Թրից պրծածները

Սերգեյ Վարդանյան

«Ձայն Համշենական» թերթի

գլխավոր խմբագիր

Երբ 2006-ին կարդում էի թուրք հայտնի փաստաբան և իրավապաշտպան Ֆեթհիյե Չեթինի «ՄԵծ մայս»  հուշագրական վիպակը (թարգմանիչ՝ Ռ. Մելքոնյան), ժամանակ առ ժամանակ ընդհատում էի ընթերցումը, քանզի արցունքներից խամրում էր տեսողությունս, երբեմն խեղդված հեկեկոցը ստիպում էր մի կողմ դնել գիրքը և քայլել սենյակից սենյակ: Ես, որ ամբողջ կյանքում եղեռնի մասին հազարավոր էջեր եմ կարդացել, նաև խմբագրել ու հրատարակել, չէի կարողանում առանց խորը հուզմունքի ընթերցել պարզ ոճով ու անկեղծ սրտով գրված այդ պատումը, որն այն մասին է, թե ինչպես է հեղինակը անակնկալ իմացել, որ իր տատի՝ Սեհերի իսկական անունը Հերանուշ է, որ նա 1915-ին տասնամյա հասակում եղեռնից փրկված հայ է: Նրա նմանների մասին թուրքերն ասում են «թրից պրծածներ»:

Ամիսներ անց, երբ իմ գիտական ուսումնասիրության համար տարբեր գրքերում ու թերթերում Տրապիզոնի վիլայեթի կոտորածների մասին նյութեր էի որոնում, Թիֆլիսում հրատարակված «Հայաստան» թերթի եզակի պահպանված համարներից մեկում հանդիպեցի Հավավ գյուղի անվանը: «Մեծ Եղեռնի պատմութիւնը» խորագրի ներքո տպագրված էր «Եղեռնի առաջին օրերը Հաւաւի մէջ» Տիրան Մեսրոպյանի վկայությունը, որը գրառել էր Վարդան Կատարյանը: Գյուղի անունը և Կատարյան ազգանունն ինձ ծանոթ էին Ֆեթհիյե Չեթինի վիպակից.  դա նրա մեծ մոր՝ Հերանուշի հայրենի գյուղի անունն էր, Կատարյան՝ Հերանուշի ազգանունը: Այդ վկայությունը տպագրվել էր թերթի երկու համարներում՝ 1917թ. մայիսի 30-ի (N34) և մայիսի 31-ի (N35):

Զորավար Անդրանիկի նախաձեռնությամբ 1917-18թթ. Թիֆլիսում հրատարակված «Հայաստան» հասարակական-քաղաքական և գրական  թերթի խմբագիրը ապագա հայ նշանավոր գրող, 23-ամյա Վահան Թոթովենցն էր, որը ծնվել էր Խարբերդի Մեզրե քաղաքում: Թերթը տպագրվում էր Առաջին համաշխարհայինի ծանրագույն տարիներին, երբ Թիֆլիսի փողոցները լցված էին հազարավոր հայ սովալլուկ գաղթականներով ու պատերի տակ մեռնող որբերով: Այդ է պատճառը, որ եղեռնի վերապրողներից վկայությունները գրանցվել են ոտքի վրա և տպագրվել սրբագրական սխալներով, գուցե արևմտահայերեն չիմացող արևելահայ աշխատակիցների և գրաշարների կողմից:

Երբ 2008-ին Ֆեթհիյե Չեթինը Հայաստան այցելեց, Թուրքիայում նրա գիրքն արդեն 7 անգամ տպագրվել էր: Երևանի պետական համալսարանում գրքի արևելահայերեն երկրորդ հրատարակության շնորհանդեսից հետո նրան ասացի, որ մի հին թերթում նրա տատի հայրենի գյուղի կոտորածների մասին նյութեր եմ կարդացել և ցանկանում եմ հրատարակել, նա շատ հուզվեց ու  հարազատի ջերմությամբ գրկեց ինձ, խնդրեց, որ անպայման տպագրեմ և իրեն ուղարկեմ: Ես խոստացա կրոնափոխ համշենահայերին նվիրված գրքիս լույս ընծայումից հետո անմիջապես տպագրել նաև Հավավի կոտորածի մասին այդ վկայությունը: Բայց գրքիս վրա աշխատանքները ուշացան և ահա, օրերս այն հրապարակեց Երևանի պետական համալսարանի հրատարակչությունը: Եկավ խոստումս կատարելու ժամանակը:

