Ինչպես տնօրինեցինք հայերի ունեցվածքը, որոնց մենք բռնագաղթեցրինք

Ահմեդ Թուրան Ալքան

Գործը վերաբերում է իրավաբաններին, սակայն կարող ենք ասել, որ անհրաժեշտ փաստաթղթերի բացակայության պատճառով կարելի է համարել, որ պատմաբաններն այս հարցում դոփում են նույն տեղում: Ըստ էության, խնդրի էությունը պարզ է, հարցը քաղաքական աստառ չունի: Այստեղ քննարկման առարկա է արդարությունը, ինչպես նաև այն, թե տեղյա՞կ ենք արդյոք ավանդից, թե ոչ…

Վերջերս կալիֆորնիաբնակ երկու հայ փաստաբաններ 1915 թ. տեղահանության (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) ժամանակ  ունեցվածքը բռնագրավելու  մեղադրանքով դատական գործ են հարուցել Թուրքիայի Հանրապետության, Կենտրոնական և Գյուղատնտեսական բանկերի դեմ` պահանջելով փոխատուցում հայերից խլված հողի, շինության, աշխատավայրի, բանկային ավանդների, ունեցվածքի և «անգին» որակված մի շարք պատմական կոթողների  դիմաց:

Պարզ է, որ Կալիֆորնիայի դատարանները չեն կարող որոշում կայացնել որևէ պետության դեմ, հայտնի է, նաև որ «ներքին իրավական ուղիները» սպառելուց հետո խնդիրը տեղափոխելու են միջազգային դատական կազմակերպություններ, այժմ դատավարությունը, որը խորհրդանշական թվով հայցվորների ստորագրություն է կրում, ապագայում համարվելով նախադեպ` ընդլայնվելու է: 

Այս տարվա մարտի սկզբներին «Մի տեսակ ռազմական ավա՞ր կարծեցինք» վերնագրով հոդվածիս մեջ պատահաբար անդրադարձել եմ այս հարցին (Տե’ս 13.03.2010, «Զաման»): Այս հոդվածում հետաքրքրվելով, թե տեղահանությունը (Հայոց ցեղասպանությունը-Ակունքի խմբ.) սկսելուց հետո ինչպես է այդ որոշումը գործադրվել, հարցրեցի. «Չբամբասենք, տեսնենք, թե մեր գիտնականներն ինչպիսի աշխատություններ են կատարել այն մասին, թե մենք տեղահանության ենթարկված օսմանյան քաղաքացիների ունեցվածքն ինչպես ենք տնօրինել: Այսինքն` մեր պատմաբաններն այն անձինք են, որոնց կայացրած վերջնական վճռին պետության ու կառավարության բարձրաստիճան պաշտոնյաները հավատում են և ամեն մի հարմար առիթով ասում` «այս հարցը թողենք պատմաբաններին»…»:

Կարողացել եմ ստանալ այս հարցի մեկ պատասխանը միայն, որը շատ մակերեսային էր: «Դոքուզ Էյլուլ» համալսարանում մի հետազոտող (Թայֆուն Էրօղլու) մագիստրոսական աշխատանք է գրել («Հայկական ունեցվածքը տեղահանությունից մինչ ազգային ազատագրական պայքար /1915-1922 թթ./»), որը կարող է բավարարել հետաքրքրությունս, սակայն հնարավոր չէ ձեռք բերել թեզը: Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների հարցերով խորհրդի ազգային թեզերի կայքում այս ուսումնասիրությունն արգելափակված էր, այսինքն` հեղինակը չի ցանկացել, որ իր աշխատանքը մյուսները տեսնեն, Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների հարցերով խորհուրդն էլ ըմբուռնումով է մոտեցել դրան: Ես քննադատել էի այս գործադրումը, որը շարունակում են` հիմնավորելով, թե կարող են գողանալ կամ պատճենել, բայց այդպես էլ մնացել էր:

Հետաքրքրությունս դեռևս բավարարված չէ, տեղեկանում եմ, որ պետական Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների հարցերով խորհրդում կատարված ուսումնասիրություն գոյություն ունի, սակայն չեմ կարողանում ձեռք բերել, հետևաբար հնարավորություն չունենք իմանալ` այս աշխատությունը գիտության տեսանկյունից բավարար ու հիմնավո՞ր է (կամ ընդհակառակը), թե՞ ոչ: Ինչպե՞ս ենք տնօրինել վստահված ունեցվածքը, որբերի ու ծառաների իրավունքը, կարողացե՞լ ենք նրանց իրավունքը վերադարձնել օրինական տերերին, թե՞ տեղի են ունեցել մի շարք խառը բաներ: Չեմ կարողանում իմանալ, թե մանկությունից ի վեր բերնեբերան տարածվող լեգենդների մեջ` «ֆստանը տիրացավ հայերից մնացած ունեցվածքին և միանգամից հարստացավ» ճշմարտության հատիկ կա՞ արդյոք:

