: Գիւղը ոտքի էր: Ոտքի էր և լուռ. մահուան չափ լուռ: Սև, ծանր և ահարկու սարսուռ մը կը ծանրանար ամենքիս վրայ: Պաշարւա˜ծ էինք: Երեք հարիւրէ աւելի զօրքեր բռնած էին այգիները և պարտէզները, իսկ քիւրդերը` Քայրատն ու Լարւէրը, Հաւաւի շրջակայ բարձունքները: Գայմագամը 4-5 տասնեակ զինւորներով` իջած էր Գասպարենց կալը: Կէս օր կըլլա[յ] և ոչ մէկ դէպք կամ յարաբերութիւն անոր և գիւղիս մէջ: Էտինքին` Մ. Մեսրոպենց տունը կը մտնեն երկու ծանօթ զինւորներ և գիւղապետին, Անտոնին, և ուրիշներու կը թելադրեն երթալ գայմագամին մօտ: Նա` որ իր կեանքի էն հաճոյալի օրերը անցուցած էր հաւաւցիներու հետ գինիի և օղիի սեղաններու շուրջ, կը քաշւի մտնելէ գիւղ, և մտերմօրէն կը խնդրէ Անտօնէն, իրեն յանձնելու 30 մեծ և կարգ մը փոքր զէնքեր (մաւզէր և վեցհարւած), խոստանալով իսկոյն հեռանալ գիւղէն: Կը կատարւի խնդիրքը: Գոմիսէրը այս պարագայէն սրտապնդւած, կը պահանջէ դեռևս հարիւրներ: Գիշերը նա 300 զօրքով գիւղին հիւրն է արդէն: Իւրաքանչիւր տուն կը հրաւիրէ մէկ-երկու զինւոր: Գիւղացի կարգ մը երիտասարդներ, մի կերպ ճար մը կը գտնեն կարճ խորհրդակցութիւն մը կատարելու իրենց անել վիճակին վրայ: Ոմանք արդէն բաժակ լեցած` և վտանգը անանցանելի նկատելով` կառաջարկեն պատւէր տալ [ա]մէն մի տան` խեղդելու կամ կերակրով թունաւորելու իրենց անկոչ հիւրերին, և ապա իրենց կարելին ընել գիւղը շրջապատող քիւրտերուն ու զանազաներուն1: Իսկ աւելի տարիքոտները և խոհեմները կը յորդորեն սպասել` յոյսերնին դնելով իրենց Իթթիհատ բարեկամին, Գայմագամի բարեացակամութեան վրայ: Նոյն այդ խորամանկ գազանը սակայն երկրորդ օրը առտւանց կանուխ, գաղտնի քաղաք կը ղրկէ գիւղին ականաւոր անձերէն Թովմաս Ճէլալ, Վահան Փափազ և ուրիշներ, իսկ երիտասարդութիւնը գրեթէ ամբողջութեամբ` եկեղեցին կը լեցնէ ու կը շրջապատէ շէնքը խիտ զօրքերով: Կը բացուի վարագոյրը: Ծայր կը դրւի սրտամորմոք և անլուր խժդժութիւններուն: Չորս զօրքերու2 ընկերակցութեամբ` երիտասարդները մէկիկ-մէկիկ կը տարւին վերի աղբիւրը և ջրաղացի ջրտանը մէջ, իբրև փալասի կտորներ կը թրջւին ու կը բերւին ոտքերէն ու գլուխներէն ջարդուած: Գոմիսէրը հասած էր իր նպատակին: Գ. օրը գիւղին աչքի զարնւող երիտասարդութիւնը շղթայակապ, ու գոմէշներու 4 սայլեր ու կարգ մը էշեր զէնքերով բեռնաւորւած` քաղաք (Բալու) կիջնէ:
Կը վերանայ գիւղի պաշարումը: Հաւաւը շունչ կառնէ, կամ առնել կուտային` աւելի տոկալու համար գալիք ահռելի տանջանքներուն: Կարգը կուգար Բալուի միւս գիւղերուն: Դէթը3, Խօշմաթը, Ներխին ու Նպշին սիստէմաթիքօրէն կենթարկւին միևնոյն վիճակին: Տասնըհինգ օր յետոյ քաղաք տարւած հաւաւցի երիտասարդները, կապւած ձիերու պոչերուն, անքիթ ու անականջ, մազերնին խանձւած, այլանդակւած դէմքերով` գիւղ կը փոխադրւին: Մեծ վա˜յը էտւանց էր դեռ: Դաշնակցութեան զէնքերու և թուղթերու տեղերը մատնւած