Փնտրեցի Հավավ գյուղի մասին եղած գրավոր աղբյուրները: «Հայկական սովետական հանրագիտարանի» 6-րդ հատորում (1980թ., էջ 264) Հավավ գյուղի մասին գրված է հետևյալը՝ «Հավավ, գյուղ Արևմտյան Հայաստանում, Դիարբեքիրի վիլայեթի Բալու գավառում, Քաղցրահայաց լեռան արևմտյան ստորոտում: Գյուղի անունն ըստ ավանդության ծագել է այնտեղ քրիստոնեության տարածման ժամանակ: 1915-ին ուներ մոտ 235 տուն հայ բնակիչ: Զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահությամբ: Հավավում էր շրջանի ամենամեծ վանքը (Քաղցրահայաց կամ Հավավի վանք): Կար նաև երկու եկեղեցի (Ս. Աստվածածին և Կաթողիկե), զույգ վարժարան: Բնակիչները տեղահանվել և բնաջնջվել են 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ: Մի քանիսը միայն փրկվել են և անցել Արևելյան Հայաստան»:

Գյուղի մասին ավելի մանրամասն կարելի է կարդալ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի» 3-րդ հատորում (1991թ., էջ 376)՝ «Հավավ, Բալուի Աթենք, Խավավ, Խոբաբ, Հապապ, Հապապան, Հավանան, Հավավան, Հավհավ, Հավհավան, Հատավ, Հարավ- գյուղ, քաղաք  Արևմտյան Հայաստանում, Դիարբեքիրի նահանգի Արղանամադենի գավառում, Բալուի գավառակում, Բալու գյուղաքաղաքից հյուսիս-արևմուտք, Արածանիի աջ կողմում: Հայաբնակ մեծ գյուղ էր, երբեմն համարվել է քաղաք: 19-րդ դարի 70-ական թթ. ուներ 160 տուն, 1915-ին՝ 235 տուն, 1880 բնակչով. զբաղվում էին երկրագործությամբ ու անասնապահությամբ: Ուներ 2 եկեղեցի՝ ս. Կաթողիկե և ս. Աստվածածին: Գյուղի մոտ էր գտնվում Քաղցրահայաց (կամ Հավավի) վանքը: Եղել է գրչության կենտրոն: Ուներ երկսեռ վարժարան (Միացյալ ընկերության հովանավորությամբ): Այստեղ են ծնվել գրողներ Մ. Կյուրճյանը (1859-1915)¹ և Ն. Մանկունին (1884)²: Ավանդության ասելով՝ Թադևոս Առաքյալի՝ այստեղ քարոզելու ժամանակ տեղացի հեթանոսները նրան ծաղրելու համար սկսում են շան նման հավ-հավ անել: Եվ իբր Առաքյալը նրանց անիծում է, որ միշտ հավ-հավ անեն, և այդտեղից էլ գյուղը այդուհետև կոչվել է Հավավ: Գյուղի առաջ փռված ընդարձակ դաշտում կան քարե խաչաձև արձաններ, որոնք, ըստ ավանդության, կանգնեցրել է Թադևոս Առաքյալը: Այդ նույն դաշտում կար մոտ 10 հայկական գյուղ՝ Խոշմաթ, Սաքրաթ, Ձեթ և այլն, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր եկեղեցին և դպրոցը»:

Թե’ «Հայկական սովետական հանրագիտարանի», թե’ «Տեղանունների բառարանի» հեղինակները չեն նշել, թե որտեղից են քաղել այդ տվյալները: Ստիպված եղա գրադարաններում մի շարք գրքեր պատվիրել, մինչև վերջապես գտա հիմնական աղբյուրը, որը հայ նշանավոր բանահավաք և ազգագրագետ, խմբագիր Գարեգին եպիսկոպոս Սրվանձտյանցն (1840, Վան – 1892, Կ. Պոլիս) էր: Նա, շրջագայելով Արևմտյան Հայաստանում, գրառել է բանահյուսական, ազգագրական, հայրենագիտական անգնահատելի նյութ և հրատարակել տարբեր գրքերում: Դրանցից մեկում՝ «Թորոս Աղբարի» երկրորդ հատորում, որը լույս է տեսել 1884թ. Կ. Պոլսում, նա մի քանի էջ է նվիրել Բալուի գավառին: 1879թ. օգոստոսի 28-ին 39-ամյա Գարեգին վարդապետը այցելել է Հավավ գյուղի մոտ գտնվող Քաղցրահայաց Ս. Աստվածածնի վանքը. «Վանքին դուռը իջանք. սիրուն է վանքիս դիրքը և իր շուրջը եղած այգիք, ծառաստանք և ջուրք կավելցնեն վայելչությունը. իր առջև կը տարածվի գեղեցիկն Հավավ կանաչագեղ այգեստանյոք, և քաղցր աչքով կը դիտե հովտին մեջ սփռված ու հանդիպո լեռնակողման վրա եղած շեն ու վայելուչ գեղեր: Դռնեն դուրս մեծ ավազան մը ունի թթենյաց հովանյաց տակ և ի ներքո վանքին ջաղացն է: Վանքին ներսը ամենայն ինչ ավերակ էր, ապականություն և խառնակություն: Չորս շուն, չորս քուրդ, երկու տնտես կանայք, հինգ կով, մեկ էշ և մեկ ձի, և մի կաղ վանահայր Մանուել վարդապետ: Ահա Հավավու վանք: Որո հայացքը արդարև քաղցր, բայց տեսածն էլ խիստ դառն: Ս. Տաճարն փոքրիկ և շատ սիրուն շենք մ՜էր, բայց մյուս շենքերուն մեջ խճողված և կորսված էր դրսեն: Հոս գտանք վիճակին առաջնորդական տեղապահ Նաթանյան Պողոս վարդապետ, որ երեք քահանայից հետ կրոնական ժողով կազմած էին և կհուզեին այս ժամուս՝ վանքեն կորուսյալ ոսկի խաչի մը և պանակիի մը խնդիրը: Հրավիրեցին նստելու և Նաթանյան Հայր սուրբը յուր անտանելի սիրելությամբ արգելք եղավ մեզ նույն օրը մեկնելու»³:

Հավավի վանքում Սրվանձտյանցը ընդօրինակում է մի քանի ձեռագրերի, այդ թվում՝ մի «Յայսմավուրքի» 1468թ. գրված հիշատակարանը⁴: Ի դեպ՝ նույն՝ 1468 թվականին է վերաբերում Երևանի Մատենադարանում պահվող N 6273 ձեռագրի չափածո հիշատակարանը, որում հիշատակվում է Հավավ գյուղի անունով կոչված Ս. Աստվածածնի վանքը՝ Հաւավանքը⁵:

Հաջորդ օրը Սրվանձտյանցը բարձրանում է Բալուի բերդը, տեսնում այն քարայրը, ուր ըստ ավանդության, գտնվել է Մեսրոպ Մաշտոցի ճգնարանը, որի պատին տեսիլքի ժամանակ պատկերվել են հայոց գրերը⁶: Մի քանի գյուղերում լինելուց հետո Գ. Սրվանձտյանցը  օթևանում է Հավավում. «…որ ամենեն ընդարձակ և նշանավոր գեղն է Բալվա մեջ, ոչ միայն իր այգեստաններով, ջրերով և բազմաբնակությամբ, բնակիչ Հայք ևս գերազանց տարբերություն մ՜ունին, եկեղեցիներ, եկեղեցականք, վարժարանը, երիտասարդությունը և ամեն դասու անձիք, քաղաքավար, եռանդուն, աշխատասեր, սրտոտ, բանգետ: Հավավ կրնար օրինակ հանդիսանալ գավառաց ամեն գյուղաբնակ Հայոց: Գեղին բոլորտիքը բարձր խաչաքարեր կան տնկված, նման մահարձանաց կամ ցասման խաչերու, զորս օծեր և տնկեր են ի պահպանություն ժանտամահե և երկրաշարժե, որոց հաճախ ենթակա եղած է գեղն հառաջնումն: Բայց բնակիչք իբր ավանդություն կ՜ըսեն թե, երբ Թադևոս Առաքյալն եկեր այս գեղը քարոզելու, գեղի կռապաշտ մարդիկ ծաղրելու համար զԱռաքյալն ելեր են առջևն ու ետևը ու «հա՜վ, հա՜վ» ձայնելով շան պես հաչեր են, Ս. Առաքյալն անիծեր զիրենք, որ իրենց մարդկային բարբառը կորսնցուցեր են և ինչ որ խոսին եղեր «հա՜վ, հա՜վ» միայն կըսեն, ուստի գավառացիք զիրենք անվաներ են Հավհավցիք, աստի է մնացեր գեղին անունը, հետո զղջալով Ս. Առաքելույն դիմեր են, որ գեղն եկեր, զիրենք օրհներ, մկրտեր, բժշկեր և այս խաչ քարերն օծեր դրեր է գեղին շուրջը: Բայց մեր լեզվով Հավ կընշանակե նաև Պապ: Ունեինք նաև Հավունիք»⁷:

Գ. վրդ. Սրվանձտյանցն իր գրքում թվարկում է Բալու գավառի առաջնորդության 45 հայաբնակ գյուղերը, այդ թվում` Հավավը, նշելով ՙ2 եկեղ. Ս. Աստվածածին և Կաթողիկե, վարժարան` 1, կալված Պոլսո Չուխուր խանի 2 սենյակ, աշ. 90 մանկունք, 30 աղջիկ, Տունք հայոց 160՚8:

Ի դեպ՝ Բալուի վիճակագրությունը, որ Սրվանձտյանցը տպագրել է իր գրքում, խմբագրված և մասնակի կրճատված է: Ամբողջական բնագիրը, որ գրվել է 1878թ. սեպտեմբերի 5-ին, պահվում է Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում` Թ. Ազատյանի ֆոնդում: Այնտեղ որոշ տարբերություններ կան նաև Հավավ գյուղի մասում. «Աշակերտք 90 մանկունք, 11 աղջիկ: Տունք հայոց 150: Թիվ հայոց 1436: Բողոքականք 6: … Ուսումնականք են` Հավավցի Անդրեաս վարժապետ Կատարիկյան, Հավավցի Կարապետ Տեր-Աստվածատուրյան: … Պաշտպանողական ընկ. Հավավ գյուղի մեջը, հասույթ բաժանորդներե, որով զենք կը գնեն և երիտասարդները կը սպառազինեն գեղը պաշտպանելու քրդաց գողություններե և հափշտակությունեն: Ընկերությանս կարևոր անդամքն են` Դավիթ Արզումանյան և Հո. Գաբրիելյան: … Հավավ գեղի շուրջը 6 եկեղեցի ավերակ` Ս. Հակոբ, Ս. Կիրակոս, Ս. Մարիամ, Ս. Գաբրիել, Ս. Խաչ և այլն»⁹:

1864թ. Բալուի Թրխե գյուղում ծնված Հարություն քհն. Սարգիսյանը 1932թ. Կահիրեում հրատարակած իր «Բալու, իր սովորոյթները, կրթական ու իմացական վիճակը եւ բարբառը» խիստ արժեքավոր գրքում շուրջ մեկուկես էջ է հատկացրել Անդրեաս վարժապետ Կատարիկյանին` Ֆեթհիյե Չեթինի հերոսուհու` Հերանուշի պապի եղբորը: Գ. Սրվանձտյանցի նման նա էլ է Անդրեաս վարժապետի ազգանունը Կատարիկյան գրում: Ըստ երևույթին, ազգանվան այդ տարբերակը ևս կիրառվել է: Ֆեթհիյեի գրքում այդ հատվածը շատ համառոտ է վերապատմված: Հ. քհն. Սարգիսյանը գրում է, որ «Անդրէաս Վարժապետ Կատարիկեանը մէկն էր գաւառին արժանաւոր զավակներէն, կարճահասակ, գեղի տարազով ապրող, սակաւախօս, նուազ ժպտադէմ, թաւ յօնքերու տակ ծածկուած խոհուն աչքերով, որոնք յաճախ դէպի վար կը հակէին, քան վեր, թագնուած արժանիք մըն էր»¹⁰: Սարգիսյանը նրան անվանում է «գաւառին մէջ հմուտ հայկաբանի համբաւ վայելող»¹¹: Նա պատմում է, երբ ինքը 1897-ին Խարբերդում ուսուցիչ էր աշխատում, մանկավարժներից մեկը գրաբարի վերաբերյալ դժվարին հարց է տալիս: Չկարողանալով պատասխանել՝ նա հարցնում է դպրոցի տնօրենին` հայ նշանավոր գրող Թլկատինցուն (1860-1915), որը խուսափողական պատասխան է տալիս: Սարգիսյանը դիմում է այդ օրերին Խարբերդում գտնվող Անդրեաս վարժապետին և իսկույն ստանում ճիշտ պատասխանը, ինչը շատ է զարմացնում Թլկատինցուն: Ըստ Սարգիսյանի՝ Անդրեաս Կատարիկյանը 1897-ին 65 տարեկան էր<sup>12</sup>: Ի դեպ՝ նրա որդին` Կիրակոսը, որի ազգանունը մասնագիտությունից ելնելով դարձել էր Վարժապետյան, իր երաժշտական հմտությունները խորացնելու նպատակով գնում է Կ. Պոլիս, Նիկողայոս Թաշճյանի մոտ 3 տարի սովորում է հայկական նոտաները և վերադառնում ծննդավայր¹³:

Հավավի մասին իմ հավաքած տեղեկություններն այսքան էին, քիչ ավելի, երբ շարունակվող որոնումներս պսակվեցին մեծ հաջողությամբ: Կարճ ժամանակով ձեռքս անցավ մի մեծադիր` 596 էջանոց գիրք, որի զգալի մասը նվիրված էր Հավավ գյուղի պատմությանը: Դա նյույորքաբնակ Հարություն Ձախսուրյանի 1974թ. Բեյրութում հրատարակած «Բալահովիտ»¹⁴ բարձրարժեք աշխատությունն էր, որին կցված էին հեղինակի գծած «Հաւաւ գիւղի յատակագիծը», նաև «Հաւաւի (Բալու) Հողագրութիւնը և Տեղական անունները 1915-ին» քարտեզը, որում նշված էին հարևան գյուղերը, ճանապարհները, աղբյուրները, եկեղեցիները և այլն:

Ծանոթագրություններ   

1. Մելքոն Կյուրճյանը գյուղագիր էր: Ուսանել է Կ. Պոլսի Սկյուտարի ճեմարանում և Ս. Խաչ վարժարանում: 1878-1896թթ. աշխատել է ուսուցիչ: Տարբեր երկրների հայկական մամուլում, հանդես գալով 14 ծածկանուններով, հրապարակել է բազմաթիվ հոդվածներ և պատմվածքներ: Զոհվել է 1915-ին: Ետմահու՝ 1931թ., Փարիզում լույս է տեսել նրա «Ամբողջական երկերի» առաջին հատորը:

2. Գրող, պատմաբան և թարգմանիչ Նազարեթ Մանկունին մահացել է 1972թ. Բեյրութում: Նրա ստեղծագործությունները և հոդվածները 4 ծածկանուններով տպագրվել են սփյուռքի տարբեր թերթերում և ամսագրերում:

3. Գ.Սրվանձտյանցի գիրքը, անհրաժեշտ ծանոթագրություններով և լրացումներով վերահրատարակել է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը: Այսուհետև հղումները կլինեն այդ հրատարակությունից, տե’ս Գ. Սրվանձտյանց, Երկեր, հ. 2, Երևան, 1982, էջ 402:

4. ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Բ, կազմեց` Լ. Ս. Խաչիկյան, Ե., 1958, էջ 272:

5. Նույն տեղում, էջ 276:

6. Գ. Սրվանձտյանց, նշվ. աշխ., էջ 404-405:

7. Նույն տեղում, էջ 406: 

8. Նույն տեղում, էջ 408:

9. Նույն տեղում, էջ 536-539: 

10. Սարգիսեան Յարութիւն Քհն., Բալու, իր սովորոյթները, կրթական ու իմացական վիճակը եւ բարբառը, Կահիրե, 1932, էջ 272:

11. Նույն տեղում, էջ 278:

12. Նույն տեղում, էջ 272-273:

13. Նույն տեղում, էջ 278:

14. Գրքի կազմի վրա գրված է «Ձախսուրեան Յարութիւն, Բալահովիտ», իսկ տիտղոսաթերթին` «Պատմութիւն Բալահովիտի հնուց մինչեւ մեր օրերը», Պեյրութ, 1974:

«Ձայն Համշենական» ամսաթերթ, NN 3-4, 2009թ.