Ինչևէ, ամեն մի քաղաքում մի համալսարան ունենք, ամեն մի համալսարանում` պատմության ֆակուլտետներ, որտեղ կան հազարավոր դասախոսներ, ուսանողներ ու հետազոտողներ, սակայն առ այն, թե ինչպես ենք տնօրինել հայերի ունեցվածքը, միայն մեկ հատիկ աշխատություն ենք գրել, այն էլ` անհասանելի:

Ինչու՞ հայերի ունեցվածքի վերաբերյալ ուսումնասիրություններ չենք կատարել

Ավելի ճիշտ մեկ հատ էր: Երբ Բեյօղլուում պատահաբար մի գրավաճառի մոտ «Լքյալ գույքի դեպքը» վերնագրով մի գիրք տեսա, թե’ զարմացա, թե’ ուրախացա: Գրքի ենթավերնագիրն է` «Հայկական և հունական ապրանքների թուրքացումը օսմանյան ու հանրապետական շրջաններում»: Գրքի հեղինակն է Նևզաթ Օնարանը, հրատարակել է «Բելգե» հրատարակչությունը 2010 թ. մայիսին, կազմված է 66 էջից:

Գրողին չեմ ճանաչում, անունն էլ ծանոթ չթվաց: Հետաքրքրվեցի, որպեսզի իմանամ` գիտնական է, թե ոչ, պարզվեց` լրագրող է, ավելի ճիշտ` հետազոտող-լրագրող: Ներածության բաժնում անկեղծորեն խոստովանում է, որ օսմաներեն սովորելու համար դասընթացների է գնացել, մասնագետներն օգնել են: Օնարանն իր աշխատության մեջ, բացառությամբ մի քանի դեպքերի, օրինակներ չի բերում, թե ինչպես են տնօրինել Լքյալ գույքը, ինչպես են գործադրել, ընդհակառակը, նա կարողացել է հետևել, թե խնդիրն ինչպիսի անդրադարձ է կատարել այնպիսի պաշտոնական փաստաթղթերում, ինչպիսիք են օրենքը, որոշումը, Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի ռեեստրը: Բնականաբար, կարևոր մեթոդական թերություն է, որ հեղինակը չի կարողացել տեսնել և ուսումնասիրել գործնական կիրառումը, պատմական իրադարձության տեղի ունեցած ասպարեզը, սա էլ իր հերթին դժվարացնում է հստակ պատկերացում կազմել աշխատության ամբողջականության վերաբերյալ, սակայն չենք կարող չնկատել հեղինակի իրավացիորեն առաջ քաշած կետերը, այսպես օրինակ`

-Թեմայի վերաբերյալ «ընդհանրապես» ակադեմիական ուսումնասիրություն չկա:

-Թեմայի վերաբերյալ արխիվային փաստաթղթի հարցում տարօրինակ իրավիճակ  է տիրում: Պատմում են, որ Լքյալ գույքի գրանցումները պահպանվել են, սակայն հիմնական մատյանները, որոնք պետք է պետության ձեռքում լինեն, անհասանելի են: Հեղինակն այս փաստի մասին ասում է. «Աքսորված հայերի վերաբերյալ գործողությունների պլան սահմանելու համար 1915 թ. հունիսի 10 Ներքին գործերի նախարարությունը հրապարակել է  ուղեցույց, որտեղ նախատեսվում է կազմել իրավական տերերի անունն ու իրավունքները նշվող քաղվածքներից երկու օրինակ, որոնցից մեկը գտնվելու է շահագրգիռ վիլայեթում, մյուսը` Լքյալ գույքի հանձնաժողովում: Օրենքի և կանոնադրության տառին հետևելով`ըստ գոյություն ունեցող մեկ այլ հայտնագործության` խոսք է գնացել որ  7 տարի հետո` 1922 թ., նույն գրանցումները վերաթարմացնելու են: Հաշվի առնելով, որ այն ժամանակ շահագրգիռ 33 վիլայեթում հանձնաժողով է հիմնվել, հետևաբար պետք է, որ առնվազն 66 գրանցամատյան գտնվեր»:

Այս մատյանները չկան:

Վաքըֆների մասնագետներից պաշտոնաթող արտակարգ և լիազոր դեսպան Փուլաթ Թաջարը ևս ուշադրություն է հրավիրում այս տարօրինակ իրավիճակի վրա: «Turkishforum» կայքին տված հարցազրույցի ժամանակ Թաջարն ասում է. «Ըստ իմ տեղեկությունների` այս հանձնաժողովները հիմնվել են երկրի տարբեր վայրերում` ներառյալ Անատոլիան: Մինչդեռ այս թեմայի մասին փաստաթուղթ չկա: Ասում են, որ փաստաթղթերի մեծ մասը պատերազմական պայմաններում այրվել կամ ոչնչացվել են: Իսկ որոշ հայեր ու նրանց կողմնակիցներն ասում են, որ դրանք թուրքական կառավարությունն է այրել, սակայն ինչպե՞ս են ապացուցելու այս պնդումները: Բնականաբար` անհնարին է: Համաձայն օրենքի` նշածս քաղվածքներով ֆիքսված ունեցվածքը և դրանց տերերը եթե երկրում էին, ապա 2, եթե ոչ 4 ամսվա ընթացքում ստիպված էին դիմել այս հանձնաժողովներին:  Փաստաթղթերում գրված է որ բռնի վերաբնակեցման ենթարկվածների ունեցվածքը համապատասխանաբար վերադարձվելու է տերերին»:   

-Եվս մեկ հանգամանք. Թուրքիայում հայերի տեղահանության վերաբերյալ կատարված գիտական ուսումնասիրությունները միտված են թեթևացնելու մեր նկատմամբ միջազային ճնշումը. հին արտահայտությամբ «պաշտպանական» դիրքից կատարված աշխատանքներ են և գոյություն ունեն պաշտոնական թեզն արդարացնելու համար:

Թերություններ, որոնց կարելի է հանդուրժողականությամբ վերաբերվել` ոլորտում «առաջինը» լինելու պատճառով

Թեև Նևզաթ Օնարանի աշխատությունը հետազոտողի մեթոդի վերաբերյալ հստակ գաղափար չի տալիս, սակայն ուշագրավ է` առաջամարտիկը լինելու տեսանկյունից: Թեև հարցն ուսումնասիրում է օրենքի, կանոնադրության և քաղվածքի նման պաշտոնական բնագրերի հիման վրա, սակայն կարևոր տեղեկություն է տալիս, թե իրականում ինչ է եղել: 

Լքյալ գույքի խնդրի վերաբերյալ, որը հանդիսանում է մեր ոչ հեռու անցյալի պատմության սև ճեղքը, նոր մանրամասներ է ի հայտ բերում: Երանի պաշտոնական բնագրերում «թող այսպես կատարեն, այսպիսի միջոցներ ձեռնարկեն» գրեին, և մենք էլ կարողանայինք մանրամասն տեղեկություններ ունենալ, թե դեպքերն ինչպես են տեղի ունեցել: Այնուամենայնիվ, գրքի հեղինակն այս թերության պատճառով բոլորովին քննադատության չի արժանանում, ընդհակառակը` իր աշխատանքն արգելելափակելու, աչքերից թաքցնելու փոխարեն նախընտրել է հրատարակել, ինչի համար նրան երախտապարտ ենք: Աշխատության թերության համար ավելի լավ է պետական պաշտոնյաների գլխավորությամբ քննենք  մեր արխիվային աշխատանքն ու մեր պատմագիտություն հասկացությունը:

Շատ լավ, իսկ հիմա ի՞նչ է լինելու
Արդեն իսկ սկսել ենք տեսնել ուրվագծերը, թե ինչ է լինելու: Մեծ հավանականությամբ Թուրքիան առաջ է քաշելու այն պնդումները, թե ինչ որ տեղական ամերիկյան դատարանի կայացրած որոշում չի կարող Թուրքիայի վրա ազդել, և թե «հայերին վաղուց է տրվել կորցրած ունեցվածքի գնի գործակիցը, կամ հենց ունեցվածքը կամ վաճառքի դիմաց ստացված գումարը»: Նույնիսկ եթե մի քիչ առաջ գնանք, ապա կարող ենք ենթադրել, թե խոսելու ենք այն մասին, որ այն վայրերի գույքը գրանցող տնօրինությունները, որտեղից հայերը գաղթեցվել են, արձանագրվել է վիլայեթների` գույքը գրանցող տնօրինությունների կողմից, որ տեղահանության ենթարկված յուրաքանչյուր հայի վճարել են իր գումարները այն վայրերում, ուր նա գնացել է, որ այդչափ հայկական հարստությունը մեկ տարվա մեջ նորից սահմանվելով` կա’մ վերադարձվել է, կա’մ տրվել նրա գնի գործակիցը, որ 1919 թ. հունվարին հրապարակված օրենքով հեռացած հայերին շնորհել են 2 տարվա ընթացքում վերադառնալու իրավունք, որ հայերից բողոքներ չեն ստացվել` իրենց գույքի բռնազավթման կապակցությամբ, քանի որ մենք գտնվում էինք ռազմակալման տակ, և 1918-1923 թթ. անհրաժեշտն արվել է` անգլիացի պաշտոնյաների հսկողությամբ, և որ այդ մեղադրանքների` անհիմն լինելը տեսնելու համար բավարար է հայացք գցել մեր և անգլիական արխիվներին:

Աշխատանքը վերաբերում է իրավաբաններին, սակայն կարող ենք ասել, որ անհրաժեշտ փաստաթղթերի բացակայության պատճառով կարելի է համարել, որ պատմաբաններն այս հարցում դոփում են նույն տեղում: Ըստ էության, խնդրի էությունը պարզ է, հարցը քաղաքական աստառ չունի: Այստեղ քննարկման առարկա է արդարությունը, ինչպես նաև այն, թե տեղյա՞կ ենք արդյոք ավանդից, թե ոչ…

«Աքսիոն», թիվ 818

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

07.12.2011

Akunq.net