էին: Ըչպոն` Հաւաւի այդ կեղդն, Թէֆօյի թելադրութեամբ` կանցնի գոմիսերին առջև և կը ցուցնէ գիւղին բոլոր թագնւած զէնքերու տեղերը: Կը սկսի գանագոծութիւնը: Ի գործ կը դրւին այն ամեն զարհուրելի և ամօթապարտ խժդժութիւններն ու ոճիրները, զորս կարող են կատարել միմիայն գերմանօ-տաճիկ ամենավայրագ ու ստորնաքարշ բարքերը: Դաշնակցական տղայքներէն Սիսակը հորը կը նետեն վրան լեցնելով քարեր: Դուրս կը հանւի բոլորովին արիւնլւայ և ուշակորոյս վիճակի մէջ և դեղերով կը սթափեցւի: Նորէն գործի կսկսին դահիճները, կը քաշեն եղունգները, կը կտրեն ականջները, քիթը, շուրթները ու յետոյ ոտքերու մատներէն սկսեալ մանտոր-մանտոր կանեն: Նոյն ձևով կը մարտիրոսեն Պօղոս, Օննիկ և ուրիշներ: Կը շրջապատեն Նանայենց տունը, կը բռնեն Մանուկը ու [կ]սկսեն սադայելական տանջանքները` կնոջն ու երեխաներու ներկայութեանը. յետոյ կազ կը ցանեն վրան բարձրացնելով տէվի դէչին վրայ. բայց զարմանալի բան, կնոջ և հրեշտակատեսիլ երեխային լացն ու կսկիծը կը շարժեն գայմագամի սիրտը` և նա կը բաւականանայ Մանուկը ջարդ ու փշուր վիճակի մէջ քաղաք փոխադրել, անշուշտ ղրկելու համար այն ճամբէն` ուրկէ գնացին շատ շատեր, Եփրատ գետը: Կընթանրանայ4 ոճիրն ու խուզարկութիւնները: Պխէնց տունէն կը հանւին տեղւոյն կոմիտէի թուղթերը, ուրիշ մէկ տունէ՝ տինամիթներ, Տաճատի և դրացի տուներէն՝ փայտեայ 4-5 թնդանօթներ, վերի աղբիւրի ձորէն՝ 8 թենիքէ5 վառօդ: Աչպարի առաջնորդութեամբ կասկածելի այգիները կը փորւին և կը հանւին բաւական թւով զէնքեր: Մինչ ասդին գայմագամ ու գոմիսեր, երկու արիւնարբու խասապներ կը շարունակեն իրենց արիւնոտ գործը, անդին ուրիշներ` ձեռք անցած երիտասարդութիւնը կը տանեն քաղաք, ժամանակաւորապէս կաշխատցնեն ճամբաները ու յետոյ կառաջնորդեն Բալուի սպանդանոցը և անկէ կամուրջ ու գետ: Հէգ Եփրատ, ո՞րքան արիւն ու նախճիր տեսար, ո՞րքան դիակներ ընդունեցիր ծոցդ ակամայ: Ահա հազարաւոր խողխողւած դիակներու կտորներ, կանգ կառնեն Նուկեկին (Եփրատի մէջտեղը, ջուրէն դուրս ցցւած ապառաժ մը) առջև, և կը խափանե՜ն գնացքդ: Բարձրացու՜ր արիւնոտ ջուրերդ և վառէ ու խանձէ՜ եզերքիդ սփռւող բորենիներու որջերը:
Բուռ մը երիտասարդներ միայն Հաճիին (Պաղտասար Ադամեան) առաջնորդութեամբ կը փրցնեն6 կաշինին ու կապաստանին Մխսուն աղբեր, վանքի լեռան քարանձաւներուն մէջ: Ասոնց փախուստը չի ծածկուիր գոմիսէրի աչքին: Նա հարիւր[ե]ակ մը զօրքերու և խուժանին գլուխը անցած` կը հետապնդէ և կը պաշարէ զանոնք, թողնելով մանուկներու և մեծերու գործը (15-45 տարեկան) գայմագամին` որը զինուորցուի պատրուակին տակ կառաջնորդէ Բալու: Մղսուն աղբեր ապաստանող տղայք կը դիմադրեն զօրքերուն և խուժանին հերոսաբար աւելի քան մի շաբաթ, պատճառելով թշնամուն զգալի վնասներ, իսկ յետոյ անօթութենէ և փամփուշտի պակասութենէն անզօր կը դառնան կռուելու ու կը խողխողուին տեղն ու տեղերնին: Միայն Հաճին կարող կըլլայ մտնել խուժանին մէջ և անյայտացնել ինքզինքը: Նա կազատի իր որդիներով և այսօր Տերսիմ կը գտնուի: Ասիկա է վերջը Հաւաւի ողբերգական թատերգութեան Բ. արարուածի: Գիւղը մեռելային լռութեան մէջ. չեն կարող գտնել 15 տարեկանէն վեր արուներ. տղամարդկանց մէջ միայն Անտօնը դեռ ողջ է իբրև գիւղին մուխթարը: Ալան-թալան չիկայ դեռ:
Գայմագամ ու գոմիսէր, հոն իրենց հրեշային յաջողութենէն, քաղաք կը վերադառնան բոլորովին անվախ և հանդարտ սրտով: Իրենց աչքին միակ փուշը եղող Հաւաւը մոխրի վրայ նստեցուցած էին անսպասելի յաջողութիւններով և աննշան զոհիրով: Անոնք լաւ գիտէին, որ Հաւաւը լաւ օրինակ կը դառնար միւս փոքր գիւղերուն, և այնքան ալ տեղի չիկար վախնալու անոնցմէ, երբ Հաւաւը կը դադրէր ըլլալու անոնց առաջնորդը: Զէնքերու խուզարկութեան այս փորձը շատ յաջող անցած էր մեծ գիւղին մէջ: Միևնոյն մեթոտով և աւելի վայրագ ու անամօթ կերպով կը վարուին Ծէթի7, Խօշմաթի և Քաշի գիւղերուն հետ: Ասոնց մէջ կիներ ևս կենթարկուին այրերու վիճակին: Անոնց բերանէն գաղտնիքներ կորզելու համար` մէկ քանին գլխիվայր կը կախեն, ուրիշներուն ծիծերը կը կտրեն և վարտիկներուն մէջ կատուներ կը ձգեն: Փախի ժամանակ կանայք կենթարկուին ամենալկտի խուզարկութիւններու: Գտեր են անոնց մէջ կանանց շորերով ծպտեալ տղամարդիկ` որոնց ամենամեծ կտորը ականջնին մնացած է: Քաղաքացիներու (Բալու) ձայնը շատ հեռուները չերթար Եփրատի եզերքին ըլլալուն համար: Դիւրին է գուշակել անոնց ալ վախճանը:
Թալանը կը սկսի Գ. շաբթուն: Տերսիմցիները կը քշեն Հաւաւի և Քայրտուցիտևի8 գիւղերուն նախիրները: Անտօնը քաղաք կը փութայ գայմագամէն օգնութիւն խնդրելու անտէր մնացած գիւղի պաշտպանութեանը համար: Նա` գայմագամը, իր ձեռքին տակ գտնուած զօրքերով կուգայ Հաւաւ, ստանձնելով ինք անձամբ գիւղի պաշտպանութեան հոգը: Իր կատարած եղեռնը ժողովրդին պատերազմական անհրաժեշտութիւն մը կլ[լե]ցնելու, զանոնք աւելի միամիտ դառցնելու և ուրիշ ո՞վ գիտէ ինչ հրէշային մտքերու համար կը բռնէ հարիւրի չափ Տերսիմցիներ, գիւղացիներու ներկայութեամբ աղուոր ծեծ մը կը քաշէ և յետոյ զանոնք կենթարկէ ժողովրդի ծեծին ու լուտանքներուն: Նոյն օրը շղթայուած Տերսիմցիներուն հետ գայմագամը քաղաք կը վերադառնայ, յանձնելով Հաւաւի պաշտպանութիւնը Քուրումցիներուն, որոնք կսկսին օդին մէջ դատարկ փամփուշտներ արձակել: Տէրսիմցիները լսելով իրենցներուն եղած անպատւութիւնը, վրէժխնդրութիւնով լեցուած` Հաւաւի վրան կուգան. բայց բարեբախտաբար, խելացի քիւրտերը կը գիտնան իրենց դառնութեան թոյնը փոխան Հաւաւցիներու` Քուրումցիներու [վրան] թափել: Կսկսի կռիւը երկու աշիրէթներու մէջ: Հաւաւի կալերը կը դառնան կռուատեղի: Կը դադրեցուի թալանը և ժողովուրդը այս պատեհութենէն օգտուելով, կը փախչի իր խելքին փչած կողմը: Անոնք որ դեռ կը վստահին Տերսիմցիներու վեհանձնութեանը, կը փախչին անոնց կողմը և կազատին. իսկ մեծամասնութիւնը` որ իր կեղծ բարեկամ Քուրումցիներու կողմը կը փախչի` կը ջարդուի: Գիշերը վրայ կը հասնի: Քիւրումցի9 քիւրտեր դիրք կը բռնեն ու կը թալանեն գիւղին վարի թաղերը, իսկ Տերսիմցիները` վերի: Յաջորդ առաւօտ գիւղին մէջ չի գտնուիր ոչ մի հայ, բացի երկու երիտասարդներէ (մին Պաղտիկ Քէչեան) որոնք իրենց ճարպիկութիւնովը կը յաջողին քիւրդ ձևանալ և թալանել: Այս դէպքերու թուականէն ատեն մը վերջ` Տերսիմցիներ իրենց մէջ առնելով կարգ մը ազատուած հայ երիտասարդներ, կը քալեն մեզի դրացի եղող քիւրտերու վրայ, տասէ աւելի գիւղեր բնաջինջ ընելով: Անոնք կը հասնին մինչև Հաւաւի դաշտերու սահմանները, բայց կառավարութիւնը գործ կը դնէ իր կանոնաւոր բանակը, ու կը մղէ զանոնք ետ: Տերսիմցիներու՝ հայերու հանդէպ ունեցած բարեացակամութիւնը ցուցնելու համար կարժէ մէջ բերել հետևեալ օրինակը. գայմագամէն այնքան անարգօրէն ծեծուող Տերսիմցի մը, որը կենթարկուի նաև Հաւաւցի կիներու ոտից տփոցին, նա կըլլայ ազատողը կարգ մը Հաւաւցիներու` ինչպէս և այս տողերուն տուն տուողին10: Այժմ Տերսիմի մէջ կը գտնուին հետևեալ Հաւաւցիները. Պաղտասար Արամեան իր որդիներով, Արտաշես Խանլեան, կինը և զաւակը, Միհրան Փափազեան, կինը և որդին, Պօղոս, Կարապետ, Մարտիրոս և Անդրիաս Մեսրոպեանները իրենց ընտանիքով (կին), Վահան Տէր Ստեփանեան և կինը, Պաղտասար Դարբինեան, Պաղտասար Քէչեան, Վարդան Թնթիկեան, Սուսլունց Գրոն, Բարսեղը, Թղթիղ Վարդանը, Իսկուհի Տէր Մխսեան, Սրբիկ Համբարձումեան, Մարգարիտ Համբարձումեան, օր. Խաթուն Լէյլէկեան, Վարդուհի Նէմցեան, որը մեկնեց[աւ] Ամերիկա, Տիրան Մեսրոպեան` Թիֆլիս, Արամ Իստիկեան կինը և զաւակները` Էրզրում: Ձէթ գիւղէն կան Սարգիս Պայրագտար, Գառնիկ Մասոյեան, Սեդրակ Գալոյեան, Մարիամ Արամեան իր զաւակներով:
Ծանոթագրություններ
Քառակուսի փակագծերի մեջ լրացրել ենք բաց թողնված տառերը, եթե սրբագրական սխալը չի ազդել բառիմաստի վրա, տպագրել ենք նույնությամբ, մյուս դեպքերում համապատասխան թվահամարի տակ փորձել ենք ճշտել կամ բացատրել: Նա դերանունը չենք փոխել ան դերանունով:
1. Սրբագրական սխալ է, հավանաբար պետք է լինի զազաներուն, քանի որ Բալուում կային նաև զազաների բնակավայրեր:
2. Նկատի ունի չորս զինվորների ուղեկցությամբ:
3. Սրբագրական սխալ է, Դէթ անունով գյուղ Բալուում չի եղել, այլ՝ Ձէթ, հաջորդ շարադրանքում գյուղը նշված է Ծէթ, այնուհետև՝ Ձէթ:
4. Կարդալ՝ կընդհանրանան:
5. Թենեքէ – թիթեղյա տակառ:
6. Նկատի ունի՝ փրկել:
7. Սրբագրական սխալ է, պետք է լինի Ձէթի:
8. Տեղանուն է: Ըստ երևույթին սրբագրական սխալ է, գուցե պետք է լինի Քայրատոյ ետեւի:
9. Սրբագրական սխալ է, պետք է լինի Քուրումցի:
10. Նկատի ունի պատմողին՝ Տիրան Մեսրոպյանին:
«Ձայն Համշենական» ամսաթերթ,
NN 3-4, 2009թ.:
Leave a